Андрей Васильевич Кривошапкин Саккырыыр оройуонун (билиҥҥинэн Кэбээйи) Сэбээн Күөл сэлиэнньэтигэр 1940 сыллаахха алтынньы 17 күнүгэр табаһыт дьиэ кэргэнигэр бэһис оҕонон күн сирин көрбүтэ. Көс ыал олоҕо, биллэрин курдук, элбэх ыарахаттардаах этэ, ону кытта Андрей оҕо сааһа сэрии кэмин уонна ол кэннинээҕи кэм ыар сылларыгар ааспыта. Ол да буоллар, Андрей Васильевич оҕо сааһын сылларын олоҕун кэрэ, дьоллоох кэмин курдук саныыр-ахтар. Тоҕо диэтэххэ, кини оҕо сааһа эбээннэр дьиҥ олохторун эйгэтигэр – ыстаадаҕа -- төрөппүттэрин, чугас дьонун уонна табалар ортолоругар ааспыта. Кини киһи буолбутугар саамай махтанар киһитэ – ийэтэ. Ону кытта, Н.Н. Тобуроков этэринэн, оччотооҕу сэбиэскэй оскуола, олох, хомсомуол-баартыйа иитиитэ олус улахан суолталаммыта. Биллэн турар, тус киһиттэн бэйэтиттэн эмиэ тутулуктаах: Андрей Васильевич оҕо сааһыттан үрдүккэ дьулуспута, сыал-сорук оҥостон, иннин хоту хардыылаан испитэ.

Уһулуччу ураты киһи

Эбээн киһитин билбит эрэ кини ураты көрүүлээҕин, кытаанах санаалааҕын, аҕыйах саҥалааҕын, боччумнааҕын, тулуурдааҕын уонна көнөтүн туһунан этэр. ХIХ үйэҕэ нуучча айанньыттара бэлиэтээбиттэр эбит: “Эбээннэр олус чиэһинэй дьон, эппит тылларын ыһыктыбаттар”, -- диэн. Ол иһин бу дьону “хотугу дойду аристократтара, французтара, рыцардара” диэн ааттаабыттар. Андрей Васильевич доҕотторо, бииргэ үлэлээбит дьоно эмиэ кини уһулуччу ураты киһи буоларын туһунан этэллэр – көнө, бигэ тыллаах, күүстээх санаалаах.

    Андрей Васильевич хоту хайалар быыстарыгар аҕыйах ахсааннаах норуокка төрөөн баран, чаҕылхай олоҕу олорон кэллэ. Ленинградка Герцен аатынан пединституту бүтэрэн кэлиэҕиттэн, эдэр киһи дойдутугар араас салайар дуоһунастарга үлэлээбитэ. Онтон үүнэн, баартыйа обкомугар үлэҕэ кэлбитэ – партийнай оскуола бары кэрдиистэрин ааспыта.

 1990 сыл  кини олоҕун тосту уларыппыта – Андрей Васильевич элбэх хандьыдааттары кыайан, икки Үрдүкү Сэбиэт – САССР уонна РСФСР -- дьокутаатынан талыллыбыта! Онон кини хотугу норуоттарга көмөлөһөр үлэтэ өссө кыаҕырбыта, Хотугу сири, айылҕатын, баайын, норуоттарын харыстыыр элбэх сокуон ылыллыытыгар үлэлээбитэ.

 Оччолорго эдэрчи киһи күүрээннээх да олоҕунан олорбута – САССР Үрдүкү Сэбиэтигэр аҕыйах ахсааннаах норуоттартан 10 дьокутаат талыллан киирбиттэрэ, Арассыыйаҕа хотугу норуоттар үгүс чулуу бэрэстэбиитэллэрин – Увачаны, Гаеры, Эттырыттинаны, Самары, Сангины уо.д.а. кытта бииргэ үлэлээн, элбэҕи ситиспиттэрэ, аан дойду таһымнаах үлэлэргэ кыттыспыттара. Оттон билигин Андрей Васильевич федеральнай таһымҥа хотугу норуоттары көмүскүүр биир да олохтоох дьокутаат талыллыбатыттан мунчаарар, ол оннугар бу сирдэртэн араас олигархтар дьокутаат буолан, карьераларын саҕалыыллара кинини кэлэтэр.  

