Надежда Романова 1955 сыллаахха балаҕан ыйын 1 күнүгэр Үөһээ Бүлүү улууһун Нам нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Аҕата Михаил Семенович өр сылларга бибилэтиэкэринэн, онтон сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Ийэтэ Мария Петровна дьиэ хаһаайката этэ. Бииргэ төрөөбүттэр сэттэлэр: икки убайдаах, икки эдьиийдээх, икки балтылаах.

«Сэттэ оҕоттон мин эрэ суоппар дьылҕалаах буолан төрөөбүппүн», – диир Надежда Романова. Уонтан тахса сыл Намнааҕы нефтебаазаҕа заправщигынан, инженеринаэ, операторынан, бензовоз суоппарынан, санаторийга өр кэмҥэ эмиэ суоппарынан үлэлээбитэ. Онон 30-ча сыл суоппардаабыт. 2015 сыллаахха СӨ Тырааныспарын бочуоттаах үлэһитэ анал бэлиэнэн наҕараадаламмыта. Үс оҕолоох, 4 сиэн эйэҕэс эбэтэ.

– Надежда Михайловна, массыына анныгар сытаргын көрөн, тылбыттан маттым. Ким эйигин бу идэҕэ үөрэппитэй?  

– Аҕам наһаа да улуу суоппар буолбатах эрээри, кини тиэхиньикэҕэ сыһыарбыта. Оҕо эрдэхпитинэ кини бэлисипиэттээх буолара. Ол бэлисипиэтигэр мотуор оҥорон иилэр үгэстээҕэ. Ону көрөн үөрэммитим, тиэхиньикэҕэ «тапталым» ол аҕам мотуордаах бэлисипиэтиттэн саҕаламмыта. Итиэннэ оҕо сылдьан нэһилиэгим оҕолорун бэлисипиэттэрин оҥорон биэрэр этим. Ити олох кыра сааспар, алын кылааска үөрэнэр кэмнэрбэр. Тоҕотун билбэппин эрээри, тимири туттум да, сатанан хаалара. Сайынын Намҥа бурдук бааһынатын маныырбыт, мин бэлисипиэппин оҕолорго уларсан баран, массыынаҕа олорсор үгэстээҕим. Оннук биэс сайыны быһа, 8-с кылааһы бүтэриэхпэр диэри, массыынаҕа тиэллэн, тиэхиньикэҕэ лаппа сыстыбытым. Кыыс оҕо диэн биир да суоппар хабыынаттан үүрэн таһаарбатаҕын билигин да сөҕөбүн. Оскуоланы бүтэрэр сылбар тастыҥ эдьиийим матасыыкылын уларсан, аан бастаан ити тэрили миинэммин, балыыһаҕа сытар аҕабар ас илдьибиттээҕим. Ол күнтэн ыла барыта саҕаламмыта. Аҕам сэбиэккэ үлэлээн бүппүтүгэр, кэлээскэлээх «Юпитер-2» матасыыкыл биэрбиттэрэ, маҥнай утаа аҕам олох чугаһаппатаҕа, ийэбиттэн көҥүллэтэн миинэр буолбутум. Алдьаннаҕына, мин өрөмүөннээн биэрэрим. Отон буоллун, от буоллун дьоммун таһарым.

– Суоппар киһи хаһан баҕарар бастакы тиэхиньикэтин күндүтүк саныыр…  

– Аан бастаан 1986 сыллаахха массыынаны ыыппытым. Дьоммун кытта “запорожец” ылаары, харчы мунньуна сылдьыбыппыт. Онтон биир үтүө күн нефтебааза суоппара- "Москвичтар” кэлбиттэр, пуондата суох биэрэллэр үһү", -- диэтэ. Мин иһиттим дуу, истибэтим дуу, сельпоҕа тиийэн ыйыппыппын, "биир массыына баар, ылар буоллаххына ыл" диэн буолла. Дьиэбэр тиийэн, дьоммун кытта сүбэлэстибит, харчыбытын ааҕан көрбүппүт -- тиийбэт эбит. Ол күн ыкса ыалбыт эмээхсин Анастасия Мухоплева киирбитигэр, сонуннаах киһи буолан кэпсээтим. Арай ааттаах эрдэ Настаа киирэн, 4 тыһ. солк. курдук харчыны «Кэлин төннөрүөххүт буоллаҕа, тиэхиньикэҕэ туһаҕа бардын» диэн баран, туттаран кэбистэ. Ол күн сельпобар тиийбитим, массыынаны атыылаабыттар. "Дьокуускайга баар, сарсын көтүҥ", --диэн буолла. Сарсыныгар «Исиидэр Бараахап» сопхуос суоппарын Николай Тимофеевы кэпсэтэммин, Дьокуускайга сөмөлүөтүнэн көппүппүт. Дьокуускай куораттан 7 тыһ. солк. от күөҕэ өҥнөөх «Москвич» массыынаны атыылаһан, сууккаттан ордук айаннаан, сүүрдэн аҕалбыппыт. Бу көлөбүнэн бастакы ыраах айаным Дүллүкүгэ этэ, ити күнтэн ыла суоппар буола хатарыллар ыллыктаах дьылҕам субулла арыллыбыта. Ити массыынабын биир сыл сүүрдэн баран, аны улахан массыынаҕа дураһыйар буолбутум.

