Кэмпириэнсийэҕэ кулууп саалын толору киһи мустубута. Олор истэригэр Дьокуускайтан Юрий Иванович илдьэ кэлбит ыалдьыттара бааллара: «Илин» сурунаал эрэдээктэрэ Петухова Зоя Ильинична, «Бичик» кинигэ кыһатын үлэһитэ, бэркэ билэр киһибит, учууталбыт Мигалкина Мария Васильевна. Бороҕонтон биир дойдулаахпыт, Тулунаҕа сүрэҕинэн-быарынан ыалдьар, сааһын тухары норуот үөрэҕириитигэр үлэлээбит, СӨ Үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, РСФСР Үөрэҕириитин туйгуна, «Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаһаайына Данилов Иван Николаевич, Өнөртөн эмиэ Тулунаттан тардыылаах, РФ Суруйааччыларын уонна  Суруналыыстарын сойуустарын чилиэнэ Литвинцев Николай Николаевич уо.д.а.

Элбэх дакылааты истибиппит, кэпсэтии тахсыбыта. Ити тэрээһин буолуо аҕыйах хонук иннинэ баһылык Егор Петрович миигин ыҥыран ылан, «Нэһилиэкпит билиҥҥитэ» диэн дакылааты оҥорорбор сорудахтаабыта. Мин хап-сабар сөбүлэһэн, оскуола музейыттан (сал. Р.Н.Дегтярева) үлэбин саҕалаабытым. Тэрилтэлэр салайааччыларыттан отчуот хомуйбутум. Бүгүн бу суруйуубар ити кэмпириэнсийэ 25 сылынан уонна 2021 сыл нэһилиэкпитигэр Дойдуга таптал  сылынан биллэриллибитинэн, оччотооҕу дакылааппын хайдах баарынан ааҕааччыларбар тиэрдиэхпин баҕарабын. Ол кэнниттэн Тулуна билиҥҥитин кэпсиэм. Оччоҕо 25 сыл иһигэр төһө уларыйыы тахсыбытын, сайдыбытын ытыска уурбут курдук көрүөххүт дии саныыбын.

«Мин 1973 сыллаахха кийиит буолан, Тулунаҕа аан бастаан үктэммитим. Онно маҥнайгы өйдөбүлүм: төгүрүччү сыырдаах, ортотугар лаглайбыт үөттэринэн, хатыҥнарынан симэммит арыы тыалаах эбэ, күөлүн кытыытыгар остуол ньуурун курдук чээл күөх хонуулаах, бөһүөлэги Сыһыы, Куула, Халдьаайы диэннэргэ араарар тумус тыалаах, сүүрүгүрэ сытар үрэхтээх, намыһах, кырыыһата суох үгүс дьиэлээх уонна үөрбүт-көппүт, кэпсэтэр-ипсэтэр, киэҥ-холку майгылаах, үлэни үрдүктүк тутар дьонноох…

Ити кэмтэн үгүс уларыйыылар мин хараҕым ортотугар аастылар.

1974 сылга диэри Тулуна Лөгөй нэһилиэгэр киирэр Партизан Заболоцкай аатынан холкуос Тулунатааҕы биригээдэтэ диэн бэрт кыра учаастак курдук тутуллан олорор бөһүөлэк этэ. Ол гынан баран, бөһүөлэк дьоно харыларын күүһүн харыстаабакка, туох баар бары күүстэрин-күдэхтэрин, бары сатабылларын ууран, сут-кураан сылларга холкуос сүөһүтүн биири да энчирэппэккэ, үгүс үүтү ыырга, элбэх эти оҥорорго туруулаһан үлэлиир этилэр. Ол курдук, ыанньыксыттар: Саха АССР 5-с ыҥырыылаах Верховнай Сэбиэтин дьокутаатынан талыллыбыт Мария Николаевна Мигалкина, саха сиригэр биир бастакынан 2000-х кирбиини ылбыт, «Килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээллээх, «Үлэ Кыһыл Знамята» уордьаннаах Христина Гаврильевна Мигалкина, ыарахан үлэ содулуттан эдэр олоҕо быстыбыт «Бочуот Знага» уордьаннаах Екатерина Михайловна Еремеева, ССРС Верховнай Сэбиэтин дьокутаата Аксинья Марковна Атласова, «Үлэ Кыһыл Знамята» уордьаннаах Розалья Гаврильевна Троева, ыччат настаабынньыга, үгүс ыччаты үлэҕэ ииппит бастыҥ ыанньыксыт Александра Ивановна Кириллова уо д а ыабыт үүттэрин мунньар буоллар, үүт үрүйэ буолан сүүрүгүрүөх этэ.

