Айаҥҥа турунуу. Аргыстарым

Бу боростуой айан буолбатах. Маршрут бары уустуктарын үчүгэйдик билэри таһынан, хаарга сылдьар тиэхиньикэни хайалаах сир усулуобуйатыгар ыытыы үөрүйэхтэрин туйгуннук баһылаабыт буолуоххун наада. Бу айаммытыгар итинник өрүһүлтэлээх дьонунан Михаил Петрович Колесов  уонна Максим Исакович Горохов буоллулар. Өссө ситэрэн этэр буоллахха, Михаил Петрович дьиҥ тайҕа киһитэ, байанайдаах булчут, ону таһынан бэйиэт, 2015 сыллаахха Москваҕа ыытыллыбыт литэрэтииринэй бириэмийэ лауреата. Оттон Михаил Исакович Саккырыыр төрүт олохтооҕо, Эбээн Бытантай национальнай улууһун улахан социальнай эбийиэктэрин бырайыактааччы. «Аан дойду балаҕана» этно-туристааһын кластеры ырытан  оҥорооччулартан биирдэстэрэ.

Тиэхиньикэлэрбит «Буран» уонна «Стелс» наарта соһуулаахтар. Маннык айаҥҥа булгуччу саппаас чаастардаах, АИ-92 бэнсииннээх, анал бириһиэннээх, тимир оһохтоох, быалаах-туһахтаах, бэнсиининэн үлэлиир эрбиилээх, сүгэлээх, тимир лаппаакылаах, сырдатынар банаардаах, утуйар мөһөөччүктэрдээх, таба тириилээх, кырата суох саппаастаах астаах-үөллээх буолуохтааххын. Баҕар, кимиэхэ эрэ, бу өссө да толорута суох таһаҕас испииһэгэ, элбэх курдук көстүөн сөп. Суох, сэгэрдэр, оннук буолбатах. Суолга, айаҥҥа бу барыта адьас саамай наадалаах маллар, тэриллэр буолаллар. Туох эмэ көһүтүллүбэтэх түбэлтэ тахсар түгэнигэр, балартан биир-икки көрүҥэ даҕаны итээн таҕыстаҕына, ырааҕынан судургута суох балаһыанньаҕа түбэһиэххэ сөп. Биһигини кытта өссө таба ыстаадатын «бочуоттаах бэтэрээнэ», үс атахтаах, лаайка боруода Кырачаана баара.

Бөһүөлэктэн аэропорт туһаайыытынан тахсан, көтөр-түһэр балаһаны эргийэн үрэххэ тиийэн салгыы биир көһү баран, Кэрэх Мас аартыкка тохтуубут. Бу суол да, айан да булгуччу тутуһуллуохтаах үгэһэ. Айан аартыгын бэлиэ тиитигэр тохтоон, таска таһаарбакка эрэ көрдөһөр-ааттаһар тыллары ботугураан, ким туох «баайдааҕынан»  сир-дойду иччилэригэр бэлэх биэрэн үөрдүтэлээн баран, айанын суолун салгыы тутуохтаах. Бу үтүө уонна дириҥ бөлүһүөпүйэлээх норуот  үгэһэ, итэҕэлэ, омугуттан тутулуга суох, Саха сирин бары олохтоохторунан бигэтик тутуһулла сылдьара биһигини үөрдэр.

Остуоруйа дойдутугар тиксии

Салгыы чаас аҥаара курдук айаннаан, Күүкэн хапчаанынан аллараа түһэбит. Бу кэмҥэ халлаан хараҥаран, тула өттүҥ барыта остуоруйа дьиктитин ылынан, этиҥ сааһа аһыллан ураты турукка киирэн бараҕын. Хаар бэргэһэ үллүктээх үрдүк суорба таастар эйигин үөһэттэн өҥөйөн одуулаан тураллар. «Маннык хараҥаҕа, ирбинньиктэнэ оонньуур чаҕыл уоттардаах көлөлөрдөөх бу туох харамайдара тиийэн кэллилэр» диэбиттии, дьиппиэнник иҥиэттэн тураллара – уратылаах көстүү! Эмиэ да дьааххана, дьулайа туттаҕын, эмиэ да  туох эрэ биллибэт үөрүүгэ куустараҕын. «Охо-хо-хоо!», «Көрөрдөөх эбиппин ээ!» - диир хаһыым тахсыбытын бэйэм мэй-тэй курдук истэн эрэ хаалабын. Онтон аны «бу манна кэлсибитим – үчүгэйиин!» диир балысхан үөрүүгэ куустарабын.