 – Улахан массыынаҕа диэ…

– 1987 сыллаахха, нефтебаазаҕа үлэлии сылдьар кэммэр этэ, тойонум СПТУ-га баран үөрэн диэбитэ. «А», «В», «С» категорияларга үөрэнэн массыына ыытар быраабы ылбытым, онтон кэлин «Д» категорияҕа үөрэммитим. Бензовозка кытта үөрэммитим. Онтон массыына ыытар бырааптанан баран, тэрилтэҕэ суоппардыахпын наһаа баҕарбытым. «Дьахтары ким суоппарынан ылыай, буолаары буолан тэрилтэҕэ?!» – диэн билэр дьонум күлүү гынар кэриэтэ этэллэрэ. Мин дьон саҥатыгар олох наадыйбат этим, туруоруммут сыалбын ситиһэн, 1988 сыллаахха култуураҕа суоппарынан үлэлии киирбитим. Ол саҕаттан массыынабын бэйэм өрөмүөннүүр этим. Тыаларынан гастроллуур этибит. Онтон Наммар нефтебаазаҕа заправщигынан үлэлии барбытым. Ол сылдьан сүүрбэккэ турар бензовоз баарын көрөн, Ксенофонт Габышев диэн инженер уолга: «Ити массыынаны сүүрдэбин дуо?», – диэбиппин, киһим хап-сабар: «Массыынаҥ ити турар, мотуоруҥ ол сытар, кыайан оҥоһуннаххына – сүүрт!» -- диэтэ. Оҥостоммун сүүрдүбүтүм. Ол бензовозпунан «Бараахап» сопхуоска уматык таһар этим, онтон ыһыллыбытыгар, Тамалакааҥҥа бензовозпун илдьэ барбытым. Ол саҕана ыһыллыы-тоҕуллуу кэмигэр дьон харчыта суох. Мин бензовоһум 2 эрэ туонналаах,  Боотулууттан уонна Сургулууктан ураты нэһилиэктэргэ барытыгар уматык таһарым. Бэл, Мииринэйгэ, Ленскэйгэ тиийэ айаннааччым. Кыһыл Сыырга сууккаҕа үстэ кытта сылдьарым. Билигин санаатахха, олоҕум барыта суолга элэҥнээн ааспыт эбит. Бу маннык 2004 сылга диэри үлэлээбитим. 2009 сылтан мэдиссиинэ эйгэтигэр суоппардыыбын.  Поликлиника суоппарабын, патронажнай быраастары уонна анаалыстары илдьэбин-аҕалабын.

– Суоппар киһи, элбэх массыынаны уларыппытыҥ буолуо, сэрэйдэххэ…

– Ааҕан да сиппэппин. Иномарка арааһа баара, ол эрээри, тоҕо эрэ, төһө да уҥуохпунан кыра буолларбын, кыра массыынаны ыытарбын олох астыммаппын, сөбүлүүрүм – «УАЗ» массыына. Улахан массыынаҕа сылдьарбын сөбүлүүбүн.

– Киһи баҕарар буоллаҕына, уҥуох кырата оруолу оонньообот ини…

– Оннугунан оннук. Урут «Москвичпын» ыыта сырыттахпына, кэнниттэн көрдөххө, суоппара суох массыына баран иһэрин курдук көстөр диэччилэр (саһыгыраччы күлэр). Уҥуоҕум үрдүгэ 1 м. 37 см. «С» категорияҕа уларытыы киллэрэннэр, үрдүкпүнэн хапсыбат буоламмын, «С» категориябын быспыттара (өрө тыынар). Кырабыттан олох эрэйдэммэппин, хата, уруул быыһынан барыта нэлэйэн көстөр (мичээрдиир). Урут тыраассаҕа айаннаан истэхпинэ, суоппардар сигнал, ыһыы-хаһыы бөҕө буолан ааһаллара, билигин саныырга да үчүгэй…

– Билигин суоппар дьахталлар элбээтилэр. Онтон урут хайдах этэй? Бастакы суоппар дьахталлартан биирдэстэрэ буоллаҕыҥ дии.

– Мин кыра эрдэхпинэ, тырахтарыыс дьахталлар бааллар этэ. Сэрии кэмигэр уонтан тахса дьахтары үөрэттэрбиттэр эбит. Легковой массыынанан киинэ лиэнтэлэрин таһар Мария Родионова диэн субуллар суһуохтаах суоппар дьахтары өйдүүбүн. Сельпо суоппара Розалия Кардашевская, Мэйиккэ ветеринарияҕа өр сылларга суоппардаабыт Кристина Прокопьева, самосвалы ыытар Елена Смолина. Ити курдук.