 Биһиги нэһилиэк дьоно атын да салааларга туора турбатахтара. Тоҥтон толлубакка, тымныыттан чаҕыйбакка, сааһын тухары бултаабыт «Бочуот знага» уордьаннаах Дмитрий Ананьевич Васильев, кыра оҕо эрдэҕиттэн ыарахан үлэҕэ эриллэн, төһө да үөрэҕэ ситэтэ суоҕун иһин, дьонун-сэргэтин дьаһайан, биригээдэ үлэтэ туруктаах буоларыгар туруулаһан үлэлээбит биригэдьиир, «Бочуот Знага» уордьанынан наҕараадаламмыт Гаврил Кириллович Колесов, Өрөспүүбүлүкэ бочуоттаах тутааччыта, Саха АССР Киин ситэриилээх кэмитиэтин ыҥырыытыгар эппиэттээн, оскуолалары тутууга баҕа өттүнэн баран үлэлээн кэлбит бастакы стахановец, маһы хаамтарбат эрэ уус Семен Ананьевич Васильев, сайын аайы оттооһуҥҥа көмүс көлөһүнүн тоҕон, былаанын өрүү аһара толорбут звеньевой, кыһынын хотон тас үлэтигэр, чахчы, бэриниилээхтик үлэлээбит «Бочуот Знага» уордьаннаах Федор Семенович Охлопков ааттарын нэһилиэк дьоно киэн тутта ааттыыллар.

Дьэ, итинник үлэһит нэһилиэк эрээри, ити кэмҥэ киһи хараҕар быраҕыллар улахан тутуута суоҕа киһини хомоторо. Сельсовет исполкома Кэптэнигэ буолан, ханнык эрэ кыра докумуон сыыһа толортороору, илии баттатаары, үс көстөөх сиргэ айанныыр олус эрэйдээҕин, ыраахтан олорон салайарга да уустуктааҕын иһин өр туруорсан, 1974 сыл тохсунньу 20 күнүгэр сельсовет буоларын туһунан Уус Алдан райисполкомун уурааҕа тахсан, «Тулунинский сельсовет» диэн буолбуппут. Дьиҥэр, онно мунньах оҥорон, нэһилиэк аатын туһунан боппуруос көтөҕүллүбүтэ буоллар, Иккис Лөгөй диэн урукку ааппытын ылыныа этибит.

Сельсовеппытыгар бастакы бэрэссэдээтэлинэн Курбуһахтан Захаров Федор Егорович, сэкирэтээринэн Никифорова Клара Григорьевна быыбарданан үлэлээбиттэрэ. Кылаабынай бухгалтерынан миигин үлэҕэ ылбыттара.

Саҥа хаһан баҕарар ыарахаттардаах буолар. Саҥа тэриллибит исполком дьокутааттарыгар улахан чиэс даҕаны, эппиэтинэс даҕаны сүктэриллибитэ. Хас да төгүллээх ыҥырыыга дьокутааттарынан Бурцева Анна Алексеевна, Кириллова Александра Ивановна, Никифоров Андрей Андреевич, Сивцев Иван Петрович, Атласова Мария Марковна уо д а быыбарданан үлэлээбиттэрэ. Быыбардааччылартан үгүс накаастар киирэллэр этэ. Накаастар сорохторо туолан үөрдэллэрэ, сороҕо оннуттан да сыҕарыйбакка хомоторо. Ыҥырыы аайы турар накаастарынан буолаллар этэ: саҥа оскуола дьиэтин туруорсуу, төлөпүөн киллэртэрии, Тулуна-Бороҕон суолун оҥоруу, эбэни харыстааһын, Сэмэн күөлүгэр уу куттарыы о.д.а.

 Кэлин Троев Степан Николаевич, Полятинская Зоя Николаевна, Константинов Егор Петрович нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбиттэрэ. Уонтан тахса сыл устата сэбиэт сэкиритээринэн Ньурба Маарыттан төрүттээх учуутал Петрова Зоя Прокопьевна эҥкилэ суох үлэлээбитэ.

Нэһилиэк исполкомун, кэлин олохтоох дьаһалта быһаччы дьаһалынан нэһилиэккэ баар хааччыйар тэрилтэлэр үлэлииллэр. Ол курдук, ойуччу болҕомтоҕо нэһилиэк үрдүнэн соҕотох маҕаһыын киирэрэ. 1932 сыллаахха Хаптаҥаҕа маҥнай лааппы аһыллан, кыра да буоллар, ас-таҥас атыыланан, оччотооҕу дьон-сэргэ сэҥээриитин ылбыта. Маҥнайгы атыылааччыларынан Окоемова Евдокия Филипповна, Заболоцкая Евдокия Ивановна, Черноградскай Егор Афанасьевич үтүө суобастаахтык үлэлээбиттэрэ. Кэлин Тулуна бөһүөлэгэр Лөгөй сельпотун иһинэн 43-с № дээх маҕаһыын бэрт кыра дьиэлэргэ аһыллан үлэлээбитэ. Сергеев Гаврил Афанасьевич, Петухов Михаил Миронович сэбиэдиссэйдээбиттэрэ. Билигин күн бүгүнүгэр диэри хас да ыҥырыыга норуот дьокутаата, Бүтүн Арассыыйатааҕы кооператордар сийиэстэрин дэлэгээтэ Литвинцева Ольга Николаевна сэбиэдиссэйинэн үлэлиир. Маҕаһыын 1972 с саҥалыы тииптээх дьиэҕэ үлэҕэ киирбитэ. 1991 сылга диэри киһи туттар тэрилэ, таҥнар таҥаһа, аһыыр аһа долбуур хотойорунан дэлэччи тардыллан турбутун санаан эрэ аһарабыт. Билигин дойду үрдүнэн маҕаһыын элбээбит, атыыһыт үксээбит кэмигэр биһиги маҕаһыыммыт улаханнык кыайтарбакка, аһынан-таҥаһынан сөбүгэр эргинэ олороро киһини үөрдэр.

