Сэтинньи 29 күнэ – Арассыыйаҕа Ийэ күнэ

Бырааһынньык устуоруйатыттан

Биһиги дойдубутугар ийэҕэ сүгүрүйэр, махтанар уонна ытыктабылы биллэрэр күн устуоруйата биир үйэ анараа өттүгэр саҕаламмыта. Оччолорго итинник күнү нуучча скауттара бырааһынньыктыырга быһаарбыттара. Аан маҥнай Ийэ күнүн Петроград хамсааһынын этэрээтигэр 1915 сыл ахсынньы 1 күнүгэр бэлиэтээбиттэрэ. Кинилэр саҕалааһыннарын Арассыыйа империятын этэрээттэрэ өйөөбүттэрэ. Ийэ күнүн ыччат скаут хамсааһынын кыттыылаахтара 1926 сыллаахха диэри бэлиэтииллэрэ. Сэбиэскэй Сойуус үрэллибитин кэнниттэн скауттар Ийэ күнүн бырааһынньыктыыр үгэстэрэ хаттаан сөргүтүллүбүтэ. Онуоха кинилэр төрөппүт ийэлэрин сэтинньи бүтэһик баскыһыанньатыгар буолбакка, ахсынньы 1 күнүгэр чиэстииллэрэ.

ССРС элбэх оскуолаларыгар 1980-с сыллар бүтүүлэриттэн Ийэ күнүн кистии-саба бэлиэтиир буолбуттара. Баку учуутала Эльмира Гусейнова ийэҕэ сүгүрүйэр-махтанар тэрээһини ыытар идиэйэни эппитэ уонна үлэлиир оскуолатыгар Ийэ күнүн ыытар буолбута. Кини үтүө бачыымын атын куораттар учууталлара иилэ хабан ылбыттара. Сойуус ыһыллыбытын даҕаны кэнниттэн бу үгэһи элбэх оскуолаҕа Ийэ күнэ сокуонунан олохтонуор диэри умнубатахтара.

Атын дойдуларга эмиэ ийэлэрин саныыллар. Ол гынан баран, аан дойдуга Ийэ күнүн бэлиэтиир биир даата суох. Ити курдук 23 дойдуга, ол иһигэр АХШ-гар, Австралияҕа, Турцияҕа, Японияҕа, Украинаҕа, Бразилияҕа, ыам ыйын иккис баскыһыанньатыгар бырааһынньыктыыллар. Белоруссияҕа алтынньы 14 күнүгэр, Арменияҕа муус устар 7 күнүгэр, Великобританияҕа кулун тутар бастакы өрөбүлүгэр ийэлэри чиэстииллэр.

Бу сырдык күн сүрүн үгэһэ – төрөппүт ийэҕэ кыһамньыны уонна болҕомтону биллэрии. Эбэҕитин, ийэ кынныгытын, хотуҥҥутун эҕэрдэлииргитин эмиэ умнумаҥ. Дьахтар күнүттэн уратыта диэн – дьүөгэлэри, дьахталлары аҥаар кырыытыттан барыларын эҕэрдэлиир сатаммат.

Улуу Кыайыы ытык ийэлэрэ 

Быйыл Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыы 75 сыла туолбутунан, дойду таһымыгар бэлиэтэнэр Ийэ күнүнээҕи балаһабыт сүрүн матырыйаалын уолаттарын сэриигэ атаарбыт, кинилэртэн үгүстэрин кыргыс толоонугар сүтэрбит ийэлэргэ аныыбыт.

«Ийэ сүрэҕэ – оҕотугар» диэн эттэххэ кэбэҕэс эрээри, иҥэн-тоҥон өйдөөтөххө, дириҥ силистээх-мутуктаах. Оҕото сиргэ бултуу-алтыы бардын эбэтэр ыраах үөрэнэ, үлэлии сырыттын – ийэттэн ордук долгуйар, күүтэр, ахтар ким даҕаны суох. Эгэ, сэриигэ атааран баран  дуо?.. Төһөлөөх элбэх ийэ саллаат уолуттан сурук тутан түөһүн иһэ үөрүү кыымынан умайбыта, хас ийэ «хара сурук» тутан сүрэҕэ хаанынан ытаабыта буолуой?

