Луиза Георгиевна хос эбэтэ – улуу удаҕан, аата улаханнык ааттаммат Кыталыктаах Анньыыска 1942 сыллаахха өлбүтэ (архыыпка суруллубутунан, 130 сааһыгар).  Оттон Луиза Георгиевна бэйэтэ сабаҕалыырынан, орто дойдуга 116 сыл олорбута чуолкай. Хос эһэтэ Прокопий Иванович уҥуоҕа улахан суоруна таастаах эбит, онто Орто Хатырга баар.  1917 сыллаахха тохсунньу 13 күнүгэр 90 сааһыгар сылдьан, орто дойду олоҕуттан күрэммитэ.

Эбэтэ Агафья Николаевна Прокопьева олоҥхоһут, хоһоонньут, тойуксут буолан, Луиза олоҥхонон утуйбут, тойугунан турбут оҕо этэ (кэлин суруйар талааныгар бэрилиннэҕэ). Агааппыйа күннээҕи да кэпсэтиитигэр хоһоонунан хоһуйан саҥарар кырдьаҕас эбит.

Луиза күн сирин көрдөрбүт күндү ийэтэ Анна Егоровна Прокопьева-Григорьева Саха тыйаатырын иһинэн саха бастакы устуудьуйатыгар үөрэммитэ. 1949 сыллаахха Саха тыйаатырын дириэктэрэ Степан Ефремовы Ойуунускай дьыалатыгар эрийэн хаайаннар, устуудьуйа ыһыллан хаалбыта. Анна Егоровна ырыаһыт буолан, араадьыйа хоругар киирбитэ.  Ону ийэтэ сөбүлээбэккэ эбитэ дуу, дойдутугар төттөрү ыҥыртаран ылбыта. Артыыс идэтин олус таптыыра бэрт буолан, хара өлүөр диэри Бүлүү норуодунай тыйаатырын прима-артыыската этэ.

Луиза төрөппүт аҕата Алексей Константинович Константинов Халбаакы нэһилиэгэр баһылаан олорбут Арҕаа эбэтэр Улахан аҕа ууһуттан төрүттээх. Төрдө-ууһа Дьаллаҕар Дьаакып уола, улахан баай Көстүүн Көстөкүүнтэн саҕаланар. Бу киһи 700-чэ ынах, сылгы, таба сүөһүлээҕэ үһү. Мунньубут көмүһүн сиргэ көмпүтүн хойукка диэри көрдөөбүттэр да, булбатахтар. Кинилэр   сыдьааннара 300-чэҕэ тиийэр киһи буолбут. Кинилэртэн элбэх киһи кинээһинэн талыллан үлэлээбитэ. Кэнники көлүөнэ дьоҥҥо биллэринэн, Константиновтар сыдьааннара СГУ ректора Анатолий Николаевич Алексеев, академик, философия наукатын доктора, профессор Егор Михайлович Махаров, РФ норуодунай артыыһа, А.Е.Кулаковскай аатынан СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата  Андрей Саввич Борисов уо.д.а. дьонунан салҕаммыта.

 Алексей Константинович бастакы хомуурга сэриилэспит десантник, анал сорудаҕы тириэрдээччи саллаат этэ. Сэрии кэнниттэн почта начаалынньыгынан үлэлээбитэ. Оттон Луизаны ииппит аҕата Степан Иванович Григорьев өр сылларга ПМК начаалынньыга этэ.

 “Ийэбин кэлин Саха тыйаатырын сүрүн артыыһа буолбут, САССР уонна РСФСР үтүөлээх артыыһа Михаил Гоголевтааҕы кытары Москваҕа М.Щепкин аатынан училищеҕа үөрэххэ ыҥырбыттара. Ийэм, төһө да талааннаахтарга киирсэн ыҥырыллыбытын иһин, миигин оҕоломмут буолан аккаастанан кэбиспит. Эбэм: “Бэйэм көрүөм, эн баран үөрэн”, – дии сатаабыт да, ийэм эмиийдээх оҕотун хаалларан барыан баҕарбатах. Кырдьыга да, мин оскуолаҕа нулевой кылааска киириэхпэр диэри ийэм эмиийин эмсэхтэнэн улааппытым”, – диэн бүгүҥҥү сэһэргэһээччим оҕо сааһын курус түгэннэрин ахтан-санаан ааһар.