 Нэһилиэккэ сибээс хойукка диэри отой мөлтөх этэ. Почтаны, хаһыаты Дегтярев Роман Петрович, кэлин Аҕа дойду сэриитин бэтэрээнэ Носов Иннокентий Семенович Бороҕонтон дьиэлэригэр аҕалан түҥэтэр этилэр. Сберкасса туһунан санаан да көрбөт этибит. 1977 сыллаахха эмиэ элбэх туруорсуу кэнниттэн почта аһыллан, дьон хаһыаты, сурунаалы сонуна сойо илигинэ ааҕан сэргэхсийэр буолбуттара. Ити кэнниттэн сотору сберкасса аһыллыбыта. Дьон Бороҕоҥҥо тиэстэрэ, Кэптэнигэ күүлэйдиирэ арыый аҕыйаабыта. Почта бастакы начаалынньыгынан Носов Иннокентий Семенович салгыы үлэлээбитэ. Кини кэнниттэн бүгүҥҥэ диэри начаалынньыгынан Бурнашева Светлана Николаевна үлэлии олорор. Быйылгы дьылга диэри нэһилиэк үрдүнэн баара-суоҕа 2 туочука төлөпүөн баара. Былыт быыһыттан күн тыгарын кэриэтэ, сыра-сылба бараммытын кэннэ, быйыл төлөпүөн ыстаансыйата үлэҕэ киирдэ. Киирээри киирэн, боччум соҕустук 150 туочука киирэн, ыал аайы төлөпүөннэнэн, дэриэбинэ сайдыыта биирдэ дьэндэс гына түстэ.

Урукку сэбиэт исполкома даҕаны, 1991 с. аата уларыйбыт дьаһалта даҕаны саамай болҕомтоҕо чэбдик олох, доруобай буолууну тутар. Дэриэбинэбитигэр 5 куойкалаах, 1991 сыллаахха ВАП (врачевнай-амбулаторнай пуун) буола улааппыт балыыһабыт үрүҥ тыыммыт өрүһүллэр сиринэн буолар. Бастакы фельдшерскэй пуун 1952 сыллаахха Чочуобунаҕа аһыллыбыт эбит. Бастакы сэбиэдиссэйинэн Овчинникова Тамара Николаевна диэн үлэлээбит. Кини кэнниттэн бэйэбит уолбут Бурцев Михаил Алексеевич, эдэр исписэлиистэр Аммосова Мария Семеновна, Васильева Анна Петровна, Саввинова Роза, Готовцева Мария Петровна, Москвитина Ирина Ивановна, быраастар Бурнашева Ефросинья Николаевна, Соловьева Маргарита Николаевна үрүҥ халааттаах аанньаллар ааттарын чиэстээхтик сүкпүттэрэ. Манна 1962-1992 сылларга солбуллубат киһинэн, оҕо-уруу, кырдьаҕас этэҥҥэ буоларын туһугар күнү-түүнү аахсыбакка сүүрбүт-көппүт, үгүс Тулуна ыччатыгар күн сирин көрдөрбүт нэһилиэк саамай ытыктыыр киһитинэн үрдүкү категориялаах биэлсэр Махначевскай Иннокентий Тимофеевич буолар. Билигин үлэлии сылдьар биэлсэрбит Дегтярев Андрей Васильевич нэһилиэнньэҕэ улахан ытыктабылынан туһанар. Иннокентий Тимофеевичтан уһуйуллан, кини туйаҕын хатарыа лиэн эрэлбит улахан. Хомолтото диэн, баар балыыһабыт былыр үйэҕэ списаниеҕа барбыт эргэ кулууп дьиэтигэр үлэлии турар. Саҥа балыыһа дьиэтин туһунан кэпсэтии барбыта ыраатта да, оннуттан хамсаабат.

