Дьэбэрэттэн тахсыахха

Ити курдук СӨ Үүнэр көлүөнэ тыйаатырыгар режиссер Антон Ботаков туруорбут  “Кэргэннии Орловтар” (Максим Горькай  кэпсээнинэн)  диэн саҥа испэктээкилэ саҕаланна.

Быыс төһө да аһыллыбытын иһин, сыана иһэ хараҥа, аҕыйах лаампа симик уота көстөр. Таҥас сабыылаах икки хос оҕото (ыыспа) сэргэстэһэ турар. Онтон биирдэстэригэр, баай атыыһыт дьиэтин анныгар баар кирдээх, кыараҕас ыыспаҕа дьон олорор бадахтаах, ыһыы-хаһыы иһиллэн ааһар. Сүрүн сыанаҕа  оҕото дуу, улахан киһитэ  дуу  биллибэт Сенька Чижик (артыыс Никита Соловьев) атаҕын кыпчыччы туттан,  бэтиэхэлээхтик туттан-хаптан бу ыыспа олохтоохторун туһунан кэпсиир, көрөөччүнү бэлэмниир. Ол быыһыгар сыана ойоҕосторугар тиийэн, сотору-сотору тугу эрэ кырааскалыыр, ойуулуур, быһата, үлэлиир.

Кирдээх, киһи уйулҕатын баттыах ыыспаҕа   испэктээкил сүрүн  дьоруойдара –  кэргэннии Матрена (арт. Марина Корнилова)  уонна Григорий (арт. Юрий Афанасьев) Орловтар күннээҕи олохторо көстөр. Иккиэн күн аайы саппыкы тигэллэр, абырахтыыллар да, өнүйүөх, олохторо тупсуох  быһыыта биллибэт.  Соҕотох оҕолорун былаҕайга былдьатан, ол аһыытын-абатын аһарынар кыахтара суох.  Хаһан да, ханан да сырдык кылам гынан тыгыа суох айылаах чуҥкук көстүү. Григорий  маннык ыарахан олохтон сылайан, чуҥкуйан, итирэн кэлэ-кэлэ кэргэнин кырбаан, атаҕастаан киҥин-наарын кининэн таһаарар. Дьиҥэр, кэргэнин таптыыр, буруйдааҕын билинэр ээ. Кэргэнэ  эмиэ барытын бырастыы гынар, бэл, элбэхтик оҕо куоппутун саҥата суох кистии сылдьар. “Кырбыыр – ол аата таптыыр” диэн санаата баһыйар, биир тылы утары этэртэн куттанар. Дьэ, бу кинилэр олорор “дьаамалара” “эһиги уопсастыбаҕа миэстэҕит манна эрэ баар” диэн итэҕэтэрдии, эдэр ыалы дьэбэрэҕэ  ылан, бэйэтин диэки тарда турар. Оттон Григорий ыар сыттаах ыыспаттан  тахсан, киэҥҥэ-дуолга  көҥүл көччүйүөн  баҕарар. Ол гынан баран, ол көҥүлгэ тиийэр   суоллары кыайан тобулбат. Биллэрин  курдук, М.Горькай эрдэтээҕи кэпсээннэригэр көҥүлү үрдүкү сыаннас быһыытынан көрөр.

Аата ааттаммат дьаҥ

Эмискэ кинилэр чуҥкук олохторун,  бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын кинилэр куораттарыгар ааҥнаабыт дьаҥ тосту уларытар. Кими да аһыммакка барыларын имири эһэрдии кэлбит биллибэт ыарыы өрө турар. Бу кэмҥэ Григорийга ыыспатыттан тахсарга кыах үөһэттэн бэриллибит курдук  – кини   ыарыһахтар сытар бараактарыгар көмөлөһөргө тылланар.

