Тустууну, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр спорт бастакы нүөмэрдээх уонна ол даҕаны курдук өрө тутуллар, мааныланар-манньаланар көрүҥүн, сэҥээрээччилэр улахан түһүлгэ буолбатаҕа ыраатан итиэннэ урукку хотторуу хомолтото умнулла быһыытыйан, бөҕөстөрбүт төһө эрэ хотон, хоторон кэлэллэр диэн эрэмньи санаалаах күүппүппүт. Онтубут, этэрбэс тилэҕэр сыстан сылаас дьиэни булбут сыа хаар түргэнник уулларыныы, күрэхтэһии маҥнайгы мүнүүтэлэриттэн күппүлүү баран, иҥэн-симэлийэн хаалаахтаатаҕа үһү.

Бастакы күн үс чэпчэки ыйааһынтан иккитигэр балачча таһымнаахтык тустар бөҕөстөрдөөх буоламмыт кэм бөҕөх этибит: биир эмит боруонсаны “бурҕаталлара” дуу диэн бүөмньү санаалаах, бу дьаҥ-дьааһах кэмигэр түөрт эркиҥҥэ хаайтаран, ютуб-ханаалга харахпытын хатаан олордубут. Сахалартан 57 киилэҕэ диэри ыйааһыннаахтарга бастакынан Петр Константинов таҕыста. Сэрэбиэй обургу уолбутун утары аан дойду икки төгүллээх чөмпүйүөнэ, Дагестан ааттааҕа Заур Угуевы түбэһиннэрдэ. Этэргэ дылы, ыларбыт суох. Дьарыктана сылдьар киһилии чэпчэки баҕайытык 10:0-га кумалаан кэбистэ. Ити эрээри, Угуев финалга тахсара эрдэттэн сэрэйиллэр буолан, Константинов салгыы “уоскулаҥ” киирсиини аастаҕына, боруонса иһин тустарыгар суол арылла түһэриттэн күлүкпүтүгэр имнэммиппит.

Петр “уоскулаҥҥа” бэйэтин биир дойдулааҕын Алексей Копылову 5:2 ахсаанынан кыайа-хото тутта. Алексей бастакы эргииргэ Дагестан бөҕөһүн Башир Магомедовы анныгар баттаабыта (6:4). Онтон иккиһигэр Угуев туһатыгар, эмиэ Константинов курдук, ыраас тэхиньиичэскэй кыайтарыыны сурунна. Петр боруонса иһин киирсиигэ чэчиэн Муслим Садулаевы утары таҕыста. Утарсааччыта -- уулуссаттан киирбит киһи буолбатах, аан дойду кубогын кыайыылааҕа. Хата, биир баалы мүлчү туттарда гынан баран, лаппа сабырыйтарда (1:7). Киһи уоскутунара диэн, уолбут эдэркээн, 22 саастаах. Онон, этэргэ дылы, барыта иннигэр турдаҕа. Күүстээх бөҕөстөр баппаҕайдарын билэн, эриллэн-мускуллан, Сахатын сирин дорҕоонноохтук ааттатыа диэн сэмээр эрэнэ күүтэбит.

Бу ыйааһыҥҥа эркин курдук эрэнэр өссө икки уоллаахпыт: норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах спорт маастардара Михаил Иванов уонна Георгий Окороков. Бүлүү мүлдьү бөҕөтө М.Иванов саамай уопуттаахтара, саастаахтара, 1989 сыллааҕы төрүөх, “бэтэрээн” дэнэр бочуоттаах аакка чугаһаан сылдьар. Былырыын дойду чөмпүйэнээтиттэн боруонсаны аҕалбыт соҕотох тустуукпут. Табылыннаҕына, онтун хатылыыра дуу дии санаабыппыт, бастакы эргииргэ туораата: мэтээллээх миэстэлэргэ тиксибэтэх Дагестан тустууга Хасанхусейн Бадрудиновка 3:5 ахсаанынан сабырыйтарда. Оттон Г.Окороковпыт эмиэ бастакы киирсиитигэр тэҥ баайыылаах Артур Чебодаевка (Красноярскай) 2:5 баалга кыайтарбыта кыһыылаах.

Ити эрээри, эрэл кыыма өссө даҕаны умулла илик. Мантан салгыы 61 киилэҕэ диэри ыйааһыннаахтарга түөрт бөҕөстөөхпүт: Петр Павлов, Дмитрий Аксенов, Семен Владимиров уонна норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах спорт маастара Ньургун Александров. П.Павлов бастакы эргииргэ Иркутскай бүрээтэ Федор Балтуевтыын көрүстэ. Эдэр уолу сүнньүн эрийэр ини дии санаабыппыт, бэйэбит киһибитин булгурутта. Биир албаска түбэһиннэрэн, көрүөх бэтэрээ өттүгэр тэхиньиичэскэй ыраас кыайыыны ситистэ. Бу уол дойду эдэрдэргэ түһүлгэтин буруолуу сылдьар кыайыылааҕа. Улахан дьоҥҥо төһө даҕаны миэстэлэспэтэр, баардааҕын, кэскиллээҕин көрдөрдө.

Нь.Александров уонна С.Владимиров бастакы эргииргэ бэйэ-бэйэлэригэр түбэстилэр. Александров арыый сабырыйан (3:2), салгыы бүрээт Жаргал Дамдиновтыын туһунна. Аллараа ыйааһынтан өрө тахсыбыт бөҕөһү киһилээбэт ини дии санаабыппыт, иннин биэрбэтэ: 8:4 ахсаанынан кыайан таҕыста. Салгыы тустан, үһүс миэстэни ылла. Ааттаахтара-аатырбыттара дьаҥҥа хаптараннар кэлбэтэхтэрин үрдүнэн, аҕыйах бүрээт кыттыбыта биһиэннэригэр туорай мас буоллулар.

Бу ыйааһын тиһэх эрэлэ Д.Аксенов Абасгаджи Магомедовка (Дагестан) 2:5 ахсаанынан кыайтаран иһэн, хам баттатан кэбистэ. Мөккүөр суох. Эмиэ “уоскулаҥы” кэтэһии-манаһыы буолар. Хата, уолбут Тамерлан Караевы (Ставрополье) 3:1 баалынан хотон, боруонса иһин киирсэргэ эмиэ эрэл кыымын саҕар. Этэргэ дылы, дьылҕа бэлэҕэ. Чөмпүйүөннээбит А.Магомедов оҥорон биэрдэҕэ. Ону туһаммат дьон буоллахпыт. Дьиҥэр, Дмитрий дойду түһүлгэтигэр миэстэлэһэ сылдьыбыт бөҕөс. Ол үөрүйэҕинэн Ибрагим Абдурахмановы баһыйа тутуохтааҕа кыранан кыаллыбата (3:4).

Дьэ, ити курдук күрэхтэһии бастакы күнүгэр күүстээх бөҕөстөр көмөлөрүнэн икки боруонса мэтээл күөнэ күлүмүрдээн баран, уолаттарбыт харахтарын уотунуу өһөн-сүтэн хааллылар. Үһүс ыйааһыҥҥа, 65-кэ диэри, төрүт даҕаны тустуукпут суох. Онон иккис күн 70 киилэҕэ диэри тустуохтаах норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах маастарбыт Виктор Рассадин тыыллан-хабыллан, тыас таһаарар ини диэн эрэх-турах санаа син биир арахпакка, харах-кулгаах иччитэ буолан олороохтоотохпут.

Дьиҥэр, сэрэбиэйэ, ама, мантан ордук баар үһүө диирдии, табылынна. Бастакы эргииргэ утарсааччытын Анзор Ионовы (Харачай-Чэркиэс) быраастар устаннар, быһа кыайыыны сурунна. Иккиһигэр Иман Аджиевка (Дагестан) тахсан, 7:9 ахсаанынан хотторон кэбистэ. Маҥнайгы түһүмэххэ элбэх баалы кэбэҕэс баҕайытык биэрэн баран, иккис түһүмэх бүтүүтэ дьэ уһуктан, ситиэхчэ буолан эрдэҕинэ, бириэмэтэ бүтэн хаалла. Хара ааныттан барчалаан, тоҕута түһэн тустубута буоллар, таһаҕас оҥостуо суохтааҕын мүлчү тутта. Ити Аджиев миэстэҕэ тиксибэтэҕэ, онон орто баайыылаах тустуукка хоттордубут. Индияҕа, Новосибирскайга дьарыгы ааспыт бөҕөс диэтэххэ, В.Рассадин урукку ыйааһынын киэбигэр киирэ илигэ көһүннэ. Ситэри бастакы эргииргэ тустубута буоллар, эрдэ уһуктуо, арыллыа хаалла быһыылаах...

Мантан үөһэ 74 киилэҕэ диэри ыйааһыннаахтарга Константин Власов уонна Тимур Николаев туһуннулар. Хомойуох иһин, иккиэн бастакы эргииртэн туораатылар. Власов Сайпулла Алиболатовка (Дагестан) 2:10, Николаев Магомед Курбаналиевка (Дагестан) 0:5 ахсаанынан кыайтардылар. Курбаналиев урут аан дойдуга бастыы сылдьыбыт бөҕөс. Ол гынан баран, бу түһүлгэҕэ миэстэлэспэтэ.

Бүтэһик бөҕөспүт – Ньургун Сергин 92 киилэҕэ диэри ыйааһыннаахтарга холонон көрдө. Эмиэ бастакы эргииртэн ырааппата. Дагестан тустууга оскуолатын иитиллээччитэ Рамазан Шабанов таһаҕас оҥостубакка, ыраас тэхиньиичэскэй кыайыыны сурунна. Салгыы тустан, биир дойдулаахтарыгар сабырыйтарда.

Түмүк оннугар омолуйдахха

Дьэ, онон өрөспүүбүлүкэбит аатыттан 12 идэтийбит тустуук кыттыбытыттан биир да уол алҕаска даҕаны миэстэлэспэтэ. Мэтээлтэн ыраастык мэлийдибит. Инньэ гынан, XXI үйэҕэ үктэнэн баран, 2004 сыллааҕы быһыы-майгы иккистээн хатыланна. Онтон ураты сылларга тустууктарбыт саамай мөлтөөбүтэ, төһө даҕаны мыыннарбыт, биир-икки боруонса мэтээллээх эргиллээччилэр.

Дагестан хамаандатын киһи көрө астынар. Уон ыйааһынтан аҕыһыгар бастаатылар. Үрүҥнэрин, боруонсаларын ааҕан сиппэккин. Барытыгар бааллар. Дэлэҕэ, “Дагестан аһаҕас чөмпүйэнээтэ” диэхтэрэ дуо? Бэлэмнэниилэрэ, дьарыктара таһыччыта биллэр. Хапсыһыы саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри тилигирэччи үлэлииллэр. Кыайан иһэр да буоллахтарына, куота сылдьыбаттар, ыраас кыайыыга тиэрдэ сатыыллар. Эрчиллэ сылдьар бөҕөстөрү санаталлар. Холобур, биир сыл кэнниттэн улахан түһүлгэҕэ тахсыбыт Заур Угуев иккистээбит Азамат Тускаевтан (Алания) уратыларын оҕо курдук тутаттаан кэбистэ. “Тустуук хаһан ханнык баҕарар түһүлгэҕэ бэлэм буолуохтаах”, -- диирин биһирии иһиттим. Сураҕа, Дагестан бөҕөстөрө хайаҕа тахсаннар, дьонноох-сэргэлээх сиртэн тэйиччи, бүөм олорон дьарыктаммыттар.

Ол кэмҥэ биһиги “көҥүл тустуук” уолаттарбыт дьаҥтан дьааххаммыта буолан, дьарыктан сынньаннахтара. Сытар даҕаны сылаалаах. Сэниэтэ суох, аа-дьуо хамнанан, бигээн тусталлар. Баҕар, дьаҥҥа балыйыаххыт эрээри, пандемия аан дойду үрдүнэн ааҥнаан турар. Балаһыанньа тэҥ. Сымара таас хайаҕа тиийэн кэтиллэрдии, кэтэмэҕэйдээн, кэннинэн чугуйан киирсэрбит тухары көҥүл тустуубут өрүттүө суоҕа. Сыһыаны тосту уларытан, тоҕус көлөһүнү тоҕон туран дьарыктаннахха эрэ туох эмит ситиһии кэлиэҕэ дьэҥкэ.