 Үгүс нэһилиэктэргэ спорт саалалара тутуллан, үлэҕэ киирдэхтэринэ, ыччаттарбыт ымсыырар этилэр. Кырдьыга да, оскуола быыкаа, намыһах саалатыттан ураты ыччат дьарыктаныан, эрчиллиэн сөптөөх сирэ суоҕа. Ыаллыы сытар Уһун Күөл бөһүөлэгэр оскуолаҕа сыһыары саала тутан, үлэҕэ киллэрэр үөрүүлээх түгэннэригэр ыччаттар волейбол хамаандата туруоран күрэхтэһэ барбыппыт. Онно билбиппит эрчиллибэтэх хамаанда кыайтарыы хомолтотун билэрин. Онно биһиги ыччаттарбыт, чахчы, ымсыыран: «Биһиги дьонтон туох итэҕэстээхпитий? Саалата хайаан да тутуоххайыҥ», -- диэн төннүбүттэрэ. Ити хамаанда чилиэнинэн тутуу биригээдэтин салайааччыта Литвинцев Моисей Николаевич эмиэ баара. Үбэ көрүллэ илик тутууну оччотооҕу спортсменнар Моисей Николаевич, Васильев Семен Гаврильевич, Охлопков Николай Николаевич, Турантаев Николай Николаевич уо. д. а. бэйэлэрин баҕа өттүлэринэн маһын таһан, тутан, 1991 сыллаахха дьэндэйэн тахсан, дэриэбинэбит киэргэлэ буолан, үлэҕэ киирбитэ. Күнүһүн оскуола физкультурнай саалата буолан, киэһэтин ыччаттар мустан дьарыктанар, эрчиллэр сирэ буолан, ыччаттарга чэбдик, доруобай буолууларыгар бөҕө тирэх, дьоһун бэлэх оҥоһуллубута. Нэһилиэккэ урукку өттүгэр кыаллар дьон, кыахтаах спортсменнар суохтар дииллэрэ буоллар, өһүргэниэх этибит. Бааллара эбээт оройуон эрэ буолбакка өрөспүүбүлүкэ киэн туттар дьоно: Габышев Егор Федорович, Атласов Гаврил Маркович, Васильев Петр Семенович -- Саха сиригэр, оройуоҥҥа спорт сайдыытыгар, спортивнай оскуолалары тэрийиигэ кылааттарын киллэрбиттэрэ. Кинилэр эрчийбит, спорка уһуйбут үгүс оҕолоро чулуу спортсменнар буола үүммүттэрэ. Мигалкин Иннокентий Филиппович, Троев Гаврил Афанасьевич, Дегтярев Семен Семенович бэйэлэрэ күрэхтэһэн, өрөспүүбүлүкэ, оройуон чиэһин көмүскүүллэрин ааһан, ыччаты спорка иитиигэ кылааттарын киллэрбиттэрэ. Эдэр көлүөнэ спортсменнар Петухова Анна Михайловна, Дьяконов Александр Михайлович, Сторожев Анатолий Дмитрьевич уо д а үгүстүк оскуола, оройуон чиэһин көмүскээбиттэрэ. Физзал, оскуола кэлэктииптэрэ үүнэр көлүөнэ ыччаттан талааннаахтарын сүүмэрдээн, чаҕылхай оҕолору үүннэриэхтэрэ диэн эрэл улахан.

Физзал дьиэтин кытта кэккэлэһэ кулууп турар. Бу дьиэ 1985 сыллаахха тутуллубута. Урут 1951 сыллаахха билиҥҥи балыыһа дьиэтэ Томтортон көһөн киирэн, кулууп аһыллыбыт эбит. Оччоттон баччаҕа диэри төһөлөөх элбэх ырыа дьиэрэйбитэ, үҥкүү тибийбитэ буолуой? Төһөлөөх элбэх уол, кыыс бэйэ-бэйэлэрин көрсөн, билсэн, таптаһан, ыал буолбуттара буолуой? Киэңҥ холку, эрчимнээх куоластаах ырыаһыттар Иннокентий Бурнашев, Мария Мигалкина, Кыма Находкина үгүс да кэнсиэри киэргэттэхтэрэ. Эдэр ырыаһыттар Мария, Владимир Стрекаловскайдар, Владимир Колодезников , Иван Мигалкин киһи иһиттэр истэ олоруох курдук ыллыыллар, «Уостубат кыымнар» эбээлэр ансаамбыллара бэйэтин кэминээҕи ырыатын толоруутун истибит эрэ барыта сэргиир. Кэмигэр сөп түбэһиннэрэн, кулууп үлэһиттэрэ араас куруһуоктары ыытан, интэриэстэринэн кулууптары үлэлэтэн, былааннаахтык үлэлээн, үлэлэрин сэргэхситэллэрэ эрэйиллэр.

Кулууп үлэтин кытта ыкса сибээстээхтик олохтоох библиотека үлэлиир. Хомойуох иһин, элбэх матырыйаал 1979 сыллаахха кулууп умайыытыгар умайан хаалбыта. Оччотооҕу библиотекардар Анна Романовна Находкина, Пелагея Степановна Максимова уо д а муспут хаарыан матырыйааллара күл-көмөр буолбута нэһилиэк историята ситэтэ суоҕар оруолламмыта чуолкай.