       Ол кэннэ А.В. Кривошапкин Ил Түмэҥҥэ түөрт төгүл дьокутаатынан, Федеральнай Мунньахха Ил Түмэн бэрэстэбиитэлинэн, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан талыллыбыта, о.д.а. үлэлэри толорбута. Дьокутаат араас үрдүк трибуналартан Аартыка норуоттарын кыһалҕаларын туһунан хорсуннук тыл этэрэ, итэҕэтэрэ уонна тылын ылыннарара. Өссө ону ааһан, Андрей Васильевич ХНТ (ООН) сиэссийэлэригэр, аан дойдутааҕы мунньахтарыгар кыттыбыта, ХНТ «Декларация прав коренных народов мира» докумуону ылынарын, Аан дойду төрүт омуктарын кэмитиэти тэрийэри ситиспитэ.

         Кэрэхсэбиллээҕэ диэн, кини ити үлүгэрдээх баһырхай үлэтинэн эрэ муҥурдамматаҕа. Айар үлэтэ бу сылларга эмиэ тахсыылаах буолбута. Андрей Кривошапкин судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай диэйэтэл буоларын таһынан, кини айар тылынан хотугу норуоттар дьылҕаларын туһугар охсуһар, тылын тиэрдэр улахан суруйааччы буолбута. Суруналыыстар: “Эн суруйааччы буолан баран, тоҕо үрдүкү былааска чарбачыһаҕын?” -- диэн элбэхтик ыйыппыттара. Онуоха кини эппиэтэ биир этэ: “Бу үлэм атахтаабат, төттөрүтүн көмөлөһөр”. Оннук да буолбута. Андрей Васильевиһы бары холобур оҥостоллор, кинини батыһаллар, тумус тутталлар.

Оҕону хаһан да мөхпөттөр

   Андрей Кривошапкин дэгиттэр талааннаах: оҕо суруйааччыта, поэт, публицист, кэпсээн, сэһэн, роман ааптара.

Сэбиэскэй кэмҥэ, 70-80-с сыллардаахха, оҕоҕо аналлаах кинигэни 100 тыһыынча эксэмпилээринэн таһаарар этилэр. Онон А.В. Кривошапкин айымньылара киэҥ эйгэҕэ биллибиттэрэ, кинини оҕо суруйааччытын быһыытынан ылыммыттара. Суруйааччы бу айымньыларыгар хотугу норуот олоҕун, дьонун, оҕолорун уонна айылҕатын билиһиннэрбитэ. Кини дьоруойдара, кыра оҕолор, ыстаада олоҕун бэркэ билэллэр, улахан дьону кытта тэҥҥэ сылдьаллар – табаны маныыллар, булт кистэлэҥэр үөрэнэллэр уонна айылҕаны харыстыыр тыыҥҥа иитэллэр. Манна атын литератураларга тэнийбит көстүү «оҕо уонна аҕа конфлига» диэн суох, эбээннэр оҕолорун өбүгэ үгэстэрин тутуһарга, кырдьаҕастары истэргэ, ытыктыырга үөрэтэллэр уонна бэрт харыстабыллаахтык иитэллэр. Эбээннэргэ оҕолоох киһини уратытык убаастыыллар, бэл, бэйэтин аатын умнан, оҕотун аатынан ыҥырар буолаллар. Холобур, Чиктиканы ытыктаан «Апока аҕата» диэн ааттыыллар.  Оҕону хаһан да мөхпөттөр, эгэ илиилэрин көтөҕүөхтэрэ дуо? Төрөппүттэрэ оҕо дьоллоохтук үүнүөн, элбэхтик үөрүөн баҕараллар. Тыйыс олохтоох да буоллаллар, үөрүнньэҥнэринэн биллэллэр, бэрт кыраттан үөрэр, дьоллонор дьоҕурдаахтар. Ол да иһин барыны тулуйан, үйэлэри уҥуордаан, тыыннаах кэллэхтэрэ. Төрөөбүт эйгэҕэ, айылҕаҕа иитиллии – бу кинилэр оҕо саастарын саамай дьоллоох түгэнэ буолар.

