Лоп курдук 70 сыл анараа өттүгэр Сунтаар сиригэр, номоххо киирбит дьикти кэрэ айылҕалаах Чуона үрэх кытылыгар турар, сахалар түөлбэлээн сүөһү-сылгы ииттэн, бултаан-балыктаан нус-хас олорор Туой Хайа  бөһүөлэктэригэр, инникитин саха омугу аар саарга аатырдыахтаах уол оҕо Аҥхаабыл аҕатын ууһугар, уһулуччулаах үлэһит, сорсуннаах булчут Чирээх Ньукулай дьиэ кэргэнигэр төрөөн, дьонун-сэргэтин үөрдүбүтэ. Уолларын Өлөксөөндүр-Өлөөскө диэн ааттаабыттара.

         Саша олох кыра эрдэҕиттэн олус сытыы, мэник-тэник, түргэн, чыпчылҕан өйдөөх оҕо буолара биллэн барбыта. Кырдьаҕастар аҕатын туйаҕын хатарар уол төрөөбүт диэн сылыктыыллара үһү. Сахаларга «Киһи үтүөтэ саадаҕын үстэ курданар» диэн өс хоһооно баар. Ханнык баҕарар омукка, сахаларга эмиэ, киһи сурукка киирбит сирэй аатын таһынан кини сигилитин, атын дьонтон уратытын арыйан көрдөрөр хос ааттааһын баар. Александр Иванов киһи киэнэ кылааннааҕа буолан, таптал аата олоҕун оҥкулларыгар, ситиитигэр-хотуутугар сөп түбэһиннэрэн, үс төгүл уларыйбыта.

        Кыра сылдьан Саша мэнигэ, сырыыта бэрт буолан туох да атах таҥаһын тулуппат үһү. Онуоха ийэтэ ыксаан, хаатыҥкатыгар холуоһаны хатыыс хабаҕынан силимнээн кэтэрдэн кэбиспит. Туой Хайа оҕолоро бөһүөлэктэригэр сыста турар хайа сирэйинэн ким хайыһарынан, ким салаасканан хатыыскалаан оонньоон дьоллоноллоро. Арай, Саша тоҥ холуоһалаах хаатыҥкатынан үрдүк сыыртан охтубакка, турбутунан сырылаан түһэргэ үөрэммит. Табаарыстара ону сөҕөн, Холуоһа Сааска диэн аат иҥэрбиттэрэ. Дьэ, ити курдук бүдүрүйбэт сүһүөхтээх улуу тустуук буолар акылаата төрөөбүт Туой Хайатын үрдүк сыырыгар охсуллубут, чочуллубут эбит.

        Саша дьоҕурун таба көрөн, Сунтаарга спорт оскуолатыгар биллиилээх тустуук Анатолий Габышев ылар. Онно уһулуччу талаан кэлбитэ тута биллибит, хайдах даҕаны харбаатахтарына, таба туттарбат, сымса, олох охтубат, сымыыт курдук биир кэм эргичиҥнии-кулахачыҥныы сылдьар уратылааҕын иһин уолаттар Сымыыт Сааска диэн ааттаабыттар. Ити аата кини тустуук быһыытынан борбуйун уйунар, бэйэтин тустуутун таба тайанар кэмигэр сөп түбэһэр, салгыы сайдарыгар олук охсор аат буолбут.

        Александр Иванов тустуук быһыытынан ситэн-хотон, Иран курдук тустуу таҥаралаах, улуу тустууктардаах дойдуга тиийэн, норуоттар икки ардыларынаа5ы «Шах турнира» диэн аан дойду биир саамай улахан түһүлгэтигэр уһулуччулаах талаанын, искусство таһымыгар тиийбит үрдүк тиэхиньикэтин толору арыйан, 7 утарсааччытын барыларын кумалаан, Иран норуотун сөҕүүтүн-махтайыытын, сүгүрүйүүтүн ылбыта. Иранецтар киниэхэ сир үрдүгэр тустууктарга иҥэриллэр аат кылаан чыпчаалын – Улуу Пехлеван диэн ааты иҥэрбиттэрэ. Дьэ, бу кини саадаҕын үһүс курданыыта этэ, ити аата кини улуу тустууктар кэккэлэригэр киирбитэ.

         Александр Иванов тустууга ситиһиилэрин, тустар ньымаларын туһунан исписэлиистэр элбэхтик суруйбуттара. Бу кылгас ахтыыбар ону хатылаабакка,  тустуу эйгэтигэр биллэр-көстөр сүдү дьон кини туһунан сыанабылларын ахтан ааһыахпын баҕарабын.

