Таатта улууһун олохтоох поэта, алгысчыта Унаар Уйбаан бу хоһоонугар этиллэринии, чахчыта да, Чычымах ытык сиригэр саха литературатын бастакы айымньыта “Байанай алгыһа” айыллыбыта, саха норуотун олоҕун энциклопедиятынан ааттаммыт “Сааскы кэм” роман прототиптара үксэ бу дойду дьоно, “туман буолбут хонуктар тумулларын кэтэҕэр кыһыл буурҕа аттаахтар ньиргиэрдэрэ иһиллэр” диэн кынаттаах тылларга кубулуйбут хоһуйууга манна буолбут кыһыл-үрүҥ гражданскай сэриитэ ойууланар. Оннооҕор “Ньургун Боотур” бастаан бу сиргэ толоруллубутун, ол иһин Мэйии Баалы диэн алаастара кытта олоҥхоҕо киирэ сылдьарын бэлиэтииллэр. Баҕар, буолуо. Тоҕо диэтэххэ, кураан сылларга Таатта баайдара Оруһуоттар, Балапааттар уо.д.а. Аммаҕа киирэн оттууллара эбитэ үһү.  

Чычымах диэн тыл эбэннии “чэчи” тылтан тахсыбыт.  “Сүүрүгүрбэт турар уулаах сир” диэн суолталаах эбит. Хаһан эрэ аһатан-сиэтэн олорбут Чычымах күөлэ барахсан билигин бөһүөлэк ортотугар күөх салахайынан бүрүллэн уолан эрэрэ көрөргө хараастыылаах. Хата, ол оннугар 1899 сыллаахха тутуллубут Николаевскай таҥара дьиэтэ дэриэбинэ көстүүтүн киэргэтэр.

  Уруккута манан Ааллаах Үүҥҥэ барар айан суола ааһара. Төһөлөөх элбэх саха хорсун куруусчута, таһаҕас бөҕөтүн тиэнэн, суола-ииһэ суох сиринэн айаннаан, көмүс хостуур “Джугджурзолото” тэрилтэҕэ тиэрдибитэ буолуой? Кинилэр хорсун быһыыларын үйэтитиигэ Чычымах кыраайы үөрэтээччитэ Акыым Татаринов утумнаах үлэни ыытар. 

Маннык баай устуоруйалаах кырдьаҕас Чычымах бөһүөлэгэ былыр Маҥарас Аммата дэнэрэ. Бастакы Дьохсоҕон нэһилиэгэр киирсэрэ. Онтон  туруорсан-туруорсан, 1921 сыллаахха арахсан, туспа баран, Аллараа Амма нэһилиэгэ диэн буолбуттар. Онон быйыл үбүлүөйдээх 100 сыла. Итинэн сибээстээн сыл устата  араас тэрээһиннэр ыытылла тураллар.

Амма өрүс кытылыгар турар буолан, сайынын дьон-сэргэ ыраахтан-чугастан сөтүөлүү, кэрэ айылҕатыгар сынньана кэлэр. 

 Хаартыскаҕа дьон сөбүлээн сылдьар Дьаам диэн сирин көрөҕүт. Манна Өксөкүлээх түһүлгэтэ түстэнэр. Бары билэр ытык киһибит, Саха сиригэр туризмы сайыннарбыт Баһылай Атласов, талаҕынан дэлби үүнэн хаалбыт кытылы ыраастаан, үүнээйитин силиһиттэн түөрэн, туус курдук бытархай уонна соҕуруу дойдулар киэнин курдук маҥан кумаҕын таһааран, пляж оҥордо.  Кини: "Бу сир аата, дьиҥэр, Унньуулалаах диэн", -- диэн чопчулаан биэрэр. Итинтэн чугас Данил Афанасьев 90-с сыллартан тэрийбит, уу аннынааҕы кафелаах, хонор-өрүүр дьиэлэрдээх "Дьаам"  турбазата баар. Аны туран, СӨ Суруналыыстарын сойууһун аатыттан Вячеслав уонна Луиза Кулачиковтар граҥҥа кыттан кыайан, Өксөкүлээх Өлөксөй айымньыларынан скульптуралары пенобетонтан оҥорон, кытылы кыйа туруордулар. Өссө соторутааҕыта мас уустар өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэхтэрэ буолан ааста. Маһы ыллатар уран тарбахтаахтар эмиэ Өксөкүлээх айымньыларын дьоруойдарын кыһан оҥордулар.  Бастыҥ уус аатын Василий Назаров "Борохуот аал" үлэтинэн ылла уонна Таатта улууһун баһылыга Михаил Соров туруорбут убаһатынан наҕараадаланна.

 Онтон ыйын 5 күнүгэр "Ыраас кытыл" диэн экологическай аахсыйа чэрчитинэн,  100 үтүө дьыалаҕа кыттыһан,  «Чиргэл» ыччат түмсүүтүттэн, «Эрчим» оҕолор экологическай хамсааһыннарын эко-лиидэрдэрэ Дьаам кытылын бөҕүн хомуйдулар. Бу ырааһырдыы уратыта диэн,  бөхтөрү "пластик", "хортуон", "пласмасса хаппах" диэн арааран наардаабыттара буолар. 

Ити курдук Чычымах нэһилиэгэ, баһылык Степан Соров салалтатынан, үбүлүөйдээх сылларыгар туһалааҕы айарга-туттарга кыһаллар.