Эбэн эйгэтин хоһуйан

   Андрей Кривошапкин поэт быһыытынан 60-с сыллартан биллибитэ, кини билигин үгүс хомуурунньуктаах ааптар. Поэт хоһоонноругар хоту дойдутун кэрэ көстүүлэрин – айылҕаны, табаны уонна төрөөбүт норуотун ойуулуур, эбээн омугун кэрэ баай тылын сөҕөр-махтайар, киэҥ кыраайы баһылаабыт хорсун-хоодуот дьонунан киэн туттар.

Мин эбээн уолана буолабын.

Табабын – тапталбын туойабын,

Табалыын алтыспыт кустукпун,

Таҥара оҕотун курдукпун.

Таптыыбын, олуһун таптыыбын

Табабын – хотугу Айыыбын…

(Ф.Охлопков тылбааһа).

Поэзиятыгар кини чыпчаал айымньытынан «Эбээн эйгэтэ», «Ытык таба» диэн поэмалара буолбуттара. В.Роббек ахтарынан, ХНТ сиэссийэтигэр Женеваҕа А.В. Кривошапкин тыл этэн баран, тугу эрэ бэрт түргэнник суруйан барбыт. Ол «Эбээн эйгэтэ» поэматын суруйбут эбит. Поэты айар күүрээн  хаһан, ханна баҕарар булан ылар. Онон бу маннык күүрээннээх түгэҥҥэ поэт улуу айымньыта үөскээн кэлбитэ мээнэҕэ буолбатах. Бу поэманы тылбаасчыт, хотугу норуоттар айымньыларын олоҕун тухары үөрэппит А.Преловскай олус үрдүктүк сыаналаабыта: «Поэт эбээн норуотун тыһыынчанан сыллаах устуоруйатын Бохай судаарыстыбатыттан ыла хабан көрдөрөр. Айымньы тутула, хоһоонун олоҕо да онуоха сөп түбэһэн, улахан эпическэй айымньыны суруйбут, «Памятники эпических произведений народов Сибири и Севера» киллэриэххэ сөп», -- диэн. Чахчыта да, бу дириҥ ис хоһоонноох, дьикти тутуллаах этнографическай айымньылар буолаллар.

Хоту дойду – сүрэҕин ыарыыта

         Саха литературатыгар проза «кэпсээнтэн – ромаҥҥа» диэн түргэтээн сайдыыта ХХ үйэ 20-40 сылларыгар Эрилик Эристиин уонна Амма Аччыгыйа айар үлэлэригэр көстүбүт буоллаҕына, маннык сайдыы эбээн литературатыгар Андрей Кривошапкин айар үлэтигэр көстүбүтэ. Кини кэпсээннэртэн саҕалаан, 80-с сылларга сэһэннэри суруйбута, онтон ромаҥҥа ылсыбыта. Бүгүҥҥү күҥҥэ А.В. Кривошапкин 10 роман ааптара, этэргэ дылы, саха суруйааччыларын сиппит уонна куоппут ааптар буолар.

         80-с сс. ортолоругар бэчээттэммит «Оҕо сааһым табалара», «Уямканнар хоту түһэллэр» сэһэннэрэ бары өттүнэн саҥаны киллэрбиттэрэ. Туох ханнык иннинэ бу бөдөҥ айымньыларга суруйааччы хотугу норуоттар литератураларыгар аныгы олох тиэмэтин арыйыыны саҕалаабыта. Бу иннинэ аатырбыт улахан суруйааччылар сүнньүнэн норуот былыргы олоҕун сырдаталлара. Иккис өттүттэн, Н.Н. Тобуруокап бэлиэтиирин курдук, бу сэһэннэригэр А.Кривошапкин олох сытыы проблемаларын аан бастакынан хорсуннук арыйбыта, ону ааһан үгүстэрин эрдэттэн өтө көрбүтэ.

