Эдэр баһылык дьоһун үлэтэ

Айталина Васильева нэһилиэк киин бөһүөлэгин, Булгунньахтаах, төрүт олохтооҕо. ХИФУ-га юрист үөрэҕин бүтэрээт, Владивостокка магистратураҕа үөрэнэ киирбит. Үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрбит уонна дойдутугар эргиллэн кэлбит. Нэһилиэк дьаһалтатыгар ыччат бэлиитикэтин исписэлииһинэн үлэлээбит. Олоххо көхтөөх, саҥа көрүүлээх 24 саастаах кыыһы биир дойдулаахтара былырыын баһылыгынан талбыттар. Итиэннэ сыыстарбатахтар, эдэр баһылык баара эрэ сыл иһигэр дьоһун үлэни саҕалаабыт.

– Биһиги нэһилиэкпит өҥ сирдээх-уоттаах буолан, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанарга табыгастаах, – диир Айталина Ивановна. – Ону учуоттаан тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын биэс сыллаах муниципальнай бырагырааматын оҥостубуппут. Бөһүөлэккэ баар аҕыйах тэрилтэҕэ миэстэ хаһан тахсарын кэтэспэккэ, киһи бэйэтэ үлэни-хамнаһы тэринэргэ кыһаныахтаах. Онуоха тирэҕинэн төрүт дьарыкпыт буолар. «Ыччат хара үлэҕэ сыстыбат» дииллэр эрээри, сөптөөх усулуобуйаны тэрийдэххэ, дьон тоҕо үлэлиэ суоҕай? Урукку «Булгунньахтаах» сопхуос базатыгар кэлэктиибинэй тэрилтэ быһыытынан үлэлээбит хаһаайыстыбаттан ордубут 32 сүөһүнү уонна 63 сылгыны муниципальнай бас билиигэ ылбыппыт. Олортон 10 ынаҕы «Уһун ынах» бырагырааманан былырыын Александр Корякиҥҥа биэрбиппит бэркэ үлэлии сылдьар, аны икки сылынан уон ынаҕы дьаһалтаҕа төннөрүөхтээх, ону эмиэ атын киһи ылан хаһаайыстыба тэринэн үлэлиэхтээх. Хаалбыт 22 ынаҕы Акулина Львова бааһынай хаһаайыстыбатыгар сыһыарбыппыт. Оттон сылгыны түөрт дьоҕус хаһаайыстыба бэйэлэрин сылгыларыгар холбооннор, хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ тэринэргэ быһаардылар. ТХНЧИ-ты кытары дуогабардаһан, саха сылгытын Өлүөнэтээҕи тиибин ууһатар племенной үлэҕэ ылсаары, ыраас хааннаахтары сүүмэрдии сылдьаллар. Билиҥҥи туругунан, 36 сылгыны докумуоннаттылар. Быйыл улууска Дьиэ кэргэн экэниэмикэтин сыла биллэриллэн, саас сайаапка быһыытынан отонноох мастар, талахтар уонна 200 куурусса аҕалыллан нэһилиэнньэҕэ тарҕатыллыбыта. Биһиги сыанатын аҥаарын уйунан, комбикорманан хааччыйбыппыт. «Сүөһү аһылыгын тэрийии» бырагырааманан, 500 тыһ. солк. көрөммүт, икки хаһаайыстыбаҕа үлэ тиэхиньикэтин атыылаһарга көмөлөспүппүт.

Эдэр баһылык дьаһалтатын исписэлиистэрин көҕүлээн, хаһаайыстыба тэриниэхтэрин баҕарар дьону түмэн докумуоннарын оҥорон, тыа хаһаайыстыбатын бырагыраамаларыгар кыттарга бэлэмнээбит. «Агростартап» куонкуруһугар биэс киһини киллэрбититтэн граны сылгыһыт Степан Карпов уонна оҕуруотчут Юрий Голоков ылбыттар, дьиэ кэргэн пиэрмэтин сайыннарыы граныгар Анна Никитина тиксибит.

Оҕуруотчут былаана элбэх

Голоковтар сайыҥҥы сибэккигэ уонна оҕуруот аһыгар идэтийэн үлэлииллэр. Саас ахсын оҕуруот аһын уонна сибэкки арассаадатын үүннэрэн атыылыыллар, сайыҥҥы сибэккилэри араастаан композициялаан олордон, оскуола ис-тас көстүүтүн киэргэтэллэр. Сайын оҕурсууну, помидору уонна тума буолар күөх үүнээйилэри олордон, оскуола оҕолорун үлэҕэ үөрэтэллэр, улуус олохтоохторун сибиэһэй оҕуруот аһынан хааччыйаллар.

– Дьиҥинэн, дьон ордук кыһын-саас сибиэһэй оҕуруот аһыгар наадыйар, – диир Татьяна Голокова. – Ити иһин дьаһалтабыт көҕүлээн, бизнес-былааммытын оҥорон биэрэн, «Агростартапка» анньыһан, грант ыллыбыт. Кыһыҥҥы тэпилииссэ оҥостон, үүнүүнү сылы эргиччи хомуйар итиэннэ оҕуруот аһын тута тоҥорор, кэнсиэрбэлиир баҕалаахпыт.

Тойон Арыы хотуна

Өлүөнэ өрүс арыытыгар турар, түөрт көс усталаах, ааттыын Тойон Арыы учаастагар 33 ыал олорор. Тэрилтэ ирээтиттэн сүүрбэччэ оҕолоох оскуола-саад, дьоҕус медпуун үлэлииллэр. Нэһилиэк 12 бааһынай хаһаайыстыбалааҕыттан сэттэтэ манна баар.

– Мин арыы төрүт олохтооҕунабын, – диир Анна Никитина. – Аймахтарбын кытары кыттыһан 2013 сыллаахха бааһынай хаһаайыстыба тэриммиппит, күн бүгүн 113 сүөһүлээхпит, ол иһиттэн ыанара 70. «Хаҥалас-Аска» 100 туонна үүтү туттардыбыт, өссө да туттарыаҕы кубуота туолла диэн тохтотон кэбистилэр. Бастаан 2015 сыллаахха «Саҥа саҕалыыр бааһынай хаһаайыстыба» граныгар тиксэн, оттуур тэрил ылыммыппыт, онтон «Олорор дьиэ-уот» бырагырааманан толору хааччыллыылах дьиэ туттубуппут. Быйыл дьиэ кэргэн пиэрмэтин гранын ыллыбыт. Бу харчыбытынан уу баһар массыына, тыраахтар ылыныахпыт уонна хотоммутун кэҥэтиэхпит. Миэхэ, компьютеры да сатаабат киһиэхэ, куонкуруска кыттарбар көмөлөспүт дьоммор: дьаһалтам үлэһиттэригэр, биир идэлээҕим Акулина Львоваҕа махтанабын. Хотон-хонуу үлэһиттэрэ өрөбүлэ суох үлэлиибит, ол иһин Айталина Ивановна «Фермерские каникулы» бырайыагы оҥордо. Дьону бөлөҕүнэн биитэр дьиэ кэргэнинэн манна ыҥыран, биир нэдиэлэ устата айылҕаҕа сынньата, балыктата таарыйа тыа хаһаайыстыбатын үлэтин билиһиннэрэр, сүөсүһүттэри солбуйтарар баҕалаах. Ону мин биһириибин, кэлэр дьону бэйэм дьиэбэр олордорго бэлэммин.

Дьахталлар уйгуну уһансаллар

Зарема Бочкарева, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бааһынай хаһаайыстыбаларын уонна кэпэрэтииптэрин Ассоциациятын (АККОР) толорооччу дириэктэрэ, Тыа сирин дьахталларын сойууһун салайааччы:

– Күндү дьүөгэлэрбин, Тыа сирин дьахталларын күнүнэн эҕэрдэлиибин. Үлэҕитигэр ситиһиини, дьиэ кэргэҥҥитигэр или-эйэни, чэгиэн доруобуйаны баҕарабын. Ааспыт өттүгэр баччаларга түмсэн, санаа атастаһар, бастыҥнары чиэстиир, үүммүт кыстыкка саҥа соруктары туруорунан тарҕаһар үгэстээх этибит. Билигин, коронавирус дьаҥынан, барытын онлайн киэбинэн ыытабыт. 2019 сыллаахтан тыа сирин бастыҥ үлэһит дьахталларын тустарынан дьоҕус кинигэни таһаарабыт. Быйыл үһүс кинигэбит тахсыаҕа. Биир ситиһиинэн тыа хаһаайыстыбатын федеральнай бырагыраамаларын куонкурустарын хамыыһыйатын састаабыгар чилиэн буоллубут, итини мин Тыа сирин дьахталларын сойууһугар болҕомто быһыытынан сыаналыыбын.

Тыа сиригэр туруктаах олоҕу дьахталлар тутан олороллор. Нэһилиэктэр дьаһалталарыгар, бары тэрилтэлэргэ сүрүн быһаарар оруолу кэрэ аҥаардар ылаллар. I Малдьаҕар баһылыгын ыҥырыытынан, биһиги өссө кыһын Булгунньахтаахха тиийэн, тыа хаһаайыстыбатыгар туох көмө баарын туһунан билиһиннэрбиппит. Салгыы Айталина Васильева аппаратын исписэлиистэрин туруоран, нэһилиэгин дьонун бааһынай хаһаайыстыбаларга анаммыт бырагыраамаларга кыттарга бэлэмнээбитин түмүгэр, быйыл үс киһи грант ылла! Ити атын баһылыктарга үтүө холобур буолуохтун.