Туох бырайыагый?

Чурапчы улууһун пилотнай бырайыага дьиэ кэргэн экэниэмикэтин сайыннарыыга туһуланар. Кэтэх хаһаайыстыбанан дьарыктаныан, эбии дохуот киллэриниэн баҕалаах ыаллары өйүүр сыаллаах.

– Быйыл бырайыак 9 хайысханан үлэлээтэ: 1) нэһилиэнньэҕэ сибиинньэ оҕолорун атыылааһын; 2) куурусса атыылааһын; 3) Мындаҕаайы нэһилиэгэр кэтэх хаһаайыстыбаларга хортуоппуй үүннэрэллэригэр сир учаастактарын биэрии; 4) Новосибирскайтан 3х4 м иэннээх поликарбонат тэпилииссэлэри аҕалан атыылааһын; 5) арассаада атыытын дистанционнай дьаарбаҥкатын тэрийии; 6) Чурапчы сэлиэнньэтин элбэх кыбартыыралаах дьиэлэрин олохтоохторугар С.А. Новгородов аатынан оскуола учаастагар оҕуруот үүннэрэллэригэр учаастактары биэрии; 7) 4-тэн элбэх оҕолоох ыаллар оҕолорун сайыҥҥы сынньалаҥ кэмигэр “хоччоххой” аһылыгынан хааччыйыы; 8) сир аһын хомуйуутун тэрийии; 9) бырайыагы СМИ-лэргэ сырдатыы, – диэн Чурапчы улууһун тыатын хаһаайыстыбатын салайаач­чытын э.т. Александр Сивцев кэпсээтэ.

Чурапчы улууһун олохтоохторо бырайыа­гы сүрдээҕин сэҥээрдилэр. Ол курдук, муус устар уонна ыам ыйдарыгар Хатас сибиинньэ комплексатыттан уонна “Сибирь” бааһынай хаһаайыстыбаттан (Марха бөһ.) барыта 914 сибиинньэ оҕотун сакаастаан аҕалтаран атыыластылар. Дьокуускай уонна Нерюнгри көтөрү иитэр фабрикаларыттан 5800 сымыыттыыр куурусса кэллэ. Манна тиэйиитин улуус бүддьүөтэ уйунна. Элбэх кыбартыыраҕа олорор, бэйэ тиэргэнэ суох Чурапчы сэлиэнньэтин 104 ыала Мындаҕаайыга хортуоппуй үүннэрэргэ 200 кв. м. иэннээх учаастактары ыллылар. Быйыл хортуоппуй үүнүүтэ мөлтөх дьылыгар, ити ыаллар, ортотунан, 4-түү куулу хомуйдулар. Улуус салалтата Новосибирскайтан 313 поликарбонат тэпилииссэни сакаастаан аҕалтаран атыылаата. Ону атыыласпыт ыаллар быйыл хаһааҥҥытааҕар да өлгөм үүнүүнү хомуйдулар. 81 ыал социальнай ситимнэр нөҥүө оҕуруот аһын уонна сибэкки арассаадатын атыылаан эбии дохуот оҥоһунна. С.А. Новгородов аатынан оскуола учаастагар улуус үбүнэн эбии хара буор кутулунна. Манна 35 дьиэ кэргэн оҕуруот үүннэрдэ. 4-тэн элбэх оҕолоох 300 ыалга “хоччоххой” аһылык түҥэтиллиннэ.

– Быйыл Чурапчыга сир аһа үүммэтэ. Онон ити хайысха ситэ үлэлээбэккэ хаалла. Улууспут пилотнай бырайыагын туһунан Сахалайф, Якутия24 саайтарга суруйбуттара уонна “Саха” НКИХ ханаалыгар көрдөрбүттэрэ, – диэн Александр Иванович бэлиэтээтэ.

Атырдьах ыйын 20 күнүгэр СӨ Ил Дархана Айсен Николаев Чурапчы улууһугар үлэлээбитэ. Ол сырыытын кэмигэр бырайыак үлэтин-хамнаһын кытта билсибитэ.