Ханнык баҕарар түөлбэҕэ сайдыы саамай туллар тутааҕа -- дьыссаат уонна  оскуола буолар. Дьыссаат уонна оскуола ииппит ыччата нэһилиэк кэлэр кэскилэ буолара кимиэхэ барытыгар өйдөнөр. Биһиги нэһилиэккэ бастакы оскуоланы Хаптаҥаҕа алаастан дьиэ көһөрөн аҕалан аспыттар. Маҥнайгы дириэктэринэн Иван Гаврилович Колодезников үлэлээбит. Тулунаҕа 1955-56 үөрэх сылларыгар холкуостаахтар күүстэринэн начаалынай оскуолаҕа аналлаах дьиэ тутуллан үлэҕэ киирбит. Онтон ыла 40 сыл устата ити оскуолабыт дьиэтигэр оҕо саҥата уҕарыйбат. Олох сайдан, оҕо элбээн истэҕин аайы оскуола улаатан, 1965 сыллаахха аҕыс кылаастаах оскуола буола үүммүтэ. Оскуола дьиэтэ кыараҕас буолан, салҕаан биэрэн испиттэрэ. Билигин, көрөргүт курдук, үс салҕааһыннаах, кыһынын тымныы, сайынын ардах курдат тэстэр. Киэҥ-куоҥ, сырдык оскуолалаах нэһилиэктэргэ ымсыырабыт. Учууталлар, төрөппүттэр мунньахтарга Президеҥҥэ тиийэ оскуола тутуутун туруорсабыт да, тоҕо эрэ бытаан. Хаһан биһиги оҕолорбут, тэҥнээхтэрин курдук, сырдык-сылаас, киэҥ-куоҥ дьиэҕэ ис санааларыттан билиигэ тардыһан үөрэнэллэрэ буолла?! Ийэлэр, төрөппүттэр тугу гыныахпытын сөбүй? Оҕолорбут доруобай, чэгиэн-чэбдик, киэҥ билиилээх, төрөөбүт түөлбэлэригэр туһалаах дьон буола улааталларын туһугар? Уһуннук үлэлээбит, улаханнык убаастыыр киһибит, хомойуох иһин, эдэр сааһыгар олохтон барбыт оскуолабыт дириэктэрэ Андрей Андреевич Никифоров, дьаһалтабыт баһылыга Егор Петрович Константинов өр сылларга туруорсубут, докумуона оҥоһуллубут таас оскуолабыт боруогун хаһан атыллыыбыт?    

Үөһээ этиллибитин курдук, нэһилиэк сүрүн хайысхатынан эти, үүтү оҥоруу, килиэккэлээх кыылы иитии буолар. Урукку Бороҕон исполкомун бэрэссэдээтэлэ, биһиги биир дойдулаахпыт Михаил Михайлович Заболоцкай Амма геройдарын босхолооһуҥҥа кыттыыны ылбыта. Кини Кыһыл этэрээт кэккэтигэр хорсуннук сэриилэһэ сылдьан, 1922 сыллаахха ыам ыйын 2 күнүгэр Киллэмҥэ буолбут кыргыһыыга баара-суоҕа 23 сааһыгар өлбүтэ. Кини аатын үйэтитэн, бөдөҥсүйбүт холкуоһу Партизан Заболоцкай аатынан холкуос диэн ааттаабыттара. Холкуос үүтү ыаһыҥҥа, түүлээҕи туттарыыга ситиһиилэрин иһин Бочуоттаах Кыһыл Знамянан, Ленинскэй Бочуоттаах грамотанан наҕараадаламмытын таһынан, 1971 сыллаахха олунньу 14 күнүгэр «Үлэ Кыһыл Знамята» уордьанынан наҕараадаламмыта.

 Итиннэ биһиги нэһилиэк үлэһиттэрэ кырата суох кыттыыны ылан көмүс көлөһүннэрин тохпуттара мэлдьэҕэ суох. Ыанньыксыттар, хотон ис-тас үлэһиттэрэ, мэхэньисээтэрдэрэ сарсыарда халлаан суһуктуйан эрдэҕинэ үлэлии, балачча тэйиччи турар хотоннорун, гараастарын диэки хачыгыраһаллара, киэһэ хойут сылайан, атахтарыгар нэһиилэ уйуттар дьон дьиэлэрин булаллара. Өрөбүл диэн кинилэргэ саастарын тухары көрүллүбэт этэ. Ол да буоллар, үлэттэн ким да туора турбата. Хас биирдии ыччат «Оскуола-производство-үрдүк үөрэх» диэн хамсааһыҥҥа кыттан, хотон үлэтин этинэн-хаанынан билэрэ.Үгүс ыччат хотоҥҥо адьас да хаалан хаалара. Хонуу, тиэхиньикэ үлэһиттэрэ кыһын буоллун, сайын буоллун улахан эппиэтинэһи сүгэн, сүөһү аһылыгын хааччыйар түбүгэр күннэри-түүннэри түбүгүрэллэрэ, тоҥоллоро-хаталлара. Кураан дьыллар буоллахтарына көһөн оттоон, сайыны быһа баран хаалаллара. Кыһынын Нам, Сииттэ курдук ыраах сиртэн от таһан, утуйар-утуйбат сылдьан үлэлииллэрэ.