       Александр Николаевич бэйэтин айылҕатынан айар дьоҕурдаах буолан, улуу импровизатор тустуук быһыытынан билиниллэр. Кини турукка киирэн туста сылдьарын көрбүт ханнык баҕарар киһи сөҕөр-махтайар. Александр оннук илбиһирэн туста сылдьарын көрөн, соһуйан, аан дойду тустууга федерациятын бэрэсидьиэнэ Милан Эрцеган: «Иванов -- это Паганини на ковре!» -- диэн саҥа аллайбыттаах. Паганини киһи аймах устуоруйатыгар биир саамай улуу скрипаһынан ааҕыллар дьиҥнээх маэстро буоллаҕа.     

 Тустуу туһунан суруйар суруналыыстар, улахан тириэньэрдэр: «Александр Иванов – борец двадцать первого века», «Высочайшая техника Александра Иванова, к сожалению, уйдет вместе с ним – ни один борец не сможет повторить его...», «Александр Иванов является одним из самых высокотехничных борцов двадцатого столетия», «Александр Иванов очень красивый борец – он эталон!» -- диэн эппиттэрэ барыта сурукка-бичиккэ киирбитэ. Ити мин сорох эрэ этиилэри киллэрдим. Александр Иванов тустуук быһыытынан хаачыстыбаларын, таһымын тустуу эйгэтин анал үөрэхтээх дьоно бу курдук үрдүктук сыаналыыллар, итинтэн ордук үрдүк хайҕал суох ини...

          Киһи быһыытынан Александр Николаевич олус судургу, сэмэй, сахалыы киэҥ көҕүстээх, сиэдэрэй дууһалаах, дьиҥнээх эр киһи. Кинини кытта уһуннук алтыспыт дьон кини кимиэхэ эмит өһүрэ, ону уора-көстө ситиһэ сатыы сылдьарын олох билбэппит. Доҕотторугар олус тулуурдаах, хаһан даҕаны, хайдах даҕаны балыыҥкалаатахха, бэрт холку, өһүргэммэт, хата, эбии оонньууга-күлүүгэ кубулутан кэбиһэр. Биирдэ баанньыкка Сашаттан хаста тардынар этигиний диэн ыйыппыппар, киһим хап-сабар: “Уон иккитэ”, -- диэтэ. Мин: «Пахай, доҕор, туох ааттаах мөлтөх киһигиний уонна хайдах тустубуккунуй? Прокопий Петров 150-на тардынар үһү дии, дьэ бухатыыр», -- диэн хаадьылааччы буоллум. Онно Сашам тута: «Убаай, мин хайдах эрэ тустууга күрэхтэспит курдук өйдүүбүн ээ, турникка тардыныыга буолбатах этэ дии», -- диэн барыбытын күллэртээтэ.

        Кини олус сытыы өйдөөх, тугу даҕаны эттэххинэ, ону эрэ кэтэһэ сылдьыбыт курдук, сөрү-сөптөөх харданы биэрэринэн сөхтөрөр. Ити уһулуччулаах тустуук доҕотторбутугар барыларыгар баар ураты хаачыстыба. Доҕотторбут Алквиад Иванов, Илларион Федосеев, Василий Гоголев, Петр Юмшанов бары ураты сытыы тыллаахтар, киһи сэрэнэн кэпсэтэр дьоно.

          Улуу тириэньэр Георгий Бураков Александр Иванову олох ураты айдарыылаах тустуук быһыытынан сыаналыыр уонна биир түгэни бэлиэтээбит этэ. Сашаны оскуоланы бүтэрээтин кытта Киевкэ киниэхэ дьарыктана кэлэригэр ыҥырбыт. Онуоха Саша: «Доҕотторбун кытта бэһиэбит, барыбытын физкултуура институтугар куонкуруһа суох ылар буоллаххытына, барабын», -- диэбит. Бураков ол саҕана кафедра салайааччыта буола илик кэмэ, көннөрү преподаватель эрэ, ол иһин Саша көрдөһүүтүн кыайан толорботох. Онон Саша Георгий Бураковка барбакка, кини ити усулуобуйатын толорбут Алма-Ата институгар киирбит. Доҕотторо бары үрдүк үөрэхтээх исписэлиис буолбуттара, олохторугар кэккэ ситиһиилээхтэр. Ити кини доҕотторугар хайдах курдук истиҥ сыһыаннааҕын, дууһата сиэдэрэйин көрдөрөр.

Ол эрээри диэххэ дуу, Бураков ити ахтыытыгар: «Саша Киевкэ дьарыктаммыта буоллар, Олимпиаданы, аан дойдуну ылыахтаах этэ...», -- диэн суруйар. Киһи итиннэ итэҕэйэр. Ол саҕана тустуу Украинаҕа Казахстаннааҕар быдан үрдүк таһымҥа турар этэ уонна Саша Алма-Атаҕа