Бу сюжеттан саҕалаан, көрөөччү билиҥҥи олоххо баар курдук сананар. Испэктээкил   персонажтара:  быраастар, санитардар, көннөрү да  ыарыһахтары быыһыыр үлэһиттэр сыанаҕа оҥоһуллубут икки этээстээх сиринэн төттөрү-таары киирэллэр-тахсаллар,  суһал ыарыһахтары наһыылканан таһаллар, кимиэхэ эрэ сүрэҕэр тыын киллэрэ сатыыллар, саҥа ыарыһахтары көрсө ыксыыллар. Бу барыта, хомойуох иһин, билиҥҥи олохпут көстүүтэ – хамсыгы (ковиды) утары охсуһуу сыаналара (дьиҥэр, режиссер ыарыы аатын ханна да ааттаабат, ону көрөөччү сэрэйэр эрэ). Дьоруойдарбыт билиҥҥи олоххо эмиэ “кэлсибиттэр”.  Григорий дьэ, дьиҥнээх бэйэтэ арыллан, үтүө санаата өрөгөйдөөн, ыарыыны утары охсуһа сылдьар. Кимиэхэ эрэ наадалааҕын билэн, салҕыы олох олорор баҕата күүһүрэр.  Бу ыарахан үлэҕэ кэргэнин ыҥырар. Иккиэн уопсай дьыала туһугар сылдьаллар, бэйэ-бэйэлэрин атын харахтарынан көрөллөр, убаастаһаллар, харыстаһаллар. Ол эрээри, ХХI үйэҕэ ааҥнаан кэлбит  күүстээх дьаҥ эн кимҥин-туоххун ыйыппата, оҕону, кырдьаҕаһы харыстаабата, бэйэтин дьаалатынан уһунна.   Орловтар ыаллара, оҕолорун курдук таптыыр уоллара Сенька Чижик уодаһыннаах ыарыыга ылларан, кинилэр балыыһаларыгар киирдэ  уонна кыайан быыһаммата. Онтон санаарҕаан, Григорий Орлов эмиэ төлө барар...

Көрөөччү кини атын дьоҥҥо наадалаах буолуу дьолун кылгас да кэмҥэ билбитигэр  махтана саныыр  уонна уустук тургутууну  ааспыт киһи урукку олоҕор төннүө суоҕар баҕарар, кини мучумааныгар  тэҥҥэ ыалдьа олорор. Кылгас кэм иһигэр  элбэх өлүүнү-сүтүүнү көрбүт Григорий:  “Уолчааны туох аньыытын-харатын иһин ыллыҥ?!... Бу үлэ  сэриигэ тэҥнээх:  норуот уонна ыарыы, ким кими баһыйара биллибэт”, – диэн күүстээх тыллары сыана ортотугар туран этиитэ кини чахчы уларыйбытын көрдөрөр. Ол гынан баран,   били дьэбэрэ син биир тарда турар, Григорий урукку олоҕор төннөр.  Оттон  Матрена  саҥа үлэтэ, биир идэлээхтэрин убаастабыла уонна  бэйэтигэр эрэлэ күүһүрэн талбытынан дьаһайар оҕонньоругар утарсар кыахтанар.  Түмүгэр кэргэнин батыһан урукку олоҕор төннүбэт, атаҕастабыла, кырбааһына суох олох күндүтүн  өйдүүр. “Оҕолоргун бэйэҥ өлөрбүтүҥ, атын дьахталлар курдук ама оҕоҕо баҕарбатах үһүбүн дуо? Атын оҕолору көрдөхпүнэ ымсыырабын уонна бэйэбин аһынабын”, –  диэхтиир. Григорий кэргэнэ хорсунун киллэрбититтэн соһуйар, хантан киниэхэ итинник күүс кэлбитин сөҕөр, бэл, куттанар.

Ити курдук, испэктээкилгэ икки киһи утарсыытын артыыстар күүстээхтик оонньоон көрдөрдүлэр.  Бу испэктээкилинэн режиссер Антон Ботаков киһини ханнык баҕарар моһол (бу түгэҥҥэ хамсык алдьархайа)  тургуппутун да иһин, киһи олоҕун бэйэтэ оҥосторун  бигэргэтэргэ дьулуһар. «Ыарыыны кыайдахха, эрэйи-кыһалҕаны этинэн-хаанынан биллэххэ, бэйэ нөҥүө аһарыннахха,  киһи санаата-оноото уларыйыан, баары сыаналыы үөрэниэн сөп” , – диэн этэр.