 Сылгы иитиитэ эти оҥорууга балачча барыстаах салаа буолара. Ол гынан баран, сылгыны сылы быһа хаайбаккын. Өнөр, Кэптэни, Бээрийэ Танда, Мүрү, Майаҕас устун көҥүл сылдьар. Ону кэрийэ сылдьан көрөр-истэр, аһатар-сиэтэр, бүөбэйдэһэр чэпчэкитэ суох үлэ быһыылааҕа. Ол сылдьан ууга түһэллэрэ, бөрө тардара -- холкуоһу элбэх ночоокко түһэрэрэ. Сылгыһыттар төлүүр түбэлтэлэрэ үгүс буолара. Сылы быһа хамнастарын ууран биэрэр да түбэлтэлэрэ баара.

Холкуос тыа түүлээҕин бултааһынынан эмиэ дьарыктанара. Кадровай булчуттар бултаабыт бултарын 100% туттараллара. «Бочуот Знага» уодьаннаах Сивцев Иван Петрович салайааччылаах саһылы иитэр пиэрмэ 1957 сыллаахха тэриллибит. Оччотооҕу Калинин аатынан холкуоска Дегтярев Василий Васильевич салалтатынан 37 саһылы Сыырдаахтан аҕалан ииппиттэрэ. Ити кэмтэн ыла саһыл ферматын базата кэҥээн, билигин улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр племенной, коллективнай-государственнай тэрилтэҕэ кубулуйда. Ферма билигин хара, маҥан, кыһыл, кэрэмэс саһыллары, күөх кырсаны, еноту иитэр. Тэрилтэ салайааччыта Иван Петрович өрүү бастыҥы, саҥаны көрдүү, үөрэтэ сылдьар уонна ону олоххо киллэрэ сатыыр үтүө үгэстээх. Ол да иһин иистэнэр мастарыскыай, киэргэл оҥорор сыах үлэлэрин саҕалаабыттара тэрилтэ туруктаах буоларыгар күүс-көмө буолар.

Ити курдук үлэлии-хамсыы олорон, 1974 сыллааххабөдөҥсүйбүт Партизан Заболоцкай аатынан сопхуоһу, ырыынак диэн ыарахан кэммит кэлэн, бөдөҥ сопхуостары аччатар хамсааһын буолан, 1992 сыл тохсунньу 2 күнүгэр Партизан Заболоцкай сопхуос Кэптэниттэн арахсан, Тулуна бэйэтэ кыра сопхуос буола түспүтэ. Дириэктэринэн бэйэбит уолбут Бурнашев Петр Петрович Кэптэниттэн көһөн кэлэн, үлэтин саҕалаабыта. Туһунан бэйэ кыаҕынан тэринэн үлэлииргэ базабыт суоҕа, баара барыта эргэрбитэ, дьон өйө-санаата уларыйар кэмэ кэлбитэ сопхуос ыһыллар төрүөтүнэн буолбута. Ол да буоллар, сопхуос оробуочайдара, исписэлиистэрэ санааларын түһэрбэккэ, саҥа хамсааһыҥҥа киирэн, бааһынай хаһаайыстыбалары, ассоциацияны тэрийэн, иннилэрин диэки дьулурҕатык хардыылыыллар.

Олох бэйэтин сокуонунан инники айанныыр. Нэһилиэк киһи ахсаанынан аргыый сыыйа эбиллэр. Бириэмэ кылгаһынан ситэ кэпсээбэтим. Хас биирдии киһи олоҕо бэйэтэ история эбит. Туһааннаах дьон ситэрэн-хоторон биэриэхтэрэ диэн баҕалаахпын. Түмүкпэр ханнык баҕарар дойду курдук, Тулуна эмиэ бэйэтэ уруккулаах, билиҥҥилээх, инники кэскиллээх. Ону дьаныһан үөрэтиэххэ, чинчийиэххэ, хомуйуохха наада. Бу кэмпириэнсийэ онно олук ууруо уонна туһааннаах дьон, тэрилтэлэр болҕомтолорун ууруохтара, күүс-көмө буоларга сөбүлэһиэхтэрэ дии саныыбын».

Дакылааппын аахпытым кэнниттэн улахан кэпсэтии буолбута. Нэһилиэкпитигэр Иккис Лөгөй диэн урукку аатын, Семен Семенович Дегтярев көтөхпүт боппуруоһун киэҥник ырытан, илии баттааһына хомуллубута.

