Киһиэхэ төрөөбүт дойдута

III, IV, V уонна VI ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата, барылааман бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Виктор Губарев:
— Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр 1968-1970 сс. сулууспалаабытым. Ростов уобалаһын Таганрог куораттааҕы байанкамаатынан ыҥырыллыбытым. Биһиги ыҥырыыбыт 3 сылтан 2 сыл болдьохтоох сулууспаҕа көһөрүү быыһык кэмигэр сөп түбэһэн биэрбитэ. Хотугу Осетия Орджоникидзе куоратыгар (билигин – Владикавказ) 6 ыйдаах сержаннар оскуолаларыгар үөрэммитим. Онтон Дагестан хайаларыгар аракыата сэриилэрин харабылын ротатыгар сулууспалаабытым.
Сулууспабар бэйэбин улаханнык табыллыбыт киһинэн ааҕынабын. Ротабытыгар Сэбиэскэй Сойуус араас омугун бэрэстэбиитэллэрэ: нууччалар, белорустар, украинецтар, молдованнар, осетиннар, дагестанецтар сулууспалаабыттара. «Дедовщина» диэн төрдүттэн суох этэ. Бастаан отделение, онтон взвод хамандыырынан, караул начаалынньыгынан сылдьыбытым.
Аармыйа иннинэ, Таганрогтааҕы 18 №-дээх ГПТУ-ну бүтэрэн, туокар-силиэсэр идэтин ылан, «Красный гидропресс» собуокка үлэлээбитим. Үлэлии сылдьан, ыччат киэһээҥҥи оскуолатын бүтэрбитим. Сулууспалаабыт чааспыт аракыата сэриилэрэ буолан, элбэх саллаат хос тэхиниичэскэй идэни баһылыыр этэ. Мин сулууспам кэмигэр элиэктирик идэтин ылбытым.
1968 сыл сайыныгар Чехословакиятааҕы аймалҕан күөдьүйэн, хас да ый былаһын тухары бойобуой бэлэм буолуу эрэсиимигэр сылдьыбыппыт. Бойобуой түрүбүөгэ, үөрэх, бэлитиичэскэй дьарыктар, эти-хааны эрчийии тиһигин быспакка ыытыллар этилэр. 1200 км ыраахха көтөр аракыатаны ыытыы, барыбытыгар сонун этэ.
Сулууспалыы сылдьан хомунньуус баартыйаҕа хандьыдаатынан киирбитим. Сулууспам бүтэр сылыгар «В.И.Ленин төрөөбүтэ 100 сылынан. Буойуннуу килбиэнин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмытым.
Уол оҕо, эдэр киһи, байыаннай сулууспаны баран, дойдутун уонна дьонун иннигэр ытык иэһин төлүөхтээх. Урут да оннук этэ, инникитин да оннук буола туруоҕа. Билиҥҥи биһиги уопсастыбабытыгар уонна олохпутугар социальнай араастаһыы, өбүгэ ытык сыаннастарын түһэрии курдук, о.д.а. бэрдэ суох, ону ааһан өссө түктэри көстүүлэр баалларын да иһин, киһиэхэ саамай сүрүнэ Ийэ дойдута буолар. Чэбдик тыал үрдэҕинэ, хараҥа былыт сайҕаныаҕа. Ону кытта туох куһаҕан, ыарахан, туораттан соҥноммут барыта ааһыаҕа, устуоҕа. Арай төрөөбүт дойдубут, турбутун курдук өрүү туран хаалыаҕа.