Режиссер быһыытынан сүрэхтэнии

Үүнэр көлүөнэ тыйаатырын артыыһа Антон Ботаков  режиссер быһыытынан бастакы үлэтин маннык билиһиннэрдэ. “Хамсык кэмигэр бары да хаайтаран, муунтуйан да ыллыбыт. Ол гынан баран, чуҥкуйуон баҕарбат киһи син биир бэйэтигэр туһалаах дьарыгы булар. Артыыстар бары да кинигэни харахтарынан эрэ буолбакка, доргуччу ааҕалларын сөбүлүүллэр. Ол курдук, мин эмиэ биир субуота киэһэ Максим Горькай  «Супруги Орловы» кэпсээнин булан ылбытым.   Биир тыынынан ааҕа олордохпуна, манна кэпсэнэр холера тиэмэтэ олус  долгуппута. Толкуйдаан баран тыйаатырым салалтатыгар испэктээкил туруорар баҕалааҕым туһунан эппиппин өйөөбүттэригэр махтанабын.

Испэктээкилбитигэр  дьаҥ аатын соруйан чопчу  ааттаабатыбыт.  Дьон дьаҥы утары охсуһарын, ол кинилэр олохторугар туох сабыдыаллааҕын көрдөрдүбүт. 1897 сыллааҕы кэпсээҥҥэ суруллубут барыта хатыланар: ол кэмҥэ – холера, оттон билигин –  хамсык дьаҥа. Билиҥҥи кэмҥэ бэйэлэрин харыстаммакка үлэлии-хамсыы сылдьар үрүҥ халааттаах аанньалларбыт курдук,  оччолорго эмиэ күнүстэри-түүннэри үлэлээн, дьаҥы утары охсуспуттар.

Тылбааһын биир идэлээхпит, артыыс Петр Евсеевич  Андреев оҥорбута биир сүүйүүлээх  түгэммитинэн буолла. Биллэн турар, идэлээх тылбаасчыттарга биэриэххэ сөп этэ. Ол гынан баран, артыыс артыыска анаан тылбаастыырын ордук ылынар эбиккин”, – диэн, түгэнинэн туһанан,  Дьокуускайдааҕы мэдиссиинискэй кэллиэс  кэлэктиибэ тыйаатырга бэйэлэринэн кэлэн сүбэлээбиттэригэр-амалаабыттарыгар, оонньоон да көрдөрбүттэригэр   махталын биллэрэр.

Режиссер көрүүтэ

Испэктээкил жанрын трагедия диэххэ сөбө дуу, уйулҕаны хамсатар дыраама диэххэ сөбө дуу?  Режиссер көрүүлэрин туһунан кылгастык этэр буоллахха, хара юмор көстөн ааһар, символизм, синтез бэлиэлэрэ, ааспыты аныгыга холбуур булумньулар бааллар. Холобур, айымньы быһыытынан Сенька 12 саастаах уол буоллаҕына, манна кини сааһа көрөөччүгэ өйдөммөт. Эмиэ да олоҕу билбит улахан киһилии, ыаллара Орловтар олохторун көрө сылдьан абатыйар, олохторун уларытыахтарыгар сүбэлиэн-амалыан баҕарар.  Доруобуйатыгар хааччахтаах уолчаан  баянист өлбүтүн кэннэ кини баянын илиитигэр ылан,  ыарыы содулун өссө өйдүү илигиттэн  быстахха былдьанаахтыыр.  Сенька ыра санаа оҥостубут баянынан имигэс бэйэлээхтик хамсана-хамсана, көҥүл олох үҥкүүтүн толороро испэктээкил биир сүрүн уонна долгутуулаах эпизодунан буолла.  Уолчаан сотору-сотору кырааскатынан дьаакыры уруһуйдуура үчүгэй олоххо эрэл бэлиэтин көрдөрөрө эбээт!

Испэктээкил тухары декорация уларыйбат, арай  икки ыыспа таҥас сабыыта кэмиттэн кэмигэр аһыллар-сабыллар. Декорация төһө да уларыйбатын иһин,  били үөһээ ахтыбыт иккис этээспитигэр аныгы олох сатабыллаахтык  көрдөрүллэрин режиссер булумньутун уонна балаһыанньаттан тахсыытын курдук  ылынаҕын. “Кэргэннии Орловтар”  испэктээкил Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр биллэриллибит Доруобуйа сылыгар ананар. Ону сэргэ  билиҥҥи кэмҥэ саамай наадалаах тиэмэни таарыйбыт дьоһуннаах испэктээкилинэн, үрүҥ халааттаах аанньалларга махтаныы бэлиэтинэн  ааттыахха сөп.

Надежда ЕГОРОВА-НАМЫЛЫ