Харьковка

Луиза Прокопьева баҕалаах юридическай үөрэҕэр Харьковка баран киирбитэ. Түөрт сыл үөрэнэн кыһыл дипломунан бүтэриэхтээх киһи “научнай коммунизмҥа” бэлитиичэскэй алҕаһы таһаарбыта. Ол эмиэ туспа устуоруйалаах. Байыаннай лүөччүк, уруккута КГБ үлэһитэ Степанов диэн преподавательга эксээмэнин туттара олорон, билиитэ таһымнаан, Карл Маркс пиибэ иһэн баран, шпагалаах охсуһарын, хааһыгар улахан хайа тардыы суоллааҕын,  онон аҥаар хараҕа куһаҕаннык көрөрүн туһунан устудьуон эрэ барыта билбэт чахчыларын холобурдаан,  эксээмэн тутааччылары улаханнык сэргэхсиппитэ. Ол эрээри, туох тэһитэ кэйбитэ эбэтэр үөһэттэн этиттэрбитэ эбитэ буолла, “Этого вашего коммунизма никогда  не будет!” диэн кэбиспитин кулгааҕа эрэ истэн хаалбыта. Олох да итинник санаабат киһи бэйэтэ да соһуйбута, мэктиэтигэр этигэр-хааныгар тымныы көлөһүн сүүрэргэ дылы буолбута. Элбэҕи эрэннэрэр, уһулуччу үчүгэйдик үөрэнэр устудьуонкатыттан итинниги эрэ истиэм диэбэтэх преподавателэ кыыһыран, өһүргэнэн кыыс зачеткатыгар “удов” диэн суруйан баран, зачеткатын быраҕан кэриэтэ биэрбитэ. Ректор Василий Михайлович Маслов Луизаны ыҥыран  сэмэлээн баран,  “4” сыанаҕа көннөрөн хос туттар диэн көрбүтэ да, “Не хочу! Пусть будет удов!” диэнтэн атын харданы истибэтэҕэ.

Муома улууһун  судьуйата

“Эдэркээн судьуйа бастакы дьыалабынан 5 уол күлүгээннээһинин көрүү этэ. Мин суукка үлэлиэхтээх киһи билиҥҥитэ түөрүйэни эрэ билэрбин, быраактыкам олох да суоҕун өйдүү биэрбитим (күлэр).  Хаһан да суукка сылдьыбатах, сууттана турар киһини көрбөтөх да киһи наһаа куттаммытым.  Эдэригэр судьуйалаабыт Харлампий Гаврильевич Софронов диэн сэкирэтээрбиттэн   урукку дьыалалары миэхэ көрдөрөрүгэр көрдөспүтүм. Дьэ, араас дьыалалары, суут хаамыытын боротокуолларын көрөн, сууту хайдах ыыталларын синийэн үөрэппитим. Онон сууттана да сылдьар киһини көрбөккө сылдьан, судьуйа буолан турабын. Ол саҕана сокуон аһара ыарахан этэ. Күлүгээннээбит уолаттар 2-3 сылга хаайыыга түбэспиттэрэ. Оннооҕор түннүк тааһын алдьаппыт киһи хаайыыга барара. Бириэмэтэ оннук этэ”, -- диэн Луиза Георгиевна ол урукку сыллартан быһа тардан кэпсиир.

“Хоһоонум – холкутук көтөр дьолум”

Сэбиэскэй кэм оҕолоро хоһооннор, ырыалар тылларын сурунар ырыанньыктаах буолаллара. Бэйэ-бэйэлэригэр бэрсиһэ сылдьан, хоһоон эбэтэр ырыа суруйаллара. Луиза бэйэтэ да билбэтинэн, элбэх ырыанньыкка бастакы хоһооннорун бэлэхтээбит эбит. Баҕар нарын-намчы, баҕар дьорҕоот да тыллары паартаҕа суруйа олорор буолара.

Онтон айымньыта бэчээккэ тахсарын курдук ураты долгутуулаах иэйиини 1966 сыллаахха билбитэ. Ол саҕана “Октябрь суола” диэн ааттаах оройуон хаһыатыгар ытыс саҕа 3 сатирическай кэпсээнэ бэчээттэнэн, ааҕааччылар дьүүллэригэр тахсыбыта.

“Аан бастаан бэчээттэниэхпиттэн бэлиэр 54 сыл ааһа охсубут эбит. Хоһооннорбун өр кэмҥэ бэчээттэппэккэ сылдьыбытым. Ол эмиэ бэйэтэ төрүөттээх этэ. Кэргэнниилэри араарар дуу, холбуур дуу курдук гражданскай дьыалалары көрө сылдьан, табыллыбатах таптал эбэтэр умайа таптыырым туһунан хоһооҥҥо хоһуйарым табыгаһа суох курдуга. Ону сэргэ, суут үлэһитигэр сиэр-майгы да өттүнэн элбэх бобуулар, хааччахтар бааллар. Олоххо да көрдөххө, суут эйгэтигэр үлэлээбит дьон үгүстэрэ биэнсийэҕэ тахсан баран, төлө биэрэн, поэзия эбэтэр проза курдук жанрдар муоһаларын туталлар”, – диэн кэпсэтиибит поэзия кистэлэҥ эйгэтигэр салалынна.

Бүлүү бастакы поэтессата, СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Луиза Прокопьева-Уйулҕаана биэнсийэҕэ тахсан дьахтар киһиэхэ ыарахан үлэттэн  уурайан баран,  сиппэтэҕин ситэрдии  хорутуулаахтык үлэлээн барбыта.  Хоһооннорун, кэпсээннэрин, ырытыыларын, очеркаларын өрөспүүбүлүкэ бары хаһыаттара уонна сурунааллара былдьаһыгынан кэриэтэ бэчээттээн барбыттара.   Саха сирин норуодунай бэйиэтэ Иван Гоголев-Кындыл Бүлүүгэ кэлэ сылдьан, Луиза Прокопьева айымньыларын билсэн баран, Суруйааччылар сойуустарыгар киирэргэ сүбэлээбитэ.

“Саха дьахтарын санаатын сарадаҕа”

Дьону аһынаҕын. Аан маҥнай үлэлииргэр түөрүйэнэн эрэ сылдьар курдуккун, барыта долбуурга ууруллубутун курдук чопчу буолуохтаах. Оттон сааһырдаҕыҥ, дьону өйдүүр буолан истэҕиҥ аайы хайдах эрэ чэпчэкитик көрөр, киһини өйдүүр, аһынар буолаҕын.

Махтал. Дьон махтала, чуолаан гражданскай дьыалаҕа, баар буолааччы. Оттон холуобунай дьыалаҕа эриллибит дьон хаайыыттан кэлэн баран, махтаналлара эмиэ суох буолбатах. Биир оннук долгутуулаах түбэлтэ туһунан “Төрөөбүт аат төннүүтэ” диэн кэпсээммэр суруйбутум. Бэйэтин билиэҕиттэн Бекас диэн ааттана сылдьыбыт киһини сууттанар кэмигэр кэлэн төрөппүттэрэ сүрэхтээбит Александр диэн аатынан ыҥырбыппыттан долгуйан ытаан, нохтолоох сүрэхпин тохтото сыһан турар.

Таптал. Мин элбэхтик таптаабытым (күлэр да күлэр).  Бастакы көрүүттэн тута таптыыр идэлээхпин.  Соҕотох уолум Алешам – таптал оҕото.  Алексей Ильич Прокопьев 2006 сыл алтынньы 5 күнүттэн    адвокатынан үлэлиир. (Күнүскү үөрэххэ бүтэһик кууруска сылдьан, 25 сааһыгар судьуйанан талыллыбыта эмиэ сэдэх көстүү-ааптар).

Суруйааччы кырдьыгы эрэ суруйуохтаах дуо? Барытын хайдах баарынан ыраас мууска ууран биэрэн суруйуу ааҕааччыга интэриэһинэйэ суох буолуо. “Судьуйа” диэн арамаан суруйбутум. Ол гынан баран, бэчээккэ таһаарарга кэмэ кэлэ илик быһыылаах.

Оҕону кэпсэтэргэ үөрэтии. Уолум уһуйааныгар тугу аһыылларыгар, оонньуулларыгар улаханнык наадыйбатарбын да, барытын сиһилии ыйытарым. Онон уһуйааныттан кэллэ да, сонунун кэпсиир үөрүйэҕинэн, улаатан да баран аһаҕастык кэпсэтэбит. Ол үчүгэй. Кэпсээбэт, санаатын үллэстибэт оҕо сэрэхтээх, кистээн тугу барытын оҥоруон сөп.

Иккистээн төрүүрүм буоллар...  Идэбин сөпкө талбыппын. Ол гынан баран, дьон дьылҕатын быһаарар суут үлэтэ ыарахан, бэйэм да айылҕаттан уустук киһибин.  Иккистээн олорорум буоллар, дьиэ ис эйгэтинэн эрэ олорор элбэх оҕолоох, сиэннэрдээх, сүөһүлээх-астаах тыа үлэһит дьахтара буолуом этэ...

Надежда ЕГОРОВА-НАМЫЛЫ