Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -13 oC

Сүрүн сонуннар

Бүгүҥҥү сонуннар

Бэлиитикэ

Тутуу туһунан сытыы сэһэргэһии

Кулун тутар 19 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аартыкатыгар социальнай эбийиэктэри уонна чааһынай дьиэлэри тутуу боппуруостара» төгүрүк остуол буолан ааста.
21.03.24 18:51

Экэниэмикэ

Пилота суох пуойастар

Ааспыт нэдиэлэҕэ Судаарыстыбаннай Дуумаҕа «Арассыыйа тимир суоллара» АУо генеральнай дириэктэрэ, бырабылыанньа бэрэссэдээтэлэ Олег Белозеров хампаанньа үлэтин түмүгүн, инники былааннарын билиһиннэрдэ уонна дьокутааттар, фракциялар ыйытыктарыгар…
24.03.24 10:24

Уопсастыба

Терактан эмсэҕэлээбит дьону өйүүргэ сокуон барылын киллэрдилэр

Судаарыстыбаннай Дуумаҕа терактан эмсэҕэлээбит Арассыыйа олохтоохторун өйүүр туһунан сокуон барылын киллэрдилэр. Бу докумуону Судаарыстыбаннай Дуума бүддьүөккэ уонна нолуокка сис кэмитиэтин чилиэнэ Оксана Дмитриева көҕүлээтэ. Ол туһунан «Парламентская газета»…
27.03.24 09:39

Култуура

Дьааҥылар артыыстары тыыннаах тойугунан көрүстүлэр

"Артыыстар иhэллэр үhү",- диэн үтүө сурах дьааҥыларга өссө тохсунньу ыйга иhиллибитэ. Онон өр күүппүт артыыстарын көрсөөрү олохтоохтор кэлэр - барар күннэрин эрдэттэн аттаран, астарын-таҥастарын бэлэмнээбиттэрэ ыраатта. Болдьохтоох күн үүммүтүгэр күндү…
07.03.24 11:40

Түһүлгэ

Сааскы саарбах кэмҥэ

Аламай маҥан күн абыралын, үтүөкэн үрүҥ күн үтүөтүн билэргэ үүммүт күнү үөрэ - көтө, сүргэ көтөҕүллэ көрсөр дьоллоох түгэн, саҕаламмыт саҥа күнү айхаллыыр астык түгэн тосхойдо. Кубулҕаттаах кулун тутар ыйбыт кубулуҥ - дьибилиҥ буолар, күлэн иһэн дьэбин…
27.03.24 09:44

Тыа сирэ

Андрей Находкин: Дьон күннээҕи кыһалҕаны эрэ буолбакка, тыа сирин сайдыытыгар кэскиллээх этиилэри туруоруста

Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыыга, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин бу күннэргэ бэйэтин уоукургар - Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар үлэлиир. Кини улуус баһылыга Дмитрий Тихоновы кытта улуус нэһилиэктэринэн сылдьан…
03.02.24 09:00

Дойдуга бэриниилээх буолуу сыла

Эһиил Пионерия төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиэхпит

Бүгүн, алтынньы 1 күнүгэр, Москуба куоракка «Кыайыы» түмэлигэр Норуоттар икки ардыларынааҕы «СПО-ФДО» оҕолор уопсастыбаннай түмсүүлэрин сойууһун ассамблеята ыытылла турар. Арассыыйа эригийиэннэриттэн уонна СНГ дойдуларыттан кэлбит делегаттар сайдар саҕахтары…
01.10.21 23:59

Устуоруйа

Устуоруйа

Стамбулга мунан хаалбыппар Таҥара көмөлөспүтэ

2000 сылларга дуоллар 24-25 солк. этэ, онон Сочига барардааҕар Турцияҕа сынньаммыт быдан чэпчэки буолара. Сылаас, ыраас муораҕа күөлэһийэ сөтүөлээн, үгүс-үтүмэн аквапаркаҕа хатааһылаан, бассейнҥа сөрүүкээн, рестораҥҥа төһөнү кыайаргынан ас арааһын амсайан,…
31.08.23 20:56

Улуу тунах ыһыахтара үүнэн тиийэн кэллилэр. Туох баар аар айылҕа, хамныыр харамай, киһилиин-сүөһүлүүн, оттуун-мастыын, күөллүүн-байҕаллыын күҥҥэ көҕүйэр, тапталга тардыһар улуу кэмэ саҕаланна.

Улуу тунах ыһыахтара үүнэн тиийэн кэллилэр. Туох баар аар айылҕа, хамныыр харамай, киһилиин-сүөһүлүүн, оттуун-мастыын, күөллүүн-байҕаллыын күҥҥэ көҕүйэр, тапталга тардыһар улуу кэмэ саҕаланна.

ысыах1

Саха санаата самныбат

Төһө да хара сордоох ыарыы ааһан, араҕан биэрбэккэ буулаатар, саха дьонун санаатын самнарыа суоҕа. Өбүгэбит тыһыынчанан сыллардаах улуу үгэһэ – ыһыаҕы ыһыы -- эппитигэр-хааммытыгар, куппутугар-сүрбүтүгэр, тэбэр сүрэхпитигэр букатыннаахтык иҥэн сылдьар. Ону ким да, туох да биһигиттэн былдьыыр, балыйар, муннарар кыаҕа суох. Син биир ыһыахпытын өйдөөн-санаан кэлиэхпит, курдары тартаран ахтыахпыт, улуу алаас, сыһыы томтойор саалыгар илии илиибититтэн ылсыһан, түһүлгэлээн турардыы сананыахпыт.

Ыһыаҕы ыһыы – омукпут бу Орто дойдуга киһи буолан килбэйэн, саха буолан сандааран, олоҕун саҕалаабыт кэмиттэн тутуһан кэлбит түҥ былыргы итэҕэлин төрүтэ. Саха айылҕаны тыыннааҕымсытан өйдүүр уонна ылынар этэ. Кинини тулалыыр туох баар эйгэ бүттүүнэ тыыннаах иччилэрдээх, кинилэри хомотуо, кэлэтиэ суохтааххын. Кинилэри өрүүтүн ньамалыы, ааттаһа-көрдөһө, айах тута сылдьыахтааххын. Ол оннук сыһыантан иччилэр үөрэллэр, икки атахтаахха сылаанньыйан биэрэн, көрдөһүүтүн сиргэ-буорга кээспэттэр.

Үрдүк өндөл халлаан тоҕус хаттыгастарыгар, саха Үрдүк Айыылара суодуйан олороллор. Кинилэр үрдүлэринэн сир-халлаан туллубат тутааҕа Үрүҥ Аар Тойон, сөп буола-буола, үөһэттэн тулатын одуулаан ылар.

От-мас муҥутаан үүнэр, ситэ сатыыр, күн сыралҕаннаах уота буор сиргэ муҥутаан чугаһаан угуттаан тыгар кэмигэр саха омук  ыһыах ыһар. Саха ыһыаҕы ыһар төрүөтэ: төрүт үгэһи тутуһан, туох баар сиэри-туому толорон, Үрүҥ Аар Тойону, Үрдүк Айыылары уруйдаан-айхаллаан, биир-биир ааттаталаан, сыалаах алгыһынан, үрүҥ сөлөгөйүнэн, арыылаах көйөргө кымыһынан айах тутан амалыйар, үҥэн-сүктэн көрдөһөр. Ыһыах алгысчыта кими да күндүтүттэн-маанытыттан матарбат: сир-дойду, уу, от-мас, дьиэ сүөһүтүн иччилэрэ бары сүрдүк үөрэллэр, санаалара манньыйар.

whatsapp image 2020 06 16 at 08.55.51

Ыытыллыбат – ыһыллар

Бу барыта бэркэ биллэр суолу тоҕо лабысхалыыбыный? «Сайылыкка ыһыах буолла эн кэлбиккэр», -- диэн ырыаһыт ыллыыр да ыллыыр. Ол ырыатыттан өйбөр түһэн хаалбыта соҕотох ити устуруока эбит. Манна этээри гынабын, «ыһыах буолла буолбатах, ыһыах ыһыллар». «Эмиэ ол курдук, ыһыах ыытыллыбат. Ыһыах мунньах буолбатах. Ыһыаҕы ыһаллар». Ыһыах диэн тыл төрдө уонна өйдөбүлэ ыс, ыһар диэн. Сахалыы ситэ өйдөммөт буоллаҕына, нууччалыы – окропить, окроплять. Ыһыах алгысчыта аал уотугар, сиригэр-дойдутугар, тулатыгар ыһыалаан, айыыларга, иччилэргэ айах тутуута. Аны туран, ким эрэ кэллэҕин аайы ыһыах ыһыллыбат, баҕардар ол киһи сүүһүгэр күннээх да буоллун. Тоҕо диэтэххэ, ыһыаҕы ыһыы норуот итэҕэлин кытта ситимнээх сүҥкэннээх сиэри-туому толоруу буолар. Оттон ким эрэ кэллэҕинэ, көрсүһүү бэрээдэгинэн, нууччалыы эттэххэ, биэчэр дуу, мойуопка дуу сыыһа тэриллиэн сөп бөҕө буоллаҕа. Биһиги, аныгы дьон, айылҕаҕа биэс эбэтэр биэс уон буолан таҕыстарбыт эрэ «ыһыахтаатыбыт» диэн өрөппөөйдөнүү бөҕө буолабыт. Өссө биһиги бэйэлээхтэр, аһара баран, барбах хаар түһүөр диэри «ыһыахтыыр үтүөкэннээх үгэстэннибит» эбээт.

Саха сылгыны, ынах сүөһүнү ииттэн, «һат-һай» диэн үйэлэри уҥуордаан кэлбит омук буолар. Дьиэ бу сүөһүлэрин тутар буоллуҥ да, булгуччу айылҕаны кытта биир ситимнээххин уонна быһаччы тутулуктааххын. Өҥ сайын кэлэн, от дэлэччи үүннэҕинэ – саха ыалын дьоло. Курааннаан, кырдал кытта кытара хаттаҕына эбэтэр төттөрүтүн уу сута оҕустаҕына, тугу хоргутуоҥ баарай. Дьадайыы, быстыы-эстии сатыылыаҕа, кулут, кумалаан үксүөҕэ.

Дьэ, ол иһин саха киһитэ туох баар айыыларыттан, иччилэриттэн, аар айылҕатыттан көрдөһөр көрдөһүүтэ, баҕарар баҕата күөх быйаҥы кэччэммэккэ бэрсэллэригэр буолара. Ол инниттэн саха ыһыах ыһар, сиэри-туому толорор, алгыс этэр. Араҕас арыыны, үрүҥ сөлөгөйү анал иһиккэ кутан, анал хамыйаҕынан баһан, үөһэттэн сиргэ диэри барыларын ааттарын аатталаан, алгыһын тиэрдэн, көрдөһүүтүн этэн, аал уотугар, сиригэр дойдутугар ыһыалаан айах тутар.

88611e2d48196a2c09da8323cccb1c7f

Окко киириэх иннинэ

От үүнэрэ биир, ону үлэлээтэххинэ, хамсаннаххына эрэ сомсон ылыаҥ турдаҕа. Саха киһитин сүрүн үлэтэ -- оттооһун. Сайыммыт барахсан кылгаһа бэрт, онон ураты күүстээх тыҥааһыннаах уонна биир оннук эппиэтинэстээх үлэ буолар. Сорох омук этнографтара “Саха эр киһитэ сайын оттуур эрэ үлэлээх, ол оннугар ус кыһыны быһа тугу да гымматын кэриэтэ” диир суруйуулара бааллар. Ол учуонай, баҕар, Саха Сиригэр аҕыйах ыйга кэлэн барбытын бэйэтин улахан хорсун быһыытынан ааҕынар да буоллаҕына көҥүлэ. Биир түүн хонон турарыгар, саха ыалын көмүлүөк оһоҕор биир ат эбэтэр оҕус тардыыта сыарҕа мас наада. Ону кыһыҥҥы хонуктарга барыларыгар төгүллээ. Дьиэ-уот, бүтүн хаһаайыстыба үлэтэ ол маһынан эрэ бүтүө дуо? Урукку олоххо саха киһитэ утуйан атайа, эбэтэр тугу да гынара суох буолан, күннүктээн өттүгэстээн сытара диэтэххэ, ама, ким итэҕэйиэй? Туох ханнык иннинэ, тымныыбыт барахсан оннук быһыыны бырастыы гыныа суоҕа турдаҕа.

Окко киириэх иннинээҕи кэмҥэ саха киһитэ бэйэтигэр кылгас сынньалаҥы бэринэрэ. Ол кэмэ ыһыахтар ыһыллыыларыгар сөп түбэһэрэ. Саха киһитэ, ким төһө кыахтааҕыттан тутулуктанан, чугас эргиннээҕи, сорох улууһун иһинээҕи ыһыахтарга ыалдьыттыыра. Дьону-сэргэни кытта көрсөн, хоммут уоһун хоҥнороро, өрөөбүт уоһун өһүлэрэ, ирэ-хоро кэпсэтэрэ. Ыһыах күндүтүгэр-маанытыгар олорсон, тириитэ тэнийиэр диэри сыалаах эти сиэн, төбөтө эргийиэр диэритин көөнньүрүүлээх кымыһы ыймахтаан, санаалыын чэпчиирэ, сүрэхтиин үөрэрэ. Оннук бэйэлээх турукка тиийбит киһи, ыһыах бары оонньуутугар саппай уопсара, көрүн-нарын көҕүлүттэн тутара. Оччотооҕу саха киһитигэр ыһыах тоҕо ыһылларын, туох суолталааҕын  быһаара сатааһын улахан өһүргэстээх дьыала буолуон сөптөөҕө. Хайа, мас акаарыга эбэтэр өйүнэн тиийиммэт киһиэхэ тэҥнээбиккэ ааҕыныа турдаҕа.

Ыһыах -- таптал үөскүүр дьиктилээх кэмэ. Ыһыахха буолбатаҕына, атын ханна эдэркээн кыыс килбик кистэлэҥин биллэрэн кэбиһэн, имнэрэ тэтэрэ кыыһыах, уолан хардааччы сүрэҕэ битигирии тэбиэх этилэрэй? Оһуокайга сылаас тарбахтар бастаан сэрэммиттии бигэһэннэр, онтон саҥата суох кэпсэтэннэр, аны арахсыбатарбыт диэбиттии, ама, ыгыта тутуспатах муҥнара суоҕа буолуо дуо?

Оттон биһиги киһибит бу курдук үөрэн-көтөн, астынан, дуоһуйа сынньанан баран, күүстээх үлэҕэ төбөтүн оройунан түһэрэ. Сайыҥҥы күн тэмтэйэ ойон тахсыаҕыттан киэһэ тыа кэтэҕэр саһыар диэри, биир кэм отугар мөхсөрө. Былыргы саха хотуурунан, бурдук быһар сиэрпэҕэ маарыннаах сэбинэн, охсооччу төбөтүн үрдүнэн эргитэн аҕалан, синньигэс биилинэн иэҕиллэн отун быһа дайбыыра. Үгүс отчут сай устата иккитэ-үстэ эт быстан туран отун үлэтин түмүктүүрэ уонна күһүнүгэр адьаһын даҕаны быарынан сынан хаалара.

Итинник төрүттээх-силистээх этэ аан дойдуга баар итэҕэллэртэн биир саамай ыраастара, саамай эйэлээхтэрэ – Саха Итэҕэлэ! Саха ыһыаҕа – бу маннык итэҕэл төрдүгэр турар. Ону билигин атын омуктар, баҕар, дьиҥ өйдөрүнэн өйдөөбөтөхтөрүн да иһин, бүтэйдии сэрэйэннэр, таайаннар сөҕөллөр-махтайаллар, ыһыахтарга бэйэбитиниин тэҥҥэ үөрсэллэр.

ысыах2

Олоҥхо ыһыаҕа

Олоҥхобут,  туораттан туох да кыттыгаһа суох, аҥаардас кур бэйэтин үтүөтүнэн, ЮНЕСКО быһаарыытынан, 2005 сылга киһи аймах тылын күүһүнэн уонна уранынан айбыт матырыйаалынайа суох култууратын кылаан чыпчаалынан билиниллэн турар. 2006 сылга Олоҥхо ыһыаҕа диэн ааттанан, аан бастаан Сунтаарга ыһыллыбыта. Күлэ-оонньуу эттэххэ, оччолорго Олоҥхо ыһыахтаахпыт эбитэ буоллар, бука, тэҥинэн икки сэдиэбирдэнэн хааларбыт хааллаҕа. Оттон боччумнанан туран эттэххэ, олоҥхо уонна ыһыах хайалара да биһиэхэ бэйэбитигэр тэҥ үрдүккэ харбаһар чыпчааллар буолаллар. Иккиэн саха итэҕэлин тулааһын өһүөлэринэн ааҕыллыахтарын сөп. Айыы итэҕэлин сөргүтээччилэртэн биирдэстэрэ Лазарь Афанасьев – Тэрис олоҥхону саха библиятынан ааҕара.

Василий Васильевич Илларионов -- олоҥхоҕо уонна ыһыахха идэтийэн үлэлиир, бэрт элбэҕи көдөрүйбүт уонна ситиспит киэҥ биллиилээх учуонай.

74f2cfaaa5c3d9f7e55ffd6a5ce918fd

Баһылай Баһылайабыһы тус бэйэм 200-300 ат күүһэ күүстээх модун тыраахтарга холуубун. Соҕотох бэйэтэ, бүтүн үнүстүүт буолбатаҕына, ол тэрилтэ улахан салаатын үлэтин саҕаны модун тыраахтардыы күрдьэн ньиккирэтэн баран иһэрэ --  туһугар сөҕүмэр дьыала.

-- Олоҥхо ыһыаҕын ыһары ылыммат, өссө утарар тыл-өс баара. Тэрийээччилэр өйтөн булан, оҥоро сатаан айбыт идиэйэлэрин курдук сыанабылы үөскэтэ сатаабыттара. Олоҥхону хаһан да илиитигэр тутан көрбөтөх, ол эбэтэр аахпатах эрэ киһи итинник тыллаһыан сөп. Олоҥхоҕо  саха сир-халлаан тутулун, аан дойду айыллыытын, киһи аймах үөскээһинин, үтүө уонна куһаҕан бүтэн биэрбэт эйэлэһимтиэтэ суох охсуһууларын анаарар, ырытар, сыаналыыр өйө-санаата, толкуйа тыктарыллан көстөр. Саха бэйэтин сиппит-хоппут омук быһыытынан билиниитин хайыы-үйэ ааспыт кэмэ хоһуллар.

Олоҥхо ыһыаҕа хас да түһүмэхтэн сиэттэриилээх. Саха Саарын Тойон, Сабыйа Баай Хотун кыыстара эргэ барар уруутугар ыһыах ыһаллар. Айыы Бухатыыра, Орто дойду дьонун олоҕун аймаабыт, көрдөр харахтарын дьүккэтэ буолбут маанылаах кыыстарын уоран барбыт Абааһы Уола адьарайы ириэнэх суолун ирдээн, тоҥ суолун тордоон тиийэн өлөрөн-өһөрөн, кыайан-хотон эргиллиитин уруйдаан-айхаллаан, ыһыах ыһыллар. Тиһэҕэр, күн айыы улууһун дьонуттан тутулуга суох тохтубут, бастакы уруу ыһыаҕа үөрэ-көтө салҕанар аналлааҕа мөккүөргэ турбат.

ob1x7194 1024x684

Норуот ылыммыт ыһыаҕа

--Саамай кылаабынайа, Олоҥхо ыһыаҕын норуот, бэйэтин үтүө көҥүлүнэн, толору уонна төннүбэттии ылыммытыгар буолар.

 Олоҥхо ыһыаҕа, саха норуотун төрүт култууратын кимиэллээхтик сөргүтүүгэ, тарҕатыыга уонна сайыннарыыга саҥа үрдэли туруоран биэрдэ. Олоҥхо ыһыаҕа хара бастакыттан  норуот матырыйаалынай уонна духуобунай култуураларын дириҥник уонна киэҥник хабарынан уонна ол баайы норуокка бэйэтигэр төттөрү тиэрдэринэн уратыйда. Ыһыах ыһыллар сирэ-уота, араас түөлбэлэрэ, түһүлгэлэрэ дьиҥ сахалыы архитектуралаах тутууларынан киэркэйэллэр. Бу биир-икки сыллаах быстах тутуулар буолбатахтар. Оттон Олоҥхо ыһыаҕын кэнэски тутуулара үйэлээх, элбэх сыалга туһалыыр эбийиэктэргэ кубулуйан иһиэхтэрэ.

Саханы матырыйаалынай уонна духуобунай култууралар үрдүк таһымнарыгар таһаарбыт тимири уһаарыы, тимиринэн уһаныы, уран иис, оҕунан ытыы көрүҥэ, саха үҥкүүтүн төрүт хамсаныылара, сорох сирдэргэ умнуллубут оһуокай, о.д.а. саха уратытын көрдөрөр оонньуулар, дьарыктар чуолаан Олоҥхо ыһыаҕар «пааспар ылан бараннар», дьоҥҥо-сэргэҕэ, норуокка төннөллөр.

Хомуньуус баартыйа Саха уобаластааҕы кэмитиэтин көҕүлээһининэн, сэбиэскэй норуот Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ өстөөҕө самнарбыт кыайыытын чиэһигэр Кыайыы ыһыахтара ыһыллыбыттара. Субу өр сыллаах ынырыктаах хоргуйууну туораабыт саха дьоно барахсаттар, бүттүүн сэбиэскэй норуоту кытта ол ыһыахтарга үөрэ-көтө, үчүгэй эйэлээх олоххо күүстээх эрэмньилээх бырааһынньыктаабыттара. Мин санаабар, бу Кыайыы уонна Олоҥхо ыһыахтарын ситимниир биир күүс баар. Ол норуот өйөбүлэ. Бу ыһыахтары норуот үөрүүнэн итэҕэйбитэ, ылыммыта уонна илдьэ баран иһэр.

Олоҥхо ыһыаҕа курдук, кырдьыга, олус киэҥ хоннохтоох үлэҕэ хара баһаам киһи кыттар. Кинилэргэ барыларыгар уруй-айхал буолуохтун! Олоҥхо ыһыаҕын тэрийиигэ уон сыл болдьохтоох тус сыаллаах судаарыстыбаннай бырагыраама үлэлээн кэллэ. Иккис уон сыллаах (2016-2025 сс.) бырагыраама үлэлии турар. Бу сүрдээх күүстээх судаарыстыбаннай өйөбүл буолар, онно тирэҕирэн бары түмүктэр ситиһиллэллэр.

ысыах3

Олоҥхо ыһыаҕын ыһыы тустаах улууска улахан чиэс-бочуот быһыытынан ылыныллар үгэһэ кытаанахтык олохсуйда. Олоҥхо ыһыаҕын ыһар улуус социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыта биллэ-көстө үүнэр. Култуура чааһынан этэ да барыллыбат. Дьоно-сэргэтэ сомоҕолоһор, улуус чиэһэ диэн өйдөбүл бигэтик олохсуйар. Туох да дарбатыыта суох, улуус дьоно-сэргэтэ Олоҥхо ыһыаҕар бэлэмнэнии сылларыгар биир тыынынан тыыннанан, биир сыалынан-соругунан салайтаран олорор, үлэлиир, айар-тутар. Бу буолбатах дуо, норуоту түмүү, норуот түмүллүүтэ диэн?

Олоҥхо исписэлииһин быһыытынан этэр буоллахпына, Олоҥхо ыһыахтарынан  ситимнээн элбэх улуус бэйэтин сирин-уотун, төрүт олоҥхоһуттарын урукку-хойукку элбэх олоҥхолорун кинигэнэн таһаартардылар. Маныаха ордук хотуулаахтык мэҥэлэр, уус алданнар, куорунайдар, үөһээ дьааҥылар, ньурбалар, сунтаардар дьаһаннылар. Сорох улуустар олохтон барбыттара быданнаабыт, умнулла быһыытыйбыт олоҥхоһуттарыгар күн сирин хаттаан көрдөрдүлэр. Бу манан ЮНЕСКО биһиэхэ туруорбут биир ирдэбилин толордубут.

Сүрүннээн атын омуктар олорор улуустарыгар Мииринэйгэ, Алдаҥҥа Олоҥхо ыһыахтара ыһылланнар, саха итэҕэлин уонна төрүт култууратын кытта чугастык билиһиннэрии сыала-соруга ситиһилиннэ диэн этиэххэ сөп. Алдаҥҥа ыһыллыбыт ыһыахха саха уонна эбэҥки эпостара бииргэ тутуллан бэриллибиттэрэ. Нерюнгрилар ыһыаҕы ыһарга, онуоха толору хаһаайынынан буоларга күн баҕалаахтар.

Биллэрин курдук, кэлэр үрдүк үбүлүөйдээх сылга  Олоҥхо ыһыаҕа Үөһээ Бүлүүгэ, онтон кэлэр сылга Аммаҕа ыһыллыахтаахтар. Индигиир сүнньүнэн сытар Өймөкөөн, Абый, Муома уонна Орто Халыма улуустара кыттыһан, Өймөкөөҥҥө кииннээн ыһыахтаахтар. Онно саха уонна эбээн эпостара бииргэ тутуллуохтаахтар.

Ааспыт сылга Өлүөхүмэҕэ (Олоохунаҕа) ыһыллыахтаах ыһыах, биллэр биричиинэнэн, көһөрүллэн турар. Бу ыйга ыһыллыаҕа диэн бигэтик этиллэн турар. Улуус баһылыга Николай Харбин бу дьыала ситиһиилээхтик олоххо киириитигэр улахан суолтаны биэрэн, икки сыл устата күүстээх үлэни ыытан кэллэ. Айылҕа бэйэтинэн анаан айбытын курдук кэрэ бэйэлээх Аанньаах хочотугар Таатта маска уустара Аал Луук Маһы, үс Моҕол ураһаны, о.д.а. ыһыах атын тутууларын дьэндэтэн кэбиспиттэр.

Учуонайдар, исписэлиистэр, култуура эйгэтин үлэһиттэрэ Өлүөхүмэ куоракка наука-быраактыкалаах кэмпириэнсийэтин ыыппыппыт. Өлүөхүмэ улууһун дьаһалтатын култуураҕа салаатын салайааччытын солбуйааччы, Нам аатырбыт олоҥхоһута П.П.Ядрихинскай-Бэдьээлэ сиэнэ Мария Ларионова олоҥхо кинигэлэрэ бэчээттэниилэригэр, чахчы, үчүгэйдик ылсан үлэлээбит. Өссө ырыа матыыбын айар буолан, улууһугар ыһыллыахтаах Олоҥхо ыһыаҕын өрөгөйүн ырыатын айбыт. Олоҥхо тыйаатырын кэлэктиибэ, (дириэктэри солбуйааччы Мария Турантаева) уонна Олоҥхо үнүстүүтэ (дир.солб. Руслан Анисимов) ыһыах тэрээһинигэр үлэлэһэ сылдьаллар. Ыһыах сынаарыйын Мария Власьева уонна СӨ үтүөлээх артыыската Зоя Попова суруйбуттар.

Олоохуна биллиилээх олоҥхоһута М.Т.Шараборин-Кумаарап «Кулун Куллустай», «Дуо бухатыыр» олоҥхолоро бэчээттэнэн таҕыстылар. Мин Туйаара Илларионовалыын кыттыгас, Ийэ олоҥхоһут Аф. Егор.Соловьев олоҥхотун уонна атын суруйууларын наука бары ирдэбиллэрин тутуһан оҥорон таһаардыбыт. Эбэҥки фольклоругар  аналлаах кинигэлэр Новосибирскайга бэчээттэнэн таҕыстылар.

Өлүөхүмэлэр Олоҥхо ыһыаҕар Добун оһуокайы тэрийэбит дииллэр. Ол аата ким төһө кыахтааҕынан, бириэмэнэн хааччаҕа суох, көҥүллүк этиэхтээх оһуокайа буолар. Бэрт буолуо этэ. Манна мин урукку эппиппин өссө төгүл хатылыам этэ. Аныгы ыһыахтар култуурунай тэрээһиннэрэ, үтүктүспүт курдук, бэрт хойуу буолаллар. Ардыгар ол оннук дьаһаныы ыһыаҕы култуурунай шоуга кубулутан кэбиһиэн сөптөөх. Онтон сэрэниэххэ. Төһө да ыччат араас халанын толоро сатаабыт иһин, ыһыах өбүгэттэн кэлэн иһэр төрүт үгэс, сиэр-туом, итэҕэлбит көстүүтэ буолар. Дьиҥ ыһыах итэҕэлгэ сыһыаннаах өрүттэриттэн ураты, баай аһынан-үөлүнэн, оһуокайынан, олоҥхотунан, күүстээхтэрин, быһыйдарын оонньууларынан уонна аттары сүүрдүүнэн сыаналанара.

Ыһыах оһуокайа ыһыахтыыр сир тэбэр сүрэҕэр тэриллиэхтээх. Бу боппуруос мэлдьитин туруоруллар эрээри, сылын аайы оһуокай түһүлгэтэ өссө ыраах кытыыга тэбиллэн иһэр. Ханнык баҕарар ыһыах оһуокайа уоһуннаҕына, кэхтэ майгыннаннаҕына, таах көннөрү көргө-нарга кубулуйар кыахтаах. Оһуокай, дьиҥэ, аман алгыс, дорҕоон тойук, эриэккэс хамсаныылардаах үҥкүү-битии буолар. Үҥкүү тылын этээччилэргэ да, түһүлгэҕэ киирэн  кыттыбыттарга да улахан эньиэргийэни биэрэрин ким да мэлдьэспэт. Дьон «эмтээх эһиэкэй» дииллэрэ оруннаах.

Оһуокайы куруутун көҕүлэһэр, үҥкүү тылын этээччилэргэ кынат буолар дьоммутун умнумуохпутун наада. Үҥкүү тылын этээччи сайдан, тэптэн этэригэр, куолаһа чөллөрүйэригэр, хоһооно кутулларыгар кинини батыһааччылара, кынаттара олус улахан оруоллаахтар.

Олоҥхо ыһыахтарын тэрийиини, былааннааһыны, наука өттүнэн торумнааһыны Олоҥхо национальнай кэмитиэтэ иилээн-саҕалаан ыытар. Национальнай кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ А.Н.Жирков үлэни чахчы кыайа-хото тутан ыытар. Учуонайдары, култуура, үөрэх исписэлиистэрин түмэн,  Олоҥхо ыһыахтарыгар аналлаах сэминээрдэр, кэмпириэнсийэлэр ыытыллалларын түмүгэр, элбэх олус наадалаах сүбэ-соргу мунньуллар уонна бэриллэр. Олоҥхо ыһыаҕын Эрэгилээмэнэ чочуллан оҥоһуллан, ыһыах сиэрин-туомун толоруу, үгэстэрин тутуһуу, түһүлгэтин, тутууларын ыытыы ирдэбил быһыытынан  турбута. Олоҥхо бары ыһыахтарыгар Олоҥхо дьиэлэрин, Аал Луук Маһы, Моҕол ураһалары тутуу көрүллүбүтэ.

Аал Луук Мас олоҥхо тутаах бэлиэтэ, сиимбэлэ буолар. Олоҥхолорго ыһыах булгуччу бу ытык мас таһыгар ыһыллара хоһуллар. Саха өйдөбүлүнэн, Аал Луук Мас үөһээ, орто, аллараа дойдулары ситимниир ыйаахтаах. Силистэрэ, лабаалара быстыбат быйаҥынан, уостубат уйгунан алла тураллар. Билиҥҥи Олоҥхо ыһыахтарыгар аҕыс салаалаах Аал Луук Маһы киин түһүлгэҕэ туруоруу олоҥхо эйгэтин үөскэтэр.

Прокопий ИВАНОВ

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением