Балаҕан ыйын 27 күнэ – Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннаһын күнэ

Өрөспүүбүлүкэбит XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтэ М.Е.Николаев салалтатынан 1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр Саха Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларацияны ылыммыта. Ол, кырдьык, улуу өрөгөйдөөх түгэн этэ. Баараҕай Сэбиэскэй Сойуус алтаттан бииригэр тайаан сытар сирдээх-уоттаах хотугу өрөспүүбүлүкэҕэ көҥүл сылаас салгына сатыылаабыта.

Кыайыы, биллэн турар, биир күнүнэн уонна тастан ситимэ суох ситиһиллибэтэҕэ. РСФСР Үрдүкү Сэбиэтэ 1990 сыл бэс ыйын 12 күнүгэр судаарыстыбаннай суверенитет туһунан Декларацияны ылыммыта. Онон биһиги өрөспүүбүлүкэбит докумуона Арассыыйа көҥүлгэ талаһыытын өйүүр, ытаһалаан биэрэр суолталаммыта.

Декларация барылын оҥорууга юристар, учуонайдар улахан бөлөхтөрө үлэ­лээ­битэ. Барыл Үрдүкү Сэбиэккэ дьүүл­лэһиллэн баран, 1990 сыл от ыйын 18 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар дьон дьүүлүгэр таһаарыллыбыта. Онтон киэҥник, дириҥник дьүүллэһии, ырытыһыы кэнниттэн Үрдүкү Сэбиэт II сиэссийэтэ ылыммыта. Сорох бэлиитиктэр “сахалар арахсан баран эрэллэр, Арассыыйа үрэллэр буолла” диэн дойҕохтообуттара.

Ол саҥардыллыбыт Арассыыйа иһинэн Саха сирэ сувереннай социалистическай судаарыстыбанан биллэриллибит өрөгөйдөөх кэмигэр Үрдүкү Сэбиэт Бэрэссэдээтэлэ Михаил Николаев “Арассыыйа хаһыатын” кэрэспэдьиэнигэр: “Арассыыйа судаарыстыбатын олоҕун бу уустук кэмигэр Саха сирэ Арассыыйа биир сомоҕо уонна үллэһиллибэт федеративнай судаарыстыба быһыытынан   чөл хаалыахтаах диэн бигэ өйдөбүллээх. Арассыыйа судаарыстыбаннай суверенитетын принциптэрин олоххо киллэрии, Федерацияҕа баҕа өттүлэринэн субъегынан киирбит өрөспүүбүлүкэлэри бөҕөргөтүү РСФСР куттала суох буолуутун төрдө диэн көрөбүт. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит саҥардыллыбыт Федерация халбаҥнаабат сорҕотунан буолар”, — диэбитэ.

Онтон салгыы 1992 сыл кулун тутар 31 күнүгэр Федеративнай дуогабар түһэрсиллибитэ, онно олоҕуран ити күн РФ уонна СӨ бырабыыталыстыбаларын хардарыта сыһыаннаһыыларын туһунан Сөбүлэһиигэ илии баттаабыттара. Онон Саха сирэ бөдөҥ боппуруостарын сокуон-быраап, үп-харчы өттүнэн бэйэтэ быһаарар кыахтаммыта итиэннэ салгыы сайдыытын иһин сөҕүмэр эппиэтинэһи сүкпүтэ.

 Кэмэнтээрийдэр 

Платон Тумусов, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыс­тыбатын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС норуотун хаһаайыстыбатын былааннааһын туйгуна, экэниэмикэ билимин хандьытаата:

— Мин ааспыт үйэ 90-с сылларыгар улуус баһылыгынан, үп миниистирин солбуйааччынан үлэлии сылдьыбыт буоламмын өрөспүүбүлүкэбит суверенитеттанан, лаппа кыаҕыра сылдьыбытын өйбүнэн-санаабынан илэ-чахчы билбитим. Ол курдук, Саха сирэ бүддьүөтүн 90-тан тахса бырыһыанын өрөспүүбүлүкэ хааһынатыгар киирэр нолуогунан толороро, бүддьүөт үбүн ханнык хайысхаларга ороскуоттуурун, федеральнай киин орооһуута суох, бэйэтэ быһаарара. Онуоха бастакы Бэрэсидьиэммит М.Е.Николаев улахан үтүөлээх.

Судаарыстыбаннас көстүүтэ билигин тылбытыгар, култуурабытыгар, искусствобытыгар баар, национальнай уратыбыт аахсыллар. Ол эрээри, экономическай өттүнэн кыахтаах эрэ буоллахпытына, өнүйүөхпүт биллэр суол. В.А.Штыров бэрэсидьиэнниир кэмигэр эрэгийиэннэргэ мунньуллар нолуок үбүн аҥаарын субъектарга хаалларарга этии киллэрэ сылдьыбытын үөһээҥҥилэр ылымматахтара. Татарстан судаарыстыба иһигэр судаарыстыба курдук бэйэтин бэйэтэ хааччынан-дьаһанан олорор. Биһиги даҕаны сыыйа оннук дьаһаныыга тиийиэхпитин сөп дии саныыбын.  Ил Дархаммыт А.С.Николаев өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ уматык оҥорон таһааран хааччынар соругу туруорарын биһириибин. Соҕурууттан бүтүн бурдугу тиэйэн аҕалан манна мэлийэн астыырбыт тоҕо кыаллыа суоҕай. Бэйэни хааччынар экэниэмикэни тэриннэхпитинэ эрэ сайдыахпыт. 

Алексей Герасимов, “Фермер-Ас” бааһынай хаһаайыстыба ба­һылыга:

— Биһиги көлүөнэ идэ ылан, саҥардыы үлэһит буолар кэммитигэр суверенитет амтанын билбит дьоллоохпут. Түҥ былыр өбүгэлэрин саҕаттан Саха сирин кыраныыссатын манаан-харабыллаан олорбут төрүт олохтоох норуоттар баайга-дуолга тиксибит курдук буолбуттара.

Эт бородууксуйаны астааһыҥҥа үлэлэһэ сылдьар киһи көрүүбэр өрөспүүбүлүкэбит, дойдубут аһынан-үөлүнэн куттала суох, быстыбакка хааччыныыга ис кыаҕы ситэ туһамматтар. Үөһэттэн хааччахтыыр, кыаһылыыр сокуон элбэх. Мин тэрилтэбэр эттэн 10-ча туонна бородууксуйаны астаан батардыбыт. Ол тухары биир да киилэбэр субсидия көрүллүбэтэ. Хас биирдиибит сүрэҕэр-быарыгар суверенитет, ол аата айар-тутар баҕа, көҥүл санаа баар буолуохтаах. Бырааһынньык күнүн, көрүн аҕыйатан, “үлэлээн аһыахтаахпыт” диэн ырыынак өйдөбүлэ бигэтик киирэн олоҕуруох тустаах.

Павел Ксенофонтов-Ойуур Байбал, Ил Түмэн  норуодунай дьокутаата:

— Билигин саха дьоно-сэргэтэ күүскэ толкуйданар кэмэ кэлэн турар. Сахалар хайдах сайдабыт, аныгы балысхан уларыйыыларга тугунан хардарабыт? Саха эйгэтин, тылын, итэҕэлин чөллөрүгэр түһэрэн, ханнык хайысхалары сайыннарыахтаахпытый? Бүгүн ол туһунан ырытыһыахтаахпыт, ырыҥалыахтаахпыт.

Суверенитет диэн, бастатан, бэйэ иһигэр бэйэни салайыныы, дьаһаныы буолар. Онон, маҥнай тирэхтээх омук буоларбыт туһугар үлэ ыытыллыахтаах. Балаҕан ыйын 27 күнүн сахам дьоно саха буолан сандааран, саха сахатынан кэрэтин билинэн-ылынан, бэйэ-бэйэлэрин харыстаһан, өйөһөн көрсөллөрүгэр баҕарабын.

Тылдьыт

 Суверенитет – судаарыстыба бэ­йэтин ис дьыалаларыгар уонна тас бэлиитикэни ыытарыгар толору тутулуга суох буолуута.

Судаарыстыбаннай суверенитет – тутулуга суох судаарыстыба бэлиитикэ-быраап өттүнэн бэйэтин бэйэтэ дьаһанарын, норуоттар икки ардыларынааҕы быраап маҥнайгы сүһүөх субъегын быһыытынан үрдүк эппиэтинэстээҕин уонна сыаналааҕын бэлиэтиир халбаҥнаабат юридическай хаачыстыбата, ол судаарыстыба былааһа баһылыырыгар туһалыыр уонна атын судаарыстыба былааһыгар бас бэриммэтин кэрэһилиир.