Айанныырбар мин бэйэм миэстэбин эрдэттэн наартаҕа булуммутум. Хаартыскаҕа түһэрэргэ, видеоҕа устарга маннык балаһыанньа быдан табыгастаах. Тиэхиньикэҕэ бэйэтигэр олорсо сылдьан устарга холонуу - дьиҥнээх муҥ диэн ол буоллаҕа.

Хапчаан устун олох кылгастык айаннаан Аччыгый Саккырыыр үрэххэ тиийэн тохтуубут. Манна ютуб  биллиилээх блогера Марина Галкина хаарга хаалларбыт суолун көрөбүт. Бу хоһуун дьахтар биһиги иннибитинэ эрэ хайыһарынан кэлэн, Хобуолу нөҥүөлээн, Орулҕаны уҥуордуур маршрутунан бара турбут. Бу 250 км усталаах айан буолар.

Тыатааҕы «ыалдьыттаабыт» балаҕаныгар

Киэһэ 9 чаас чугаһыгар таба ыстаадатын урукку кыстыга Чубукулаахха тиийэбит. Сирдьиттэрбит кэпсээннэринэн, былырыын сайын бу кыстык балаҕаҥҥа тыатааҕы бэйэтинэн «ыалдьыттаан» ааспыт. Биһиги манна хонордуу тэринэбит.

Иһирдьэ киирэн көрбүппүт «кырдьаҕас» чүүччэйэ сатаахтаабыт эбит. Кэнсиэрбэлээх бааҥкалары ньаҕыччы ыстаталаан кэбиспит, ыскамыайканы тоһута сынньыталаабыт, эркин долбуурдарын бүттэлээх оҥорботох, эгэ, түннүктэри харыстыа дуо? Үүтээн аана таба тириитинэн бүрүйүллүбүтүн «өстөөхпүн дьэ буллум» диэбиттии, бүттэтэ суох хайыта тыытан кэбиспит. Үүтээн ис өттө, тастан көстөрүнээҕэр, биллэ киэҥ эбит.

Бастатан, оһоҕу оттон тигинэтэн баран,  муус көйөн киллэрэбит, оттор маһы таһабыт. Тиэхиньикэлэрбитин бириһиэнинэн сабан баран, малбытын дьиэҕэ киллэрэбит. Кыспа бэлэмниибит. Хонукка булгуччу кэтэр таҥаскын үчүгэйдик куурдуохтааххын. Бу кэмҥэ чэйбит оргуйар. Остуолга бастаан чүмэчи уота имик-самык сырдатан иһэн, санаабытыгар, кэлин хайа да лаампа уотуттан итэҕэһэ суох дьиэ ис бараанын чаҕылыччы сырдатар. Остуолбутун тарда сылдьан, Марина Галкина суруйбут саппыыскатын булан ылабыт. Бэртээхэй дьиэ, бэлэм уу уонна мас иһин хаһаайыттарга махталын биллэрбит.

Үүтээн иһэ хайыы-үйэ «быр» курдук буола түһэр. Остуолу тула олорон, туох да кэмчиэрийиитэ суох аһаан имиппитинэн барабыт. Бу айаннаан иһэр айаммыт туһаайыыта сүрүннээн Михаил Петрович  бултуур сиринэн-уотунан ааһар. Сирдьиттэрбит Михаил Петрович да, Максим Исакович да налыйдахтарына, иккиэн бэрт кэпсээннээх-ипсээннээх дьон эбит. Былыргы Кыргыс үйэтин, ол саҕанааҕы хоһууннар тустарынан, үһүйээн кэпсээннэри иһиттибит. Аатырбыт хомуһуннаах ойууттар  да умнуллубатылар.

Соһутуулаах түгэн

Михаил Петрович ойууннар тустарынан салҕаан кэпсии олордоҕуна, мин хаартыскаҕа түһэрээччи буоллум. Ол кэмҥэ киһим «оттон ойуун буоллаҕына» диэн сүр күүскэ эппитигэр, аппараатым дисплейигэр эмискэ үс уһун уот чаҕылыс гынна. Соһуйан, куттанан, сэппин чуут сиргэ элитэ сыстым гынан баран, тутта-хапта үөрүйэхпинэн ол түгэни ситиһэн фотоаппарааппын баттаан хааллым. Маннык көстүү, бэйэм тойоннооһуммунан, фото-тиэхиньикэ кыаҕын тас өттүнэн буолуохтаах этэ. Бу каадыры «Ойуун уота» диэн ааттаабытым. Интэриэһинэйэ, ити таабырыннаах каадыр уһуллуон иннинэ да, кэнниттэн да саамай боростуой, көннөрү уһулуу этэ.

Аһаан уонна дьонум кэпсээнин дуоһуйа истэн баран, бары утуйарга бардыбыт. Үүтээммит сөрүүдүйэн, түүн иккитэ  мас быраҕан биэрдибит.

Ийэ Айылҕа, оҕолоргун араҥаччылыы тур!

Сарсыарда эрдэлээн уһуктан баран, таах сытыахтааҕар үүтээн иһин өссө сирийэн көрдүм. Эһэ тииһин уонна тыҥырахтарын суоллара, сирийэн көрдөххө, дьиэ ис өттө толору эбит. Таһырдьа тахсан, тулабын одуулаан көрбүтүм харах ыларын тухары хайалар иилии эргийэн тураллар уонна биир кэм ойуур тэнийдэр тэнийэн бара турар. Тыытыллыбатах Ийэ айылҕа диэн бу баар эбит! «Килэйбит-халайбыт, күлүмүрдээбит таас куораттар биһиэхэ наадалара суохтар. Киһи аймаҕы үөскэппит, ииппит-аһаппыт, сылаас хоонньугар хорҕотон тыыннаах хаалларбыт, күн бүгүн даҕаны араҥаччылыыр аатыгар эрэ сыдьар Ийэ Айылҕабыт, Эн эрэ, чөл буол, силигилии тур!» - диир санаа төбөбөр элэҥнээн ылар.

Иккис күн

Сарсыардааҥҥыларын аһаан баран, сирдьиттэрим айанныахпыт иннинэ улахан кичэллээхтик көрүнэллэр уонна бэлэмнэнэллэр. Бүгүн 10 көстөөх Бүүчээннээх диэн сиргэ тиийиэхтээхпит. Онуоха саамай уустук учаастагынан Мартыын перевала буолар. Чэмэлийэн үчүгэй да күн буолбут. Айаннаан истэххэ, иннибитигэр ырыых-ыраах, инньэ  күөх халлаан тиийэн силбэһэр сиригэр, Орулҕан хайатын хаардаах арҕастара барбах туналыһан көстөллөр.

Түргэн айанынан көтүтэн перевалга тиийэн, үөһэ тахсан көрдөххө, Дьааҥы сис хайатын тылынан ситэн кэпсэммэт сүдү көстүүтүттэн букатын мах баран хаалаҕын. Устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах улуу бэйиэт, ким да көрбөтүн булан көрөр кыраҕы харахтаах чулуу худуоһунньук кини улуутун уонна сүдүтүн тиэрдэргэ холонуохтарын сөп эбитэ буолуо дуо.

Аллараа түһэн, айаны салҕаатахха Чуорха үрэҕэ соҕуруу диэки устан Хобуолга тиийэн түһэр эбит. Оттон Бытантай, улуус сүрүн улахан үрэҕэ, хоту диэки устар буолан биэрдэ. Чуорха кыратын көрүмэ, бэйэтэ билбитинэн дьаһанар, дьылҕатын быһаарынар эбит.

Төһө кыалларынан айаммытын мобильнай төлөпүөҥҥэ, фотоаппараакка түһэрэ сатыыбын. Видеоҕа муҥутаан 10-15 сөкүүндэ устаҕын, аппараатыҥ тоҥон киирэн барар, батарыайалара олороллор. Онон, кыһыл оҕону кэриэтэ, үрүт үөһэ үллүйэ сатыыр мөккүөрдээххин.

Аан дойду балаҕана – бар дьоҥҥо ананар

Бу киэҥ дуолга сиэрдийэлэртэн тутуллубут балаҕаҥҥа түбэһэ түһэбит. Тулалыыр айылҕатын уста түһэн баран, миэхэ бу сиэрдийэлэри таба тириитинэн эрийтэлиир санаа киирэр. Аргыстарым өйөөннөр, биһиги бу дьыаланы уталыппакка бүтэрэн кэбиһэбит. Иһирдьэ киирэн, тиэримэстэн итии чэйи куттан иһэ-иһэ, өбүгэлэрбит тустарынан ахтыһабыт. Табахтаах хамсаны кэритэн тардабыт. Хас биирдиибит бэйэтин толкуйугар  куустаран, өр саҥата суох олоробут. Эмиэ сэргэхсийэн, кэпсэтии сүнньүгэр киирэбит. Аргыстарым кэпсээннэринэн,  бу боростуой сиэрдийэлэртэн хомуллубут тутууну «Аан дойду балаҕана» диэн  ааттаабыттар. Айан киһитэ, суол киһитэ, кини ким да буоллун, бу балаҕаҥҥа  тохтоон, сынньанан, хонон ааһар бырааптаах. Өссө ол Балаҕан бараанын бэйэтин национальнай истиилинэн эбэн, киэркэтэн биэрэрэ бааламмат.

Аныгы хоһуун дьахтар уонна эрдээх санаа

Кулун тутар 16 күнүгэр, били инники ааттаммыт хоһуун хайыһардьыт дьахтар хонон ааспыт сиригэр түбэһэ түстүбүт. Тиит анныгар хаары ыраастаан балаакка тардыммыт, кыра титириктэри бысталаан оллоон оҥостон, ас бэлэмнэнэн аһаабыт.

Киэһэтин Бүүчээннээххэ тиийдибит. Үрүйэ үрдүнээҕи очуос хайаҕа «Ойуун дүҥүрэ» дьүкээгир омук бэлиэтэ охсуллубут. Кыракый балаҕан баар. Оһоҕу оттон, мууһу уонна оттор маһы бэлэмнэн, ас буһарынан аһаан баран, киэһээҥҥи кэпсээн саҕаланар.

Ойуун дүҥүрэ

Кулун тутар 17 күнүн сарсыардатыгар, суорба таас сирэйигэр  ойууламмыт Ойуун дүҥүрдээх сиргэ бардыбыт. Үһүйээҥҥэ кэпсэнэринэн, былыыр-былыр уһулуччу куһаҕан дьыл, булт баранан, дьон хоргуйан өлүтэлээн барбыт. Дьонун өрүһүйэр сыалынан, Улуу ойууннара кыырар буолбут. Кыырыы кэмигэр күүстээх буурҕа түспүт. Буурҕа тохтообутугар, ойууннара атахтарын аллараа ыйаан дүҥүрүгэр олорон баран, дьонун кини суолун батыһалларыгар сорудахтаан, үрэҕи бата көтө турбут. Ойуун этэрбэстэрин быалара сөллөннөр хаары тырыыппайдааннар бэлиэ таһааран испиттэр. Дьон ол бэлиэнэн сирдэтинэн хайа хапчааныгар тиийэн кэлбиттэр. Суорба таастарыгар чубукулар баалларын бултаан, хоргуйан өлөртөн быыһаммыттар. Онтон ыла тааска Ойуун дүҥүрүн ойуута олорон хаалбыта үһү.

Кураанах үрэх Хобуолга түһэр тамаҕар дьикти булумньуга түбэстибит. Тииккэ быһыллан оҥоһуллубут ойууларга ПЕ-2 сөмөлүөт, лүөччүк «Фомин» диэн  араспаанньата, Кириэмил ойуута уонна «1952 сыл» оҥо быһыллан суруллубуттар. Арааһа, сөмөлүөт күһэллэн түспүт сирэ быһыылаах.

Аныгыс көрсүөххэ диэри, Аан дойду балаҕана!

Кулун тутар 18 күнүгэр биһиги төннөр суолбутун тутустубут. Айаҥҥа көрбүппүн тылбынан тиэрдэрим миэхэ уустук. Дьон бэйэтин хараҕынан көрүөн наада. Оннук  дьиктилээх муннук эбит бу Эбээн Бытантай улууһа!

Дьокуускай- Эбээн Бытантай-Дьокуускай

Николай Асаев, Дьокуускай.

Прокопий ИВАНОВ бэчээккэ бэлэмнээтэ