Кэлин чуолкайдаммытынан, Саха сиригэр үс уонна онтон элбэх уолаттара фроҥҥа барбыт (кинилэртэн үгүстэрэ Ийэ дойдуларын туһугар сырдык тыыннарын толук уурбуттара) 170-тан тахса ийэ баара биллибитэ: икки ийэ сэттэ уолун, 15 ийэ алта, 19 ийэ биэс, 56 ийэ түөртүү уонна үстүү уолаттарын атаарбыттара. Кинилэр сэрии-сут сылларыгар бэйэлэрин харыстаммакка, холкуоска харса суох үлэлээннэр, Кыайыы өрөгөйдөөх күнүн чугаһатыспыттара уонна «уолбут киирэн кэлээрэй» диэн сүрэхтэрин тиһэх тэбиитигэр диэри эрэнэ күүппүттэрэ...

Номоххо киирбит Февронья Малгина биэс уола бэһиэн сэрии толоонугар дьоруойдуу охтубута. Февронья Николаевна бүтэһик күнүгэр диэри уолаттара тыыннаахтарыгар, төрөөбүт-үөскээбит Баайаҕаларыгар эргиллиэхтэригэр итэҕэйэн, саха саллааттарын ийэлэрин символа буолуон буолбута.

Чурапчыттан Анна Федоровна Илларионова (Маркова) сэттэ уолун сэриигэ атаарбытыттан биэстэрэ кыайан-хотон эргиллибитэ, икки уола кыргыс хонуутугар үйэ-саас хаалбыта. Уус Алдан олохтооҕо Матрена Семеновна Румянцева эмиэ сэттэ уола сэриилэспититтэн түөрдүн сүтэрбитэ. Икки Дьөгүөр уонна Киргиэлэй диэн уолаттара дойдуларыгар эргиллэн, эйэлээх олоҕу тутуспуттара.

Нам улууһун биир дьиэ кэргэниттэн Ийэ дойду көмүскэлигэр уон эр киһи туруммута – сэдэх көстүү. Ирина Кривошапкина алта уолун уонна түөрт күтүөтүн атаарбыта. Кинилэртэн икки уола эргиллибэтэҕэ. Ирина Михайловна 60 сааһыгар 11-с, 61 сааһыгар бүтэһик 12-с оҕотун төрөппүтэ. Киниэхэ 1947 сыллаахха «Дьоруой ийэ» аатын иҥэрбиттэрэ. Ытык ийэ 101 сааһыгар диэри олорбута.

Алталыы уолаттарын Чурапчыттан Татьяна Баина, Горнайтан Агафья Федорова фроҥҥа атаарбыттарыттан Татьяна Михайловна икки уола – Сэмэн, Уйбаан, Агафья Кузьминична үс уола – Миитэрэй, Уйбаан, Баһылай эрэ тыыннаах эргиллибиттэрэ.

Бүлүүттэн Евдокия Борисова уонна Үөһээ Бүлүүттэн Дарья Федорова сэрии уотугар биэстии уолаттарын сүтэрбиттэрэ. Евдокия Яковлевна, биир түөлбэлээхтэрэ кэпсииллэринэн, саас аайы уолаттарын таҥастарын хостоон таһааран, таһырдьа куурда ыйыыра үһү.

Түөртүү уолаттарыттан мэлийбит ийэлэр: Дария Васильевна Неустроева (Амма), Варвара Васильевна Гоголева (Бүлүү), Дарья Григорьевна Федорова (Ленскэй), Анна Васильевна Зыкова, Дарья Афанасьевна Скрябина (Мэҥэ Хаҥалас), Софья Ивановна Никифорова-Алексеева, Анна Алексеевна Иовлева, Марина Семеновна Почетова (Таатта), Матрена Семеновна Румянцева, Анна Павловна Васильева, Варвара Николаевна Ефимова, Варвара Федоровна Габышева (Уус Алдан), Акулина Иннокентьевна Худаева (Өлүөхүмэ), о.д.а.

 Үөһээ Бүлүүттэн Мария Туттукурова кэргэнин Туттукуров Матвей Васильевиһы уонна түөрт уолун  сүтэрбитэ. Кинилэртэн Кириил (1910 с.т.) уонна Хабырыыл (1922 с.т.) аҕалара Маппыйдыын үһүөн Сталинград аннынааҕы кырыктаах кыргыһыыга биир кэмҥэ 1942 сыллаахха өлбүттэр уонна биир сиргэ көмүллүбүттэр.

Аҕалара сэриигэ бастакынан 1941 сыллаахха ыҥырыллыбыт. Кириил эмиэ бастакы ыҥырыкка түбэспит. Хабырыыл 932-с стрелковай полкаҕа сулууспалаабыт. Уолаттар аҕаларын кытта тиһэх төгүлүн көрсүбүттэрэ-көрсүбэтэхтэрэ биллибэт...