– Көрүдьүөс түгэннэргиттэн кэпсээ эрэ…

– 30 сыл тухары хара баһаам буоллаҕа дии, үчүгэй да, куһаҕан да баара… Бензовозка суоппардыыр кэммэр, сотору-сотору Орто Сурка уматык илдьэрим. Наар түһэр ыалым аҕата: «Биһиэхэ дьон соччо сылдьыбат этэ. Эн биһиэхэ сылдьар буолуоххуттан, ааммыт олох сабыллыбат буолла. Эйигин көрөөрү эр дьон бөҕө кэлэр. Саатар, кыраҥ да бэрт, эбиитин дьахтар буоллаҕыҥ үһү» – дии-дии күллэрбиттээх.

Кырдьыга даҕаны, Надежда Михайловна уурбут-туппут курдук чөкө киһи. «Суһал көмө» массыынатыгар судургутук ойон тахсан, уруулун сэниэлээхтик эрийбэхтээн бардаҕына, кыратын көрүөххүт суоҕа. Тэрилтэтигэр саамай ыстаастаах уонна уопуттаах суоппардара – кини. Бииргэ үлэлиир уолаттара: " Киниттэн элбэххэ үөрэнэбит, билиитэ-көрүүтэ сүр, тиэхиньикэ туох баар чааһын, туга алдьаммытын, ханан моһуоктуурун барытын билэр, бэйэтэ өрөмүөннүүр диэн сөҕө-махтайа ", --кэпсээтилэр. Санаторийтан уурайан баран, «Суһал көмөҕө» харабылынан сыл курдук үлэлээбит, онтон суоппар үлэтин көрдөөбүтүгэр, механик Валерий Кан: «Алдьанан турар массыына баар, ону оҥостон сүүртэххинэ, үлэҕэ ылыахпыт», – диэбит. Бу массыынаны уонча уол оҥоро сатаан баран, аккаастанан, чугаһаабакка сылдьыбыттарын, 60-тан тахсыбыт эбэлэрин тэҥэ киһи кэлэн оҥорон, гараастан сүүрдэн таһаарбытыгар, уолаттар ах баран хаалбыттар.

– Тимир көлөҕүн бэйэҥ өрөмүөннүүргүн илэ көрөн наһаа сөхтүм.

 – Суоппар летчик буолбатах, тиэхиньикэтин көрүнүөхтээх, оҥоруохтаах. Ыытар көлөҥ туругун билэриҥ наада. Оҥостор киһи туга мөлтөҕүн, сотору туга алдьаныахтааҕын билэр. Бэйэм да уолаттарбын оннук үөрэппитим, оҥостор кэммэр буккуһуннарбакка, көннөрү көрдөрөр эрэ этим.

 – Надежда Михайловна, онтон кэргэниҥ тимири кытта мөхсөн тахсаргын туох диир этэй?

– Кэргэмминээн Николай Николаевичтыын 1977 сыллаахха ыал буолбуппут. Олох утарыласпат этэ, өйүүр-өйдүүр буолан, суоппар буола хатарылыннаҕым. Кини бэйэтэ тырахтарыыс этэ, 1979 сыллаахха илиитин улаханнык өлөрөн, дьиэ киһитэ буолбута. Аһа минньигэһэ, туттара-хаптара ырааһа, аҕа, кэргэн быһыытынан кыһамньылааҕа, эрэллээҕэ… Икки уоллаахпыт, биир кыыстаахпыт. Уолаттарбыт эмиэ суоппардар.

–  Күнү быһа массыына үрдүгэр сахсыллартан сылайбаккын дуо?

– Бэйэбин эдэр курдук сананабын, улаханнык эстэн-быстан кэлбиппин өйдөөбөппүн. Наар хамнана, айанныы сылдьарга үөрэнэн хаалбыппын быһыылаах. Массыына ыыппатахпына -- тэһийбэппин.

– Тэрилтэҕэр сүүрбэччэ суоппар быыһыгар соҕотох дьахтар эбиккин.

– Эр дьону кытта үлэлиир судургу. Бэйэ-бэйэбитигэр көмөлөһөбүт. Аҕа дойдуну көмүскээччилэр күннэригэр суоппар уолаттарбар остуол тардан аһатабын. Онтон дьахтар күнүгэр миигин олох ытыс үрдүгэр илдьэ сылдьаллар.

Кини барытын сатыыр… Надежда Михайловна аҥаардас тимири эрэ кытта өрө мөхсө сылдьар, тугу да сатаабат дьахтар курдук көрүмэҥ, дьахтар аналынан тугу барытын сатыыр. Түүлээххэ тиийэ иистэнэрин, аны маһынан уһанар буолбутун истэн олус соһуйдум. Маһынан кырасыабай оһуордары, бэл олоппоско тиийэ оҥорон таһаарар эбит. Бу үлэтиттэн тохтоотоҕуна, күүскэ ылсан уһанар баҕа санаалааҕын кэпсээтэ. «Туох баар станокпун, уһанар тэрилбин барытын булуммутум, инникитин былаан элбэх, билиҥҥитэ кырдьар санаа суох», – диэн күллэрдэ.

Валентина Догоюсова.  Үөһээ Бүлүү.