Бастакы сэһэнигэр ааптар табаҕа сыһыан уустугурбутун көрдөрөр уонна кинини өлүүгэ-сүтүүгэ тиэрдибэккэ быыһыыр суолу көрдүүр. Ол туһугар охсуһар табаһыт Гена Умтичан биһирэбиллээх уобараһын арыйар. Суруйааччы куруук этэр этиитэ: «Таба баар – эбээн баар», -- диэн. Бу айымньы идиэйэтэ буолар. Иккис сэһэнигэр ааптар хайалар мааны кыылларын -- уямканнары -- харыстыыр боппуруоһу туруорар. Борокуньуордар олоччу эһэллэрин да кэрэйбэттэр. Хотугу дойду кыһалҕалара барыта арылла түһэр. Онуоха норуот туһугар кыһаллыбат, бэйэлэрин эрэ иннилэрин көрүнэр салайааччылар сирэйдэрэ сараланар, норуот буоллаҕына улук буолбут, туохха да наадыйбат. Ааптар икки салайааччы тиибин утарыта туруоран көрдөрөр: уопсастыба салайааччылара норуот туһугар кыһамматтар, бэйэлэрин истэрин хааччынары саныыллар, оттон уямканнар баһылыктара бэйэтин үөрүн быыһыыр кыһалҕаҕа сылдьан, сиэртибэ буолан охтор. Улугуруу кэмин быһыыта-майгыта, дьоно арыллар. “А.Кривошапкин – хомуньуус, онон кини баартыйа бэлиитикэтин кириитикэлээбэт”, -- дииллэрэ. Төттөрүтүн, хомуньуус буолан, кыраҕы хараҕынан баар итэҕэстэри таба көрөн, ону көннөрөр туһугар айбыта-суруйбута. Кини сэбиэскэй былаас бэриниилээх саллаата да буоллар, бу былаас сыыһаларын эмиэ билэрэ. Бу сэһэннэригэр А.Кривошапкин экология проблематын аан бастакынан туруоран, ааҥнаан эрэр алдьархайы көрөр, сэрэтэр.

      Эбээн литературатыгар роман сайдыыта тардыллыбыта, хойутаабыта. Суруйааччылар онтон олус долгуйар этилэр. Тоҕо диэтэххэ, бары кыра норуоттар – чукчалар, нивхэлэр, нанайдар, дьүкээгирдэр -- романнарынан аатырбыттара. Платон Ламутскай бэрт эрдэттэн ылсан үлэлээбитэ биллэр, А.Кривошапкин эмиэ 80-с сыллартан саҕалаабыта. Түмүгэр икки эбээн суруйааччыта, этэргэ дылы, издательствоҕа кэлэн кэтиллэ түспүттэрэ, иккиэн роман суруйан аҕалбыттара! А.Кривошапкин уочаратын оскуолаҕа үөрэппит учууталыгар, аҕа саастаах биир идэлээҕэр, эбээн үгэһинэн, суолун туран биэрбитэ. Инньэ гынан эбээн литературатыгар маҥнайгы роман ааптарынан Платон Ламутскай буолбута – «Сир иччитэ» (1987). 1988 сыллаахха А.В. Кривошапкин «Дьылҕам кытыла» романа күн сирин көрбүтэ. Саха литературатыгар «Маарыкчаан ыччаттарын» (1942), «Сааскы кэми» (1944) маҥнайгы романнарынан ааттыырбыт курдук, Платон Ламутскай, А.Кривошапкин эбээн литературатыгар иккиэн маҥнайгы романнар ааптардара буолаллар.

    «Дьылҕам кытыла» ромаҥҥа А.Кривошапкин норуотун өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи олоҕун сиһилии ойуулуур. Табаһыт, булчут дьон дьарыктара, олохторо-дьаһахтара, абыычайдара көстөр. Суруйааччы эбээн национальнай хараактарын арыйар. Интэриэһинэйэ диэн, суруйааччы отут сыл буолан баран, бу романын салҕаабыта – «Хаардаах чыпчааллар» (2008). Олох уларыйыытыгар түбэһэн, салҕаммакка хаалбыт айымньылар элбэх этилэр, оттон дьиҥ хомуньуус А.Кривошапкин ылсыбыт дьыалатын тиһэҕэр тиэрдэн, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ, сэбиэскэй былаас эбээннэргэ, хотугу норуоттарга аҕалбыт үтүө өрүттэрин арыйары наадалааҕынан аахпыта. Ааптар П.А. Ойуунускай, М.К. Аммосов хотугу норуоттарга сыһыаннаах үлэлэрин-хамнастарын, элбэх докумуоннарын-уураахтарын барытын сиһилии көрдөрөр. Онон роман документальнай-историческай буолан тахсар. Суруйааччы быстан эрэр муҥур уһукка тиийбит хотугу норуоттары быыһаабыт сэбиэскэй былааска махтала улахан.