– Билигин олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара саҥа бырайыактары көҕүлүүллэригэр тоҕоостоох кэм. Ити тыа сирин дьонугар улахан суолталаах. Чурапчы улууһун пилотнай бырайыага ситиһиилээхтик олоххо киирбит. Бу бырайыак аҥаардас түргэнник ситэр дьиэ кыылын, көтөрүн эрэ аҕалан атыылааһынынан муҥурдамматах. Тэпилииссэ аҕалан атыылааһын, хортуоппуй уонна оҕуруот аһын үүннэриитигэр усулуобуйалары тэрийии, сир учаастактарын биэрии, о.д.а. хайысхалар чахчы туһалаах буолбуттар, – диэн Айсен Сергеевич бырайыак үлэтин-хамнаһын сэҥээрбитин биллэрбитэ.

Үлэлиир сырыытын түмүгэр Ил Дархан пилотнай бырайыагы өйүүргэ анал дьаһал ылыллыа диэбитэ. Ол курдук, инникитин маннык бырайыагы атын улуустар эмиэ дьон-сэргэ олоҕун-дьаһаҕын таһымын үрдэтэргэ туһаныахтарын сөп. Онон чурапчылар бачыымнара бүтүн өрөспүүбүлүкэҕэ тарҕанар чинчилээх.

Билигин коронавирус уонна үп-харчы кырыымчык кэмигэр хас биирдии ыал бэйэтин тиэргэниттэн, кэтэх хаһаайыстыбатыттан эбии дохуот оҥосто сатыахтаах. Оттон онуоха олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара улаханнык көмөлөһүөхтэрин сөп. Уустук кэмҥэ – ханнык баҕарар көмөлтө тугунан да кэмнэммэт үтүө дьыала буоллаҕа.   

Туһалаах тэпилииссэ кэлбит

Чурапчы сэлиэнньэтин ыаллара Лазаревтар поликарбонат тэпилииссэ атыылас­пыттар.

– Быйыл улуус салалтата Новосибирскайтан 3х4 м иэннээх поликарбонат тэпилииссэ аҕаларын туһунан истибиппит. Онон олохтоох дьаһалтаҕа тиийэн сайаапка суруйбуппут. Тэпилииссэбит Ньукуолун иннинэ хайыы үйэ кэлбитэ. Ол кэннэ тута арассаадаларбытын саҥа тэпилииссэҕэ көһөрбүппүт.

Урукку эргэ тэпилииссэбитигэр оҕурсу төрүт үүммэт этэ. Быйыл, этэргэ дылы, оҕурсунан көмүлүннүбүт. Бэс ыйын саҥатыттан номнуо ас кутан барбыттара. Күн өрүү-өрүү 40-50 устуука оҕурсуну хомуйа сырыттыбыт. Билигин даҕаны астарын биэрэ тураллар. Поликарбонат сылааһы адьас үчүгэйдик тутар эбит. Онон түүнүн уот холбуу-холбуу үүннэрэ сылдьабыт. Инньэ гынан үйэбитигэр ылбатах өлгөм үүнүүнү хомуйан соһуйан, үөрүү бөҕө буола сылдьабыт. Быйыл сайыны быһа бэйэбитин эрэ буолбакка, төрөппүттэрбитин, аймахтарбытын оҕурсунан хааччыйан сайылаатыбыт. Оҕолорбут оҕурсуну көрөн-харайан, хомуйан астыммыттара даҕаны биһиэхэ төрөппүттэригэр улахан үөрүү. 

Улуус салалтатыгар туһалаах тэпилииссэлэри удамыр сыанаҕа аҕалан биэрбиттэригэр улаханнык махтанабыт. Сыаната баара-суоҕа 14 тыһ. солк этэ. Онтун холкутук толуйда дии саныыбын.

Биһиги дьиэ кэргэн аатыттан улууспут баһылыгар Андрей Тимофеевич Ноговицыҥҥа, тыа хаһаайыстыбатын салайааччытыгар Александр Иванович Сивцевкэ махталбытын биллэрэбит. Ол курдук, уустук кэмҥэ сөптөөх киэҥ хабааннаах, дьиҥ туолар бырайыагы олоххо киллэрэн элбэх дьиэ кэргэн үөрүүтэ үгүс. Бэйэ хаһаайыстыбатын чэгиэн натуральнай оҕуруот аһынан хааччылынныбыт, – диэн ыал аҕата Василий Лазарев кэпсээтэ.

Куһаҕана суох үүнүүнү хомуйбуттар         

Быйыл Чурапчы улууһугар “Тыа хаһаайыстыбатын сыла” биллэриллибитэ. Онон улуус салалтата уонна хаһаайыстыбалар хардарыта бииргэ үлэлэһэн сылы этэҥ­ҥэ түмүктээн эрэллэр. Ол курдук, Мын­даҕаайы нэһилиэгэр “Сайдыы” бааһынай хаһаайыстыба (сал. Д.Д. Павлов) саҥа бырайыакка кыттыспыт. Бэйэтин бааһынатыттан 2 галаах сири бырайыак кыттааччыларыгар анаабыт. Онтун бэйэтэ хорутан уонна хортуоппуйунан ыһан биэрбит. Кыттааччылар киниттэн 50-нуу киилэ сиэмэ хортуоппуйу киилэтин 30 солк. атыыласпыттар. Барыта 104 ыал хортуоппуй сиригэр тиксибит. Балар сайын устата бааһыналарын тээпкэлээн, сыыс отун ыраастаан сайылаабыттар. Билигин 3-4 куул хортуоппуйу хомуйбуттар.

– Элбэх оҕолоох ыалларга сүрдээх көмөлөөх бырайыак үлэлээтэ. Бэйэм 5 оҕолоохпун. Хас биирдии ыалтан сиэмэ хортуоппуйга, хорутуутугар уонна ыһыытыгар диэн баара-суоҕа 1,5 тыһ. солк хомуйбуттара. Ону сайын устата сыыс отун ыраастаан, тээпкэлээн, көрөн-харайан куһаҕана суох үүнүүнү ыллыбыт. Ол курдук, быйыл хортуоппуй үүммэтэх сылыгар 3,5 куул хортуоппуйу хомуйдубут. Ити биһиги дьиэ кэргэн сыл тахсар кээмэйбит. Аны оҕолорбутун үлэҕэ үөрэттибит. Биһиги курдук улуус киинигэр таас дьиэҕэ олорор дьон сүрдээҕин абыранныбыт. Онон инникитин маннык бырайыак салҕанарыгар баҕарабыт, – диэн Чурапчы сэлиэнньэтин олохтооҕо Михаил Степанов санаатын үллэһиннэ.   

Урут куһу-хааһы иитэ иликтэрэ

Урукку өттүгэр Чурапчы түөрт оҕолоох ыала Деллоховтар дьиэ кыылын уонна көтөрүн иитиигэ олох чугаһаабатах эбиттэр. Ол гынан баран, быйыл пилотнай бырайыакка кыттыһан, улуус дьаһалтата бу саас Дьокуускай куораттан чэпчэки сыанаҕа аҕалан атыылаабыт кууруссаларын уонна сибиинньэ оҕотун атыыласпыттар. Ону тэҥэ Мындаҕаайыга хортуоппуй сиригэр тиксибиттэр.

– Урут кууруссаны иитэн көрө илик этибит. Онон оҕолор көрөөт даҕаны үөрэ түспүттэрэ. Бастаан утаа кууруссаларбыт айаннарын сылаарҕаан нэдиэлэ курдук сымыыттаабатахтара. Онтон күн ахсын уончалыы сымыыты биэрэр буолбуттара. Инньэ гынан сайын устата сибиэһэй сымыыты быспакка сиэн абыранныбыт, – диэн ыал ийэтэ Виктория кэпсээтэ.

Деллоховтар кууруссанан эрэ муҥур­дамматахтар. Икки аҥаар ыйдаах сибиинньэ оҕотун ылан сайыны быһа бүөбэйдээбиттэр. Онтулара билигин сүүнэ буола улаатан, эмис идэһэ буолар чинчилээх. Аны туран, оҕолор хаһаайыстыбаны көрүүгэ быһаччы үлэлэһэн, тыа сирин үлэтигэр-хамнаһыгар уһуйуллубуттар. Онон бырайыак Деллоховтарга икки төгүл туһалаах буолан тахсыбыт. 

Барыстаах уонна кэскиллээх дьыала

“Дьиэҕэ олор – дьиэ кэргэн экэниэмикэтинэн дьарыктан!” диэн бырайыак коронавирус эрэ кэмигэр буолбакка, инникитин тыа сирин ыала эбии дохуоттаах уонна дьарыктаах буоларыгар улахан төһүү күүс буолуон сөп. Бу бырайыак аҥаардас социальнай экэнэмиичэскэй эрэ суолталаах буолбаҕа көстөр. Элбэх оҕолоох ыаллар оҕолорун үлэҕэ-хамнаска уһуйалларыгар эмиэ улахан оруоллаах. Онон эргиччи барыстаах уонна кэскиллээх дьыала саҕаламмыт.