Хомойуох иһин, кинилэр тустарынан билбэппит элбэх. Анньыыһын Туттукуровы (1916 с.т.) 1942 сыллаахха ыҥырбыттар. Кини сыл буолаат, сэриилэһэ сылдьан, сураҕа суох сүппүт. Кыра уол Сүөдэр 21 саастааҕар 1944 сыллаахха Карелияҕа өлбүт. Кини 996-с стрелковай полкаҕа сылдьыбыта эрэ биллэр.

Өлүөхүмэ Абаҕатын олохтооҕо Акулина Худаева-Зоркина 14 төгүл оҕоломмутуттан 4 уол уонна 2 кыыс тыыннаах ордон, киһи-хара буолбуттар. Худаевтар дьиэлэригэр үс бэбиэскэ биирдэ кэлбит. Улахан уол Еремей 188-с стрелковай дивизияҕа сулууспалаабыт уонна 1942 сыл тохсунньутугар генерал М.Н.Клещнев хамаандатынан Подборье, Талыгино, Иваньково, Красново, Крюково дэриэбинэлэри босхолоспут, олунньуга Ленинград аннынааҕы сэриигэ өлбүтүн Старо-Русскай оройуоҥҥа көмпүттэр.

Иккис уол Мирон Абаҕаҕа бастакы тырахтарыыс, Мария диэн кэргэннээх эбит. Кини 277-с стрелковай дивизияҕа рядовойунан сылдьыбыт, 1944 сыллаахха кулун тутар 3 күнүгэр Витебскэй анныгар дьоруойдуу охтубут. Үһүс уол Миитэрэй 15-с мотострелковай биригээдэҕэ киирэн, сэриилэһэ сылдьан, Сталинград анныгар 1943 сыл атырдьах ыйын 3 күнүгэр эдэркээн олоҕун толук уурбут. Худаевтартан саамай кыралара Борокуоппай Калининскай фроҥҥа сэриилэспит, 1942 сыл балаҕан ыйыгар  Ржев аннынааҕы саамай хабыр кыргыһыыга сырдык тыына быстыбыт.

Акулина Иннокентьевна кыра кыыһа Елена Иннокентьевна Бочкарева убайдарын туһунан ахтыытыгар: «Убайым Миитэрэй – төрөппүттэрим саамай таптыыр уоллара этэ. Кини төрүүрүгэр гражданскай сэрии буола турбут. Кыһыл этэрээтин хамандыыра саҥа төрөөбүт оҕоҕо анаан кыһыл таҥаһы бэлэхтээбит үһү. Миитэрэй сатабыллаах биригэдьиир буолан, дьону үлэҕэ түмэрэ. Иккистээн көрдөспүтүгэр биирдэ аармыйаҕа ыыппыттара. Үс убайым хорсуннук сэриилэһэ сылдьан өлбүттэрин туһунан «хара суругу» туппуппут. Оттон Миитэрэй сураҕа суох сүппүтүн туһунан иһитиннэрии кэлбитэ. Кэлин архыыбы хасыһан, ирдэһэн билбитим – Тверь уобалаһын Погорелки дэриэбинэтигэр көмүллүбүт. Ийэм ону истэн улаханнык уйадыйбыта. Кини өлүөр диэри уолаттарын кэтэһэрэ, кэлиэхтэрэ диэн сайын аайы булууска эт хаһаанара уонна оһох үрдүгэр чаанньыкка мэлдьи итии чэйдээх буолара...» – диэн долгутуулаахтык суруйар.

Бэс Күөлүн оскуолатыгар 2005 сыллаахха Кыайыы 60 сыллаах үбүлүөйүнэн ини-бии Худаевтар ааттарын иҥэрбиттэр. Онтон 2007 сыллаахха оскуола 100 сылын бэлиэтииллэригэр дьоруой буойуттар ийэлэрэ Акулина Иннокентьевна Худаеваҕа анаан мемориальнай дуосканы ыйаабыттар. Бүгүн кини курдук дьылҕалаах ийэлэри сир ахсын чиэстииллэр, холобур туттан эдэр ыччакка кэпсииллэр. Улуу Кыайыыны уһансыбыт ытык ийэлэргэ махтал! 

"Вдруг мои сыновья вернутся" материалтан тылбаастанна (ааптар Ирина Романова).