    А.Кривошапкин сэһэннэрин проблемаларын салгыыр романа «Көмүс таба» тахсыбыта (1990). Айымньы проблематиката өссө сытыырхайар. Ол курдук, икки сюжетнай линиятыгар икки салайааччы көстөр: сопхуос салайааччыта – Айняри, табалар баһылыктара – үрүҥ таба Гялтання. Бу сырыыга ааптар кинилэри утарыта туруоран көрдөрбөт, төттөрүтүн, кинилэр иккиэн бэйэлэрин биир уустаахтарын быыһыыр суолу көрдүүллэр. Айняри табаны иитиигэ аналлаах туспа сопхуос тэрийэри ситиһэр уонна кыһалҕалары бэйэтэ быһаарар суолга турунар, тутуу арааһын ыытар, табалары харыстыыр, оннооҕор суолунан эрэйи көрөн быстаран олорор сиргэ кыһыҥҥы суолу туттарар. Онно барытыгар суруйааччы ыра санаата көстөр – хотугу дьоҥҥо, табаһыттарга сирдэрин уонна бэйэлэрин дьаһанан олорор кыахтарын биэрэллэрин. Көҥүл олох көҥүл оҕолоругар онтон атын туох да наадата суох.

Кэлин кини 1994 с. Эмиэрикэҕэ сылдьан, индеецтэр олохторун көрөн сөҕөр: бэйэлэрин дьаһаныыларын, компенсация ылыыларын, судаарыстыба көмөтүн, толору хааччыллыылаах олохторун – норуотун олоҕун санаан сүрэҕэ төһөлөөх хаанынан ытаабытай?! Оттон биһиэхэ олох атын хартыына… Роман бүтэһигэр Гялтання табаларын урукку аһыыр сирдэригэр аҕалан баран, соһуйан өлө сыһар, сирдэрэ түҥ-таҥ барбытын, үлтү хаһыллан хаалбытын көрөн ытыыр. Таба саныыр, өйдөөх эрэ буолбатах эбит, кини ытыыр! Ол курдук бырамыысыланнас кинилэр сирдэригэр үтэн кэлбит, айылҕаны харыстааһын туһунан санаа да суох, атын норуот олоҕор орооһоллорун өйдөрүгэр да оҕустарбаттар. Роман аһаҕас түмүктээх хаалар. Интэриэһинэйэ диэн, роман маҥнайгы кинигэтэ диэн ааттаммыт, оттон иккис кинигэтин суруйуу, арааһа, кыайтарбат бадахтаах. Дэлэҕэ этиэ дуо, суруйааччы: «Хоту дойду – мин сүрэҕим ыарыыта…» – диэн. Бу романыгар А.Кривошапкин уопсастыба олоҕун сытыы проблемаларын аһаҕастык уонна хорсуннук көрдөрбүтэ. Н.Н. Тобуруокап этэрин курдук, ааптар билиҥҥи олоҕу эрдэттэн өтө көрбүтэ. Тоҕо диэтэххэ, А.В. Кривошапкин норуотун олоҕун иһиттэн билэр-өйдүүр суруйааччы уонна хотугу дойду норуоттарын дьолун туһугар охсуһааччы, көмүскээччи буолар.