 Дьэ, ити кэмпириэнсийэ кэнниттэн 1997 сыллаахха СӨ Ил Түмэн Судаарыстыбаннай Мунньаҕын уурааҕа тахсан, улаханнык ытыктыыр өбүгэбит аатын төнүннэрэн, Иккис Лөгөй нэһилиэгэ диэн буолан, бары докумуону саҥардан, үлэ күөстүү оргуйбута. Ааспыт 25 сыл устата баһылыктар Константинов Е.П., Бысыин Ф.Д., Сторожев А.Д., Троев И.И. быыбарданан, таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрин түмүгэр саҥаттан саҥа тутуулар дьэндэстилэр.

Били ыралаабыт, баҕа санаа оҥостубут таас оскуолабыт 2005 сыллаахха бастакы түһүмэҕэ үлэҕэ киирэн, билигин оскуолабыт улууска эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥнар ахсааннарыгар сылдьар агрооскуола буолла. Оскуола тутуутугар бэйэтин кылаатын киллэрэн улаханнык көмөлөспүт биир дойдулаахпытын,  Лөгөй, Иккис Лөгөй нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо В.В. Мигалкин аатын ахтар тоҕоостоох. Оскуолабыт киэн туттар киһибит, Саха АССР Верховнай Сэбиэтин Президиумун Бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит биир дойдулаахпыт П.В. Аммосов аатын чиэстээхтик сүгэр. Дэриэбинэбит саамай көстүүлээх сирин Петр Васильевич аатынан сквер киэргэтэр.

2005 сыллаахха оскуоланы ититэр сыаллаах тимир конструкциянан тутуллубут саҥа хочуолунай үлэҕэ киирбитэ. Ити хочуолунайга социальнай объектарбыт бары холбоммуттарын таһынан, үгүс чааһынай, уопсай дьиэлэр ититиигэ холбонон, сайдыы суолугар үктэммиттэрэ. Бу хчуолунай үлэҕэ киирэн, кэмиттэн кэмигэр улаатыннаран, уларытан, өрөмүөннээн, эҥкилэ суох үлэлиирин ситиһии аҕалаах уол Троевтар, А.И. Бурнашев сатабыллаах үлэлэрин түмүгэ буолар.

2009 сыллаахха саҥа таас оскуолабытыгар сыһыары аныгылыы тииптээх спорт дьиэтэ үлэҕэ киирэн, нэһилиэк олохтоохторо, ыччата чөл олоҕу тутуһалларыгар улахан төһүү күүс буолбута. Улуус бары күрэхтэһиилэригэр бириистээх миэстэни ылан үөрэбит. Саалабытыгар нэһилиэкпит спорду көҕүлээччитин, спорт сайдыытыгар кылаатын киллэрбит С.С. Дегтярев аатын биэрэн үйэтиппиттэрэ.

 2012 сыллаахха кулууппут дьиэтэ ис-тас көрүҥэ тупсарыллан, ититиитигэр элбэх үлэ ыытыллан, көрөөччүлэр саалаларыгар сымнаҕас олох атыылаһыллан, сынньалаҥ дьиэбит сырдык-сылаас буолан, кулууп эдэр кэлэктиибин (сал. Гоголева Н П) үлэтэ күөстүү оргуйар. Салгыы ити дьиэҕэ нэһилиэк дьоно сааһыттан тутулуга суох түмсэн сүбэлэһэр, араас интэриэстэринэн дьарыктары ыытар сахалыы тупсаҕай оҥоһуулаах Айылгы дьиэтэ диэн эбии тутуу үлэҕэ киирбитэ.

 Олохтоох библиотека эмиэ бу 25 сыл устата үһүстээн көһөн, 2014 сыллаахха, дьэ, бэртээхэй саҥа дьиэлэнэн, «модельнай библиотека» диэн ааттассыта. Ааҕар дьиэ, чахчы, тупсарын туһугар туруулаһан сэбиэдиссэй М.В.Неустроева үлэлэстэ.Оҕо аймах, нэһилиэнньэ библиотека аанын саппат буолла.

2007 сыллаахха «Үтүө дьыала» чэрчитинэн оскуола таас дьиэҕэ көһөн, алын сүһүөх оскуола буолан турбут дьиэни көһөрөн, балыыһаҕа сөп гына тупсаран, С.В. Васильев биригээдэтэ тутан, үлэҕэ киллэрбитэ. Бэйэбит олохтоох кыргыттарбыт З.В. Борисова, Е.В. Кривошапкина быраас идэтин ылан, дьон доруобуйатын иһин охсуһаллар.

Бу ахтыллар 25 сыл иһигэр атыыга-эргиэҥҥэ улахан уларыйыы таҕыста. «Холбос» иһинэн үлэлии турбут 43-с №-дээх соҕотох маҕаһыыммыт эстэн, мааны дьиэтэ кураанах тураахтыыр. 1998 сыллаахха бааһынай хаһаайыстыба иһинэн ИП буоларга көҥүллэнэн, Г.И. Петухов күннээҕи туттуллар тэрил, ас арааһын атыылыыр маҕаһыыны арыйан, нэһилиэнньэни улаханнык абыраабыта. Салгыы урбаанньыттар Н.Д.Игнатьева, А.И.Бурнашев маҕаһыын арыйан, Дьокуускай куорат, Бэстээх олохтоохторуттан итэҕэһэ суох хааччыллабыт.

