Маннык түгэҥҥэ ат барахсан тамаһыйарыттан суол чигди хаара хаачыргыыр-куучургуур. Логлу тэбиллэр дьикти дорҕоону утуйа турар тоҥ айылҕа, кулгаахтаах буоллаҕына, сэргээн истэн эрдэҕэ?!

Бүгүн сарсыарда Миитэрэй оҕонньор холкуостаах дьахталлар таптайан бэлэмнээбит арыыларын ыскылаакка туттарда. Таарыччы лааппы дьиэҕэ сылдьан, чэй, мохуорка табах, куһуок саахар уонна бөтүөҥҥэ кыһыл арыгы атыыласта. Утаҕын, тохтубата ини диэн, илиитинэн бигээн иһээхтиир.

"Дьонум сонун истээри күүттэхтэрэ", -- диэн, Миитэрэй мүчүк гынна. Барааҥка соҥҥо сууланнар даҕаны, дьагдьайыах курдук буолла. Хата, бүгүн ыйдаҥалаах киэһэ буолан, айанын абыраата. Сороҕор хараҥа түүҥҥэ онтон-мантан харбыалаһыах курдук түгэннэр буолааччылар...

Миитэрэй, сирэйэ-хараҕа кырыаран, ону-маны оҥорон көрүөх айылаах. Ол курдук, олус тиэтэйэн, биир кэм атын салайан истэ. Көҕөччөр ат барахсан дьиэтэ чугаһаабытын билэн, сындылҕаннаах айантан сылайбыта биллибэккэ сиэллэрэн истэ. Атаҕын тыаһа тоһугураан олорор.

Бөрөөх алааһыгар

Бүгүн -- бит-билгэ күнэ! Сүллүүкүн оонньуулара, таҥха таайыыта саҕаланна. Ону кытта халлааммыт даҕаны сатарыйан туран тымныйда. Бөрөөх алаас бу эргиири ааста да көстө түһэр. Манна -- "Хомсомуол 20 сыла" холкуос дьонун кыстыктара. Былыргыта Дьохсоҕон уонна Дьүлэй оҕонньор, ини-бии уолаттар, илии тутуспут, кыраныыссаларын тыырыспыт сирдэрэ.

Бөрөөх -- Наммара үрэх хонноҕо. Балай эмэ кэтит, улаҕалаах дойду. Алаас таһаатын таһааран, тыатын анныгар тэриэлкэ курдук нэлэгэр күөллээх. Соҕуруу өттө көппөҥнөөбүт быллаардардаах. Сураҕа, былыр кыталык көтөр таптаспыт, күн эргиирин батыһан үҥкүүлээбит аҕай сирэ үһү.

Дьэ, бу үрэх бүөм дойдутун хабыллар хаба ортотугар, томтор сиргэ  саха балаҕана турар.

Түүн. Дьон утуйа илигин мэктиэлээн, көмүлүөк оһох үөлэһиттэн, хараҥа халлааны харбыалаһан, кыым кытыастар. Балаҕан иһигэр Маайа, Даайа, Аана, эдэр оҕолор тоҕуоруспуттар. Ону кытары кыра Маайа эдьиийэ Дуунньалыын, сааһырбыт Миитэрэй оҕонньор эмээхсининээн уонна сэрииттэн кэлбит Захар түмсүбүттэр. Аттыларыгар, алаас арҕаа өттүгэр, тыа саҕатыгар ньүксүччү түспүт кыра дулҕа курдук балаҕаҥҥа Сөдүөччүйэ эмээхсин оҕонньоро Сэмэнниин олороллор. Оҕо-уруу суох барахсаттара.

         Кыра Маайа эдьиийэ Дууньалыын биир ыал оҕолоро. Дуунньа барахсан ыарыһах көрүҥнээх. Оттон Маайа саҥа туран эрэр кыыс оҕо, баабый, үлэттэн иҥнибэккэ илии-атах буолан элэстэнээччи. Бэйэтэ үрүҥ аһы астыыр сэппэрээтэргэ сыһыарыылаах. Улахан атахтаах сэппэрээтэр эрийэргэ ыарахан да буоллар, бастаан хоннорон, тиэмпэтин ыһыктыбакка бардахха, чэпчэки буолар. Балаҕан иһигэр туох элбэх мал-сал кэлиэй? Уһун аһыыр остуол, иһиттэрэ-хомуостара, ороннорун таҥаһа -- бүттэҕэ ол. Балаҕан дьиэҕэ сыһыары ас астыыр, үүт ытыйар үгэхтээҕэ. Таһырдьа элбэх тутуу суох. Арай ампаар баар, онно тоҥ арыыларын лаабыс ороҥҥо уураллара.        

Бит-билгэ киэһэтэ

Бүгүн сарсыардаттан ураты күн, сүпсүлгэн бөҕө. Эдэр кыргыттар элэстэнэн олороллор. Киэһэлик хотонтон киирээт, үүттэрин сылытаат, ытыйа охсон, сорох бэҕэһээҥҥи ытыллыбыт сүөгэйи иирдэн арыылаан, улахан таастарга таптайан, ампаарга таһааран уурдулар. Үрдүгэр чыыһылатын туруоран, кириэс-мараас тардан кэбистилэр. Дьэ, уонна сэмээр сылдьан эрэ Миитэрэй оҕонньору күүтүү, кэтэһии.

Буолумуна даҕаны, дьоннорун тустарынан, өстөөх сэриитэ ханна тиийбитин истээри, кулгаах-харах буола сырыттахтара. Хата, Миитэрэй өр күүттэрбэтэ. Таһырдьа ыт үрэн иһэн тохтоотун кытта, атах тэбэнэр тыас күндүтүк иһилиннэ. Будулҕан тымныыны бүрүммүтүнэн, Миитэрэйдэрэ киирэн кэллэ. Дьиэлээхтэр эҕэ-дьэҕэ буола түстүлэр. Оһох уотун эбии күөдьүтэн, сонун истээри, остуол тула мустан олордулар. Миитэрэй сыгынньахтанан, оһох иннигэр илиитин саратан иттэ түһэн, холтуунун хостоон, хамсатыгар табах уурунан, сыпсынан кыһыл чоҕу ытыттаран ылан, табаҕын уматтан соппойо түстэ уонна, көхсүн этитэн, аҕалбыт куулун сүөрэн, эр-биир кыргыттарга мөһөөччүктээх кэһиитин туттартаан кэбистэ. Оҕолор ылаат, быыс кэннин диэки көтө турдулар. Ботур-ботур кэпсэтэллэрэ эрэ иһиллэр. Улахан өттө остуол тула ыһыырынньык уотугар сонун истэ хааллылар. Миитэрэйдэрин кэһиититтэн кыратык "сып" да гыннардылар. Күө-дьаа кэпсэтэн бардылар.

 Ол олорон, Миитэрэй: "Хайа, бүгүн түүн Сэмэн оҕонньордооххо бит-билгэ буолар дуо?" -- диэн ыйытта. “Буолар-буолар, баарыан оҕонньор эппитэ”, -- диэн Захар төтөлө суох хардарда. “Ээ, чэ бэрт, туох дьыл-хонук иһэрин, сэрии хаһан бүтэрин билиэхпит буоллаҕа”, -- диэн хайалара эрэ эбии тыл кыбытта.

 Ол курдук балайда олоро түһээт, түүн үөһэ буолуута чугас ыалларыгар субурустулар. Кыра Маайа баҕарбатар да батыста. Өтөх сэргэтэ таһыгар тохтоон, кыргыттар: “Хата, сэрэбиэйдэниэҕиҥ”, -- дэстилэр, боччумуран туран, хаар сиидэлээтилэр. “Бу миэнэ, бу эйиэнэ”, -- диэн араарталаат, дьоннорун эккирэттилэр. Сүүрэн иһэн: “Сарсыарда эрдэ дьоммут иннинэ кэлэн көрүөхпүт”, -- диэн сүбэлэстилэр.

Баран иһэн, Даайа кыыс сылгы сааҕыттан иҥнэн, умса туруйалаан ылла да, хата, охтубата. Халлаан хайдыар дылы алларастаан иһэн, соһуйан, эмискэ айаҕын саба бүөлэннэ. Бөтө бэрдэрдилэр, куттаннылар. Бүгүн чуумпутук, иһийэн сылдьыллыахтааҕын умнубуттар. Ханна эрэ мутук тостон ылла, тымныы салгын сирэйдэрин хаарыйталаата.

Остуолу сүүрдүү

"Ыччаа!" – диэбитинэн, Сэмэннээх балаҕаннарыгар көтөн түстүлэр. Аан аһыллан баран сабыллыбат үлүгэрэ, ону кытта аан туман салгын бурҕайан кииристэ. Саастаах өттө: "Күйгүөрэн бүтүҥ!" -- дэстилэр. Итиччэ буойуллан баран хайыахтарай, миэстэлэрин булан турдулар.

Сөдүөччүйэ сахалыы сайбаччы таҥныбыт. Көмүлүөк оһоҕун күөдьүтэн, хардаҕас мас эбэн биэрээт, "Дьэ!” диэбиттии, Сэмэнин диэки тоҥхох гынна. Сэмэн кырдьаҕас тута таһырдьа дөгдөрүс гынан хаалла. Сотору буолаат, тоһугураччы томмут үс атахтаах остуолу сэрэнэн киллэрэн, оһох иннигэр сирэйинэн сытыарда. Сөдүөччүйэ эмээхсин иһиккэ уулларбыт ынах арыытын ууммутун ылан, остуол сирэйэ ирбитин кэннэ ньалҕаарыччы сотон кэбистэ. Ортотун диэки кириэс оҥордо. Балаҕан иһэ чуумпу да чуумпу. Арай оһох тыаһа лас-тас оонньуу умайа турда. "Арааһа, сөп буолла" диэбиттии, Сэмэн остуолу эргитэн, дьаһайардыы ботугураата. Кини саҥатын ким да өйдөөн истибэтэ. Эмискэ остуоллара, арай, түөрэҥнээн иҥнэх гынна уонна балаҕан ортотугар аҥаар атаҕын көтөҕөн иһэн тохтоон хаалла. Маайа кыыс сөбүлээбэтэр да, ыга симиллэн турда. Сэмэн оҕонньор көрдөһөрдүү: "Сөбүлээбэт киһиҥ баар буоллаҕына, онно тиийэн тохтоо", -- диэтэ. Остуоллара иҥнэх гынан хамсаан барда уонна кыра Маайа иннигэр лоһугураан тиийэн турунан кэбистэ. Дьулаан көстүү! Кыыс куттанан, этэ салаһан ылла. Сиргэ тимириэҕин -- сирэ кытаанах буолан биэрдэ. Сэмэн оҕонньор кэлэн: "Тукаам, Маайа, таҕыс, дьиэлээ, сөбүлээбэтэ", -- диэн эрдэҕинэ, кыыс хап-сабар таһырдьа ойон хаалла. Кыл тиэтэлинэн балаҕанын диэки хааман хоочургуу турда. Халлаан сырдыгын, толору ыйы сөбүлүү көрдө. Иһигэр "Дьэ, дьикти, остуол хайдах итинник буолуон сөбүй?" диэн дьиибэргии истэ, эдэркээн өйүгэр баппат толкуйу ыараҥнатан да, хоруйун тобулбата.

Балаҕан айаҕар турар маһынан атаҕын тэбэнээт, ыарахан халҕаны аһан, иһирдьэ киирэн сыгынньахтанаат, мас кыстыыр сиртэн оһоҕор хардаҕас эптэ. Көмүлүөк оһох барахсан, үөрбүттүү, балаҕан иһин сырдаппытынан барда. Уку-сакы туран, холумтаҥҥа турар чаанньыктан итии чэй куттан истэ. "Хаһан бүтэр алдьархайай бу -- кырыктаах сэрии? Иһиттэххэ, ыал аайыттан хаарыан дьоммут эргиллибэттии симэлийдэхтэрэ..." диэн, улахан киһилии хараастан ылла.      

Төһө өр маннык олорбута буолла, сыыйа кыргыттара, дьонноро кэлээхтээтилэр. Саастаах өттө истибиттэрин ырыта олоро түстүлэр. Оҕолор ороннорун оҥостон утуйдулар. Маайа эдьиийин Дуунньа төбөтүгэр сытар. Арай иһиттэҕинэ, улахан дьон: "Барахсаттар, куруутун сүүрдэллэр, адьас дьарык оҥоһуннулар. Ити соччото суох ээ. Остуол куһаҕаҥҥа сүүрэр. Соҕотох уоллара сэриигэ өлбүтүн туһунан биллэрии кэлбитин итэҕэйээхтээбэттэр. Ону күүтэн, билгэлээн тахсаллар", -- эҥин диэн кэпсэтэллэрэ иһиллэр. Маайа нуктаан, устунан утуйан хаалла.

    Сарсыарда ким эрэ тардыалыырыттан уһуктан кэлбитэ, кыргыттара: "Тур тур, көрүөххэйиҥ хаарбытын", -- дииллэр эбит. Даайа кыыс сылбырҕа, чурустанан олорор киһи буоллаҕа. “Кытаатыҥ, тэпсэ иликтэринэ”, -- диэт, таһырдьа ойдо. “Арба даҕаны, бэҕэһээ...”, -- дэһээт, атыттара кэнниттэн сырыстылар. Халлаан биллэ тымныйбыт. Тиийэн, оттомноохтук туттан, биирдии бэйэлэрин хаардарын көрдүлэр. Онно кыра Маайа хаарыгар, соруйан баттаабыт курдук, оҕо ньирэй атаҕын суола хаалбыт. Маны көрөн, Маайа иһигэр олус үөрдэ. Биир кыыстарын хаара ып-ыраас. Бииргэ оҕо атаҕын суола түспүт. Ойуу түспэтэх кыыстарын аһынан: “Арааһа, ити Захар дьээбэлээбит", -- дэһэн, хотоннорун диэки сүүрэн быластана турдулар. Кыһын обургу чараас таҥастаах кыргыттары хамсаныыларын эбэн эрэ биэрдэ. Биир үлэ күнэ саҕаланнаҕа. Кыргыттар хаһан да: "Тоҥнубут-хаттыбыт", -- дэспэттэрэ. Арай олохторо көнөрө күн-түүн чугаһаан иһэр диэн эрэл санаалара күүс эбэрэ.   

Куһаҕаны биттэммит

 Күн-дьыл биир сиргэ турбат буоллаҕа. Сол курдук ылааҥы күннэр чугаһаан тиийэн кэллилэр. Сүөһүлэр төрөөн, үлэ-хамнас биллэрдик эбилиннэ. Аны Дуунньа барахсан ыарытыйан сытан хаалла. Кини сүөһүлэрин балта Маайа көрө сырытта. Кыыстарыгар дьоно: “Дэриэбинэҕэ киир”, -- диэтэхтэринэ, Дуунньа: “Ити туруом, бу үтүөрүөм”, -- диэн төрүт буолуммат. Эрэл кыымнаах сыттаҕа.

Биир күн күнүскү үлэ кэннэ, аһаан бүтэн олордохторуна, арай Дуунньа мал уурар кыра остуола, киһи соһуйуон, малын үрэл гына ыһан, силбиэтэнэн кэбистэ да, балаҕан ортотун диэки сыҕарыҥнаан тиийэн, тэбиэлэнэн киирэн барда. Соһуйаннар, балайда айахтарын атан, сыҥаахтара түһэ сыһан олордулар. Ким эрэ: “Сэмэҥҥэ...” -- диэн эрдэҕинэ, быһый Даайа кыыс таһырдьа ыстанна. Остуоллара дьигиһийии бөҕө. Хайалара даҕаны тугу хайдах гыныахтарын билбэттэр. Остуоллара тохтуур аат суох. Арай Захар уол, саха быһаҕын хостоон ылаат, ыстанан тиийэн, үрдүгэр түһэн иһэн, хайдах эрэ, сыыһа туттан, умса барда. Дьиҥэр, манныкка кыахтаах киһи эрэ туттуохтаах эбит. Былыр дьон кэпсииллэринэн, остуол хабыллар хаба ортотугар саха быһаҕын батары саайыллыахтаах, оччотугар эрэ аһары сүүрэн барбыт остуол тохтоон турунан кэбиһиэхтээх. Захар, арааһа, ону өйдөөн кэллэҕэ буолуо. Онтуката табыллыбата. Сотору аҕылаабытынан, нэһиилэ бөтүөхтээн, Даайа киирэн аан ороҥҥо лах гына олоро түстэ уонна: "Иһэр, кэллэ", -- диэтэ. Аан аһыллан, Сэмэн ыксаан, кыараан киирэн кэллэ. Тугу эрэ ботугураабытынан сөһүргэстии түһээт, оһоххо сиэл, ас илдьэ кэлбитин утары уунна. Көр, ону көһүппүт курдук, остуоллара сүүрэрэ тохтоото. Дьэ, бу кэннэ остуолу Захар сэрэнэн илдьэн миэстэтигэр уурда. Маайа малын-салын бэрээдэктээн барда. Муодарҕаабыттыы куттанан, төгүрүйбүт хараҕынан эдьиийин диэки көрөн кэбистэ. Саҥа-иҥэ мэлийдэ. Улахан өттө кэпсэппитэ буола сатаатылар да, туох эрэ куһаҕан буоларын сэрэйбит курдук, тыл-өс тахсыбат. Кэри-куру түгэн буолла. Бу алдьархайы барытын көрө сытар Дуунньа: “Тоойуом, Маайа, эн бүгүн кыргыттаргын кытта сытаар", -- диэбитин, биирэ истиэ баара дуо? “Тоҕо, суох”,-- диэтэ уонна эдьиийин төбөтүгэр, буоларын курдук, тиийэн сытан утуйан хаалла.

 Арай түүн уһуктан кэлэн иһиттэҕинэ, эдьиийэ баллыгырыы-баллыгырыы киирии-тахсыы бөҕө буола сылдьар эбит. Кыыс ону улахаҥҥа уурбата. Салгыы утуйан хаалла.

         Сарсыарда уһуктубута, саастаах өттө турбуттара ырааппыттар. Тугу эрэ сүбэлэһэн кэпсэтэ олороллоро. Эдьиийин хантайан көрбүтэ, арай сирэйэ былаатынан сабыллыбыт. Миитэрэй эмээхсинэ: “Маайа, эдьиийиҥ айаннаата. Оҕонньорум дэриэбинэҕэ тыллыы барда”, -- диэтэ. Маайа маҥнай өйдөөбөккө "Хайдах, ханна айаннаатаҕай?" диэн санаан ылла. Дьэ, онтон өйдөөн ытаан, санна ыгдаҥныы олороохтоото. Хайыай, аһыннар даҕаны, ынахтарыгар уку-сакы туттан тахсыста.

 “Көр, остуолбут ол иһин куһаҕаны биттэнэн сүүрбүт эбит. Кыйаханнарбын да хайыам баарай? Хампы сыспат буоллаҕым...” – диэн Маайа кэлин кырдьан олорон кэпсээбитэ. Аны ити саас харалдьык тахсыыта Сөдүөччүйэлээх Сэмэн утуу-субуу батысыһан бараахтаабыттар. Көмүс уҥуохтарын холкуос дьоно олохторун үрдүгэр баар томторго кистээбиттэрэ.

Маайа кэлин битэ-билгэтэ туолан, оҕо-уруу, сүөһү-ас ииттэн, сиэн бөҕөнөн бэлэхтэнэн, нэһилиэгэр биир бастыҥнар ааттарыгар киирэн, толору дьоллоох олоҕу олорон бараахтаабыта. Сыанаттан түспэт ырыаһыт, тойуксут, оһуохайдьыт этэ. Үйэтин тухары үрүҥ илгэни үрүлүтэн, борооску бөҕөнү төлөһүтэн, бочуоттаах сынньалаҥҥа атаарыллан да баран, ыччат дьоҥҥо настаабынньык буолан, Булгунньахтаах сайылык хаһаайката аатырыан аатырбыта.

Өкүлүүнэ Егасова-Дьохсоҕон Кыыһа.

Таатта.