    Андрей Кривошапкин салгыы «Табалаах дьон» (2013), «Булчут Тормита» диэн (2007) диэн романнарын суруйбута. Табалаах дьон диэн суруйааччы айымньытыгар бары хотугу норуоттар олохторун, дьылҕаларын туһунан кэпсиирин этэр. Бу романнарга билиҥҥи олох проблемалара сытыытык арыллыбыттар. Инники күөҥҥэ кырдьаҕас дьон уобарастара тахсар. Кинилэр ааспыт уонна кэлэр олоҕу сибээстиир аналлаахтар, норуот төрүт үгэстэрин, итэҕэллэрин илдьэ сылдьаллар, ону эдэр ыччакка тиэрдэр сыаллаахтар.

   «Муома сис хайата» (2010) ромаҥҥа ааптар эбээн литературатын төрүттээбит, бастакы үрдүк үөрэхтээх Н.С. Тарабукин трагическай дьылҕатын ойуулууру бэйэтин соругунан аахпыта көстөр.

    Суруйааччы саамай бастыҥ айымньытынан ааҕааччылар «Көс олох уһун суола» (2000) романын ааттыыллар. Бу роман кэлин салҕанан, суруйааччы тус дьылҕатын кэпсиир роман-трилогия буолбута. Суруйааччы бэйэтэ эмиэ: «Бу мин сүрүн айымньым буолар», -- диэн бэлиэтээбитэ. Роман маҥнайгы кинигэтигэр эбээннэр төрүт олохторо көстөр. Манна кыра Андрей чугас дьонун кытта олорор, табалар ортолоругар үүнэр. Кини бу дьоллоох оҕо сааһын иэйэн-куойан ойуулуур. Ону тэҥэ кинини төрөппүт, олоххо бэлэмнээбит ийэтин уйаҕас уобараһын айар. Айымньытын эмиэ төрөппүт ийэтигэр, күн сиригэр саамай күндү киһитигэр анаабыт. Ийэ үөрэҕэ --  «Киһи буол!» диэн этиитэ. Уолчаан ийэтин үөрдээри, дьоллоору, тылын толороору, олоҕун тухары киһи буоларга, үөһэ тахсарга дьулуһар. Олоҕун тухары кини ийэтин тылларын саныыр: «Бэйэҕин сэнэнимэ, эн кимтэн да намыһах да, куһаҕан да буолбатаххын», «Үтүөнү оҥорор киһиэхэ уон оччонон төннөр», «Дьон үчүгэй өттүн көрө сатаа», о.д.а.  

Тыыннаах хаалар суолларын көрдөөн

         Андрей Васильевич айар үлэтигэр биир сүрүн тиэмэлээх – Хотугу дойду. Айымньыларын сүрүн дьоруойдара – табаһыт уонна кини табата буолаллар. Төрөөбүт дойдутугар, норуотугар уһулуччу бэриниилээх. “Кини айымньыларыгар аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар тыыннаах хаалар суолларын көрдүүр”, -- диэн нивх суруйааччыта В.Санги бэлиэтээн турар.

     СӨ норуодунай суруйааччыта уонна Хотугу норуоттар ассоциациятын солбуллубат бэрэсидьиэнэ Андрей Кривогапкин ити курдук тус үлэтинэн-хамнаһынан, айар тылынан хотугу норуоттар дьылҕаларын туһугар кыһаллан, олоҕун бүүс-бүтүннүү анаабыта көстөр. Кини билиҥҥи кэмҥэ хотугу литературалар саамай биллэр, бастыҥ уонна улахан суруйааччыта буолар. Кини хотугу норуоттар олохторун харыстааччы, көмүскээччи, охсуһааччы буолар аналын үрдүктүк тутан кэллэ, элбэҕи айда, ситистэ. Аартыканы аан бастакынан баһылаабыт, онно олоҕу тэниппит үлэһит, хорсун, муударай норуоттарын инники дьылҕатыгар эрэнэр: «Кинилэрэ суох бу сир тулаайыхсыйыа, дьадайыа. Хотугу норуоттар үйэлэр тухары тыыннаах буолар туһугар охсуһан кэлбиттэрэ. Үтүө сүрэхтэрин, баай ис дууһаларын күүһүнэн, тугу барытын кыайан туран, бу сиргэ куруук баар буолуохтара, хотугу сири киэргэтиэхтэрэ».

Варвара Окорокова.