— Үтүө күнүнэн, Илья Семенович! Томпо улууһугар билигин үлэлии олорор улуус дьокутааттарын Сэбиэтин састааба хас сыллаахха быыбардаммытай? Хайдах-туох дьаһанан үлэлии-хамсыы олороргутун билиһиннэр эрэ.
— Улуустааҕы VI ыҥырыылаах мунньах дьокутааттара 2017 сыллаахха балаҕан ыйыгар быыбарданан бэйэбит холбутугар сөпкө дьаһанан-дьапсынан үлэлии олоробут. 17 дьокутаат баарыттан билигин 14-дэ үлэлиир. Икки дьокутаат өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр уонна үһүс киһи судаарыстыбаннай сулууспа үлэтигэр көһөннөр боломуочуйалара уһуллубута. Билигин улуус нэһилиэктэригэр барыта 78 дьокутаат үлэлиир. Улуус сэбиэтин дьокутааттара үксүлэрэ хаһыс да быыбарданыылара буолан, олоххо да, дьокутаат да үлэтигэр олус уопуттаах, билиилээх-көрүүлээх дьон. Холобур, Хаандыгатааҕы техникумҥа каадыр отделыгар өр сылларга үлэлээбит Н.М.Шлюшинская төрдүс төгүлүн быыбарданан дьокутааттыы сылдьар. Кини 2003 сылтан Томпо улууһугар киһи быраабыгар боломуочунайынан үлэлиир. Итини тэҥэ, Хаандыгатааҕы хайа-геологическай техникум дириэктэрэ М.А. Неустроев, ОДьКХ ГУП Томпотооҕу филиалын сүрүннүүр экэнэмииһэ М.А.Иванова уонна Эдьээннээҕи орто оскуола дириэктэрэ А.А.Павлов иккис ыҥырыылаах мунньахтарыгар быыбарданан таһаарыылаахтык үлэлии сылдьаллар. 12 дьокутаат үрдүк үөрэхтээхтэр, 7 дьокутаат тэрилтэ салайааччылара, 6 дьокутаат улууска төһүү күүһүнэн буолар тэрилтэлэргэ сүрүннүүр исписэлиистэр. Билиҥҥи туругунан биэс бастайааннай хамыыһыйа уонна президиум (аччыгый сэбиэт: бэрэссэдээтэл, бастайааннай хамыыһыйалар бэрэссэдээтэллэрэ) үлэлииллэр.
Улуус дьокутааттарын Сэбиэтигэр талыллан үлэлиэхпититтэн ыла 18 сиэссийэни ыытан, улуус сайдыытыгар төһүү күүһүнэн буолуохтаах 196 боппуруоһу быһаардыбыт. Ол курдук, Томпо улууһун устаабыгар эбиилэри, көннөрүүлэри киллэрбиппит, улуус бүддьүөтүн сылларынан көрөн бигэргэппиппит уонна ол туолуутун хонтуруоллуубут. Олохтоох нолуогу, улуус бас билиитин сөпкө туһанары, тэрилтэлэр тэриллиилэрин, моҥкуруут барыыларын уонна муниципальнай тэрилтэлэр өҥөлөрүн тарыыптарын быһаарыы эмиэ биһиги боломуочуйабытыгар киирэр.
Итини тэҥэ, 2030 сылга диэри Томпо улууһун социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын стратегиятын көрөн-истэн бигэргэтэн олоробут. Бүгүҥҥү күҥҥэ улуус дьокутааттарын Сэбиэтэ улуус үрдүнэн 22 анал муниципальнай бырагырааманы бигэргэтэн, онон салайтаран үлэлиибит.
Томпо улууһугар сир баайын туһаҕа таһаарар хампаанньалар бырайыактарыгар, үлэлэригэр аналлаах 4 уопсастыбаннай истиини оҥордубут. Сыл аайы улууска коммунальнай хаһаайыстыба эбийиэктэригэр өрөмүөннүүр бырагырааманы бигэргэтэбит уонна сыл аайы оттук сезона хайдах ааспытын, туох кыһалҕалар баалларын истэр сыаллаах мунньах ыытабыт. Итини тэҥэ, сыл аҥарыгар уонна сыл бүтүүтэ улуустааҕы ис дьыала отделын үлэтин отчуоттатабыт.
— Ил Түмэн дьокутааттарын кытта бииргэ хайдах үлэлиигит?
—Улуус дьокутааттара Ил Түмэн дьокутааттарын кытта тиһигин быспакка сибээстэһэн өрүү бииргэ үлэлиибит. Ол курдук, былырыын ахсынньыга Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев, сис кэмитиэттэр бэрэссэдээтэллэрэ Михаил Гуляев, Яков Ефимов, Василий Местников, Андрей Находкин кэлэн, Томпо улууһун социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын быһаарсар мунньахха кыттан, элбэх сүбэ-ама биэрбиттэрэ. Кинилэр оробуочай сырыыларынан боротокуол толоруллубута уонна онно киирбит пууну олоххо киллэрэр сыалтан быйыл олунньуга Ил Түмэн сис кэмитиэттэрин бэрэссэдээтэллэрэ Владимир Прокопьев, Павел Петров, Яков Ефимов анаан-минээн кэлэн, “Нежданинскайдааҕы” уонна “Үөһээ Мэҥкэчэтээҕи” көмүс баайдаах учаастактар үлэлэрин билсибиттэрэ уонна инники өттүгэр хайдах былааннаахтык үлэлиири, экология, каадыр бэлиитикэтин боппуруостарын быһаарсыбыппыт.
— Дьокутааттар улуус олоҕор-дьаһаҕар көхтөөхтүк кыттаргытын ааһан араас хабааннаах тэрээһиннэри тэрийэргит буолуо.
— Улуус дьокутааттара уопсастыба олоҕор-дьаһаҕар, төһө кыалларынан, көхтөөхтүк кытталлар. 2015 сыллаахха улууска Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тэриллибит «Хотугу норуоттар генеалогияларыгар уонна этнологияларыгар научнай-чинчийэр үнүстүүт» уопсастыбаннай тэрилтэтин филиала аһыллыбыта уонна филиал бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлинэн улуустааҕы дьокутааттар сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ ананан үлэлиир диэн быһаарыы ылыллыбыта. Филиал сүрүн сыала-соруга Томпо улууһун бары олохтоохторун төрүччүлэрин быһаарыы буолар уонна былырыын ахсынньыга ыытыллыбыт өрөспүүбүлүкэтээҕи Форумҥа биир бастыҥ үлэнэн ааҕыллыбыта. Улуус дьокутааттара «Кычкин ааҕыылара», «Штыров ааҕыылара» уонна «Охлопков ааҕыылара» научнай кэмпириэнсийэлэргэ эксперт быһыытынан, о.д.а. үүнэр ыччакка аналлаах тэрээһиннэргэ өрүү кытталлар.
Үгүс дьокутаат улууска успуорт үгүс көрүҥэр федерация сэбиэтин чилиэннэрэ буолаллар. Холобур, бэйэм 2006 сылтан улууска ытыы успуордугар федерация сэбиэтин бэрэссэдээтэлэбин. Ити сылтан билиҥҥэ диэри улууспутуттан Арассыыйа успуордун 10 маастара, 9 хандьыдаата уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин успуорка 5 маастара иитиллэн таҕыстылар. Бу биһиги холбутугар улахан ситиһии буолар.
— Кулун тутарга бэрэстэбиитэллээх уорганнар II сийиэстэрэ буолуохтаах этэ. Онно туох туруорсардаах этигитий?
— Аан дойду үрдүнэн коронавирус дьаҥа туран, кулун тутар бүтүүтэ ыытыллыахтаах бэрэстэбиитэллээх уорганнар II сийиэстэрэ буолар күнэ көһөрүлүннэ. Хайаан да буолуо диэн эрэнэбит. Улуустан анал дэлэгээссийэ тэринэн тиийэн кыттыахтаах этибит уонна, сүрүннээн, сир баайын хостуур хампаанньалар геологическай чинчийиини ыыталларыгар уонна сир баайын хостуулларыгар анал лиссиэнсийэни муниципалитеттар салалталарын кытта сөбүлэһиннэриилэрин, итини тэҥэ, улууска сир баайын хостуур хампаанньалар салайааччылара кыттыылаах нэһилиэнньэни кытта уопсастыбаннай истии ыытыллыахтааҕын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин “Дьиэ табатын иитии” сокуонугар хотугу норуоттар дьиэ кэргэттэрэ, биирдиилээн да дьон таба ыстаадатыгар ыйтан ордук үлэлээтилэр даҕаны, коммунальнай өҥө төлөбүрүгэр чэпчэтии көрүллэрин этии киллэрэн туруорсуохтаах этибит. Барыта этэҥҥэ буолан, сотору сийиэс ыытыллыа диэн эрэнэбит уонна ити боппуруостары хайаан да этинэн туруорсуохпут. Норуот дьокутааттара өйүөхтэрэ диэн эрэнэбит.
Бастайааннай хамыһыыйылар
— экэниэмикэҕэ, үпкэ, урбааҥҥа уонна атыыга-эргиэҥҥэ хамыыһыйа – бэрэссэдээтэл М.А.Неустроев;
— юридическай-хонтуруоллуур боппуруоска, сокуоҥҥа, регламеҥҥа уонна олохтоох бэйэни салайыныыга хамыыһыйа – бэрэссэдээтэл Н.М.Шлюшинская;
— сири туһаныыга, экологияҕа уонна тыа хаһаайыстыбатыгар хамыыһыйа –М.М.Князюк;
— бырамыысыланнаска, тутууга уонна инфраструктураҕа хамыыһыйа – бэрэссэдээтэл А.В. Опрядченко;
— социальнай боппуруостарга хамыыһыйа – бэрэссэдээтэл Е.К. Винокурова.
Дьокутаат кэпсиир
Кыһалҕа араас
Алексей Павлов, Томпо улууһун дьокутаата:
— 2017 сыллаахха ыытыллыбыт быыбарга 9 хандьыдаат турбутуттан элбэх куолаһы ылан талыллыбытым. Байаҕантай нэһилиэгэр Кириэс Халдьаайыттан ураты Ударник, Арыы Толоон сэлиэнньэлэрэ киирэллэр. Нэһилиэнньэтин уопсай ахсаана 1700-тэн тахса. Сүрүннээн тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанабыт.
Кириэс Халдьаайы — өрөспүүбүлүкэ хотугулуу-илиҥҥи өттүгэр сахалар түөлбэлээн олорор биир улахан сэлиэнньэлэрэ. Байаҕантай нэһилиэгэр 3 оскуола, 4 оҕо уһуйаана, учаастактааҕы балыыһа, икки ФАП, 3 култуура дьиэтэ, оҕо спортивнай, искусство оскуолалара син бэркэ дьаһанан үлэлииллэр.
Норуот итэҕэлин ылбыт киһи быһыытынан улуус дьокутааттарын Сэбиэтин сиэссийэтигэр көтүппэккэ сылдьабын. Туох-ханнык дьаһаллар ылыллыбыттарын быыбардааччыларбар тиэрдэн иһэбин, кинилэр иннилэригэр туох үлэни ыыппыппын отчуоттуубун.
Биллэн турар, барыта кыайтарбат. Олохтоох дьаһалтаны кытта бииргэ үлэлээн, Арыы Толооҥҥо, Ударникка кытыы сытар уулуссаларга лаампа ыйаттыбыт, нэһилиэнньэни көмөлөһүннэрэн уулуссаларбытын өрөмүөннээбиппит.
Оройуон киинигэр кэлии-барыы олус ороскуоттааҕынан сибээстээн, улуус кылаабынай бырааһа В.А. Ковинины кытта уопсай тылы булан, улуус быраастара Кириэс Халдьаайыга анаан-минээн кэлэн тэрилтэ үлэһиттэрин көрөн-истэн барбыттарын нэһилиэнньэ олус биһирээтэ.
Дьон кыһалҕата араас. Хамнас ааҕыллыытыгар алҕас тахсыбытын уонна оҕо босуобуйатын хойутаан төлөөбүттэрин тустаах тэрилтэлэри кытта бииргэ үлэлээн боппуруоһу быһаарбыппыт. Билигин нэһилиэнньэ өттүттэн инбэлиит оҕолору оскуолаҕа босхо аһатыы, тыа хаһаайыстыбатыгар үбүлээһини улаатыннарыы боппуруостарын туруорсаллар.
Үгүс киһини бүддьүөт эйгэтигэр барыахтаах сарбыйыы (оптимизация) боппуруоһа долгутар.
Нэһилиэк сүрүн кыһалҕатынан күһүн, саас өрүһү туорааһын буолар. Ити кэмнэргэ икки ый суола суох хаалабыт. Онон учаастактааҕы балыыһа ыстаата сарбыйыыга түбэспэккэ, адьас оннунан хаалыахтаах, норуот дьокутааттара ити кыһалҕаны өйдөөн туруорсуохтара диэн эрэнэбин.
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