 Почта, сибээс эмиэ ыһыллыы-тоҕуллуу кэмигэр тосту уларыйда. Били өр туруорсубут телефоннай станциябыт олоччу эһиннэ. Хас биирдии киһи сиэппитигэр төлөпүөннээх буоллубут. Почтабыт кулууптан биир хоһу ылан үлэлиир да сурук, посылка, хаһыат урукку курдук буолбатах буолан, үлэтэ сыыйа мөлтүүр.

 Кэлэр кэнчээри ыччаппыт дьиэтэ эргэрэн, хос-хос өрөмүөннээн, сылы этэҥҥэ туораатахпытына үөрүү буолара. Баһылыкпыт И.И.Троев улуус дьаһалтатын, дьокутааттарбытын кытта ыкса үлэлэһэн, 10 ый иһигэр аныгы матырыйаалынан тутан, кыраһыабай оҕо уһуйаана 2015 сыл олунньу 14 күнүгэр аанын тэлэччи аспыта.

 Тулуна-Бороҕон айан суола куһаҕанынан аатырара. ДТ тыраахтыр тимирэр этэ. Үгүс үлэ кэпсэтии, баһылыктар, дьокутааттар бары болҕомтолорун ууран үлэлэһэн 1995 сылтан саҕалаан 2007 сылга түмүктээн, дьэ, үчүгэй суолламмыппыт. Тулуна бэйэтин ыччата М.А. Дегтярев үксэ Тулуна ыччатыттан биригээдэ тэрийэн, үп-харчы татым кэмигэр суолбутун түмүктээн, дьон-сэргэ махталын ылбыта. «Тулуна суола киэҥ-куоҥ, уоттаах-күөстээх, улахан трасса курдук», -- диэн айанньыттар хайгыыллар. Таарыйа 3 км курдук усталаах тротуар дьон сылдьар миэстэлэринэн оҥоһуллан, сайын-саас сиппэрэҥҥэ абыранабыт.

     Тыа хаһаайыстыбата бу сылларга уустук, ыарахан кэмнэри аһарда. Араастаан уларыта сатаан баран, билигин да оннун була илик. Үөһэ ахтыбыт ассоциациям тута эстэн, кредитнэй кооператив диэн тэриллэ сатаабыта. Билигин хайата да суох. Бааһынай хаһаайыстыба аҕыйаата. Сүрүннээн сүөһүнү-сылгыны тута сатыыбыт да, үгүстэр айахпытыгар эрэ сиибит. Бэйэбит уолбут С.С. Иванов көмөтүнэн 2 сайылык үлэҕэ киирэн тигинэччи үлэлиир. Ыабыт үүппүтүн Мүрүгэ тиэйэн киллэрэн, нэһилиэнньэ оттуур-мастыыр ороскуотун булунар этэ. Быйылгы уларыйыы хайдах буолара биллибэт...

Нэһилиэги сайыҥҥы уунан хааччыйыыга эмиэ элбэх үлэ ыытыллан, дэриэбинэ хайа баҕарар уһугар эбэбит ыраас уутунан туһанан, улаханнык абыраммыппыт ыраатта. Ыал аайы оҕуруот бөҕө үүнэн, сибэкки бөҕө силигилээн, олордуу мас элбээн, дэриэбинэ биллэ тубуста. Дэриэбинэ аныгылыы көрүҥнэнэригэр, уулуссалар, тэрилтэ, чааһынай дьиэлэр тупсаҕай оңоһуулаах буолалларыгар баһылыктар, дьокутааттар, тэрилтэ салайааччылара үгүс үлэни ыыттылар. Олохтоох дьаһалта сайын аайы нэһилиэнньэттэн сакаас хомуйан, хаста да төхтүрүйэн, тутуу матырыйаалын тиэйиитин босхо аҕалан, дьон тупсарыналларыгар усулуобуйа оҥоһуллан, дэриэбинэбит араас өҥүнэн уруйдуу көрсөрө көрүөхтэн кэрэ.

СӨ ыытар “Олохтоох нэһилиэнньэ бачыымын өйөөһүн” куонкуруһугар хас да сыл субуруччу грант ылан, ол үбүнэн саҥа ыһыахтыыр сир, оҥо оонньуур былаһаакката тутуллубута, бѳһүѳлэк иһигэр уулусса уота саҥардыллыбыта. Быйыл эмиэ 2 куонкуруска кыайан, уулусса уотун салгыы тардыахтаахтар уонна нэһилиэкпитигэр киириигэ стела туруоруллуохтаах.

25 сыл сүҥкэннээхэй сайдыы буолбутун улахан өттүн эридьиэстии сатаатым, «Иккис Лөгөй» кинигэттэн туһанным.

                    Мариса Васильева-Күбэйэ,

суруналыыс

               Уус Алдан, Тулуна.