Байыаннай эйгэ миэхэ чугас

Бэһис уонна алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата Павел Пинигин:
— Киевтээҕи физическэй култуура институтун үөрэ­нэн бүтэрбитим кэннэ, Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр сулууспалыы барбытым. Киевкэ 62-с спортивнай ротаҕа түбэспитим. Онтон 1976 сыллаахха аармыйа 14-с спортивнай кулуубугар сулууспалаабытым. Рядовойунан кэлбит киһи манна младшай лейтенант буолбутум.
Ол кэнниттэн 1977 сыллаахха Москваҕа ЦСКА-ҕа сулууспалаабытым. Манна сулууспалыы сылдьаммын, офицер званиетын ылбытым.
Россия ИДьМ-н управлениетын Академиятыгар үөрэммитим. Ол кэнниттэн 1980 сылга 14-с спортивнай кулуупка сулууспалаабытым уонна тренердээбитим. Ол кэнниттэн Харьков аттыгар баар Чугуев диэн куоракка сулууспалаабытым. Манна хапытаан званиетын ылбытым. 1987 сыллаахха Чугуевтан дойдубар эргиллэн кэлэн, ИДьМ-ҥа үлэлээбитим. Итиннэ үлэлии сылдьан, өрөспүүбүлүкэтээҕи «Динамо» кулууп сэбиэтин салайбытым. Полковник буолан баран, 2008 сыллаахха отставкаҕа барбытым. Аҕам Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа этэ, оскуолаҕа военруктуура эҥин. Онон миэхэ байыаннай эйгэ олус чугас.
Спортсмеҥҥа, эт-хаан өттүнэн сайдыылаах буолан, сулууспа чэпчэкитик ааһарын бэлиэтиибин. Сэбиэскэй кэмҥэ аармыйаҕа сулууспалыыр бырааһынньык курдук этэ. Ыаллар уолаттарын бырааһынньык остуола, оттон нэһилиэк кулуупка биэчэр тэрийэн аармыйаҕа атаараллара. Оччолорго ыччат сулууспаны Ийэ дойдутун иннигэр ытык иэһин курдук ылынара. Ыччакка аармыйаҕа сулууспалыыртан куттанымаҥ диэн сүбэлиэм этэ. Аармыйа — дьиҥнээх олох оскуолата. Эдэр дьон инники олохторугар элбэҕи туһаныахтара, ыстаал курдук хатарыллыахтара этэ.

Былырыын сулууспалаабыт чааспар тиийэ сылдьыбытым

Ил Түмэҥҥэ Хаҥа­лас улууһун быбардыыр уокуругуттан дьокутаат Дмитрий Семенов:
—1986-1988 сылларга Улан-Удэҕэ «станция дивизионная» диэyн чааска сулууспалаабытым. Суоппардаабытым. Иккис сылбар дуоһунаһым рота старшината буолбута. Сыбаанньам младшай сержант. Икки сыл улаханнык биллибэккэ ааспыта. Сулууспалаабыт сылларбын хаһан да умнубаппын, куруук саныыбын. 
Былырыын Улан-Удэҕэ командировкаҕа бара сылдьан, сулууспалаабыт чааспар анаан-минээн тиийэн хаһаарымабын тиийэн көрбүтүм. 18 сааһын саҥа туолбут тыа сирин уола аан бастаан тиийэрбэр байыаннай чааһым олус улахан курдук көстүбүтэ. Былырыын тиийэн көрбүтүм оннук-айылаах улахан буолбатах эбит. Уларыйыы баран, билигин онно тааҥка биригээдэтэ турара. Биһиги саҕана дивизия баара. Урукку курдук буолбатах этэ. Саллаат да аҕыйаабыт курдуга, үгүстэрэ хантараагынан кэлэн сулууспалыы сылдьаллара. Биһиги саҕана тигинээн-таҕынаан атын сир-уот, саллааттар кэккэнэн хаамыы-сиимии кытаанаҕа этибит.
Ротабытыгар сахалар ахсыа этибит. Билигин бииргэ сулууспалаабыттартан бу орто дойдуга бааллар бэйэ-бэйэбитин кытта билсэбит, «Дивизка» диэн ааттаах-суоллаах бассаап бөлөхтөөхпүт.
Түгэнинэн туһанан, Саха сирин эр дьонун Аҕа дойдуну көмүскээччилэр күннэринэн итиитик-истиҥник эҕэрдэ­лиибин! Кытаанах доруобуйаны, ыстаал таас курдук сынтарыйбат кытаанах санааны баҕарабын! Эдэр уолаттар, хайаан да сулууспалааҥ, куотуна сатаамаҥ! Аармыйаҕа уол оҕо кытаанах, булгуруйбат санаалаах эр хоһуун буолар.

Кэпсээҥҥэ кэпсэнэр «дедовщиналара» суоҕа

Ил Түмэн ыччат дьыалатыгар, физическэй култуу­раҕа уонна спорка кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Юрий Баишев:
— Мин оскуоланы бүтэрбит сылым эһиилигэр, 1972 сыллаахха аармыйаҕа барбытым, Забайкальетааҕы байыаннай уокурук ракетнай чааһыгар сулууспалаабытым. Бу сыл күһүн ыҥырыллан барбытым, икки сыл буолан баран, 1974 сыл күһүнүгэр дойдубар кэлбитим. Улахан байыан­най ракетнай сэрии чааһа баара, оччолорго кистэлэҥ этэ. Олус үчүгэй чааска түбэспитим. Ити кэмҥэ Кытайы кытары сыһыан тыҥааһыннаах буолан, биһиги ракетанан ытыыга сүрдээх күүстээх үөрэтиини барарбыт. «Восток 72» диэн аатынан биллэрэ. Биһиги дивизиябыт бу үөрэххэ быһаччы кыттара, ракетанан 1,5 км ыраах сиргэ баар сыалы ытарбыт. Биһиги сыалбытын үчүгэйдик табаммыт, дивизиябыт вымпелынан наҕараадаламмыта, командирбыт майор Елисеев анал саанан наҕараадаламмыта. Араас сиртэн ыҥырыллыбыт уолаттар бааллара, Бурятияттан, Иркутскай уобалаһыттан, Саха сириттэн. Ол эрэн дивизиябар соҕотох саха этим. Биһиги чааспыт образцовай этэ.
Кэпсээҥҥэ кэпсэнэр «дедовщиналара» суоҕа, арай кырдьык туоҕу эрэ сатаабатаххына, ирдииллэрэ. Строевой хаамыыга сүүрдэллэрэ. Ол барыта биһиги эт-хаан өттүнэн кыаҕырарбытыгар көмөлөһөрө. Аармыйа миэхэ үчүгэйдик эрэ дьайбыта. Дьоммун, дойдубун ахтарым, кинилэри сыаналыыр буолбутум. Олохпор чопчу сыал туруоруммутум, сулууспалыыр сылларбар ханнык үөрэххэ туттарсарбын быһаарынан, учебниктары суруттараммын, күүскэ дьарыктаммытым. Дьиссипилиинэҕэ үөрэммитим. Биһиги ракетанан сэриилэһэр чааспыт түүн үөрэҕи барара. Ракетанан сэриилэһии диэн олорон эрэ сыалы булааһын буолбатах. Түрүбүөгэнэн ойуурга таһаараллара, түүҥҥү көрүү приборунан туһанан этиллибит туочукаҕа тиийэрбит. Аны анал формалаахпыт, сороҕор противогаз кэтэбит. Туочукаҕа тиийэн сыалыҥ ханан баарын кумааҕылаах, харандаастаах сылдьан суоттуугун, ол аата мин наводчикпын. Ол үчүгэй математик буолары ирдиир. Онтон түргэнник сыалгын булан, ытыы оҥороҕун. Кырдьык, аармыйа улахан эрчийиини ирдиирэ, сороҕор 30 кыраадыс тымныыга, тыалга-кууска үөрэҕи барарбыт.
Дьэ, ити курдук, мин аармыйаҕа үчүгэйдик хатарыллан кэлбитим. Билиҥҥи ыччакка этиэм этэ: сулууспалааҥ, эр киһи аармыйаҕа олоҕу билэн, эр киһи буолар, өйө-санаата ситэр. Дьиэҕэр дьонуҥ көрүүтүгэр-истиитигэр сылдьаҥҥын хатарыллыбаккын. Онон сулууспаттан куотунумаҥ.

 Прокопий ИВАНОВ, Людмила НОГОВИЦЫНА, Сардаана КУЗЬМИНА, Александр ТАРАСОВ, Ирина ХАНДЫ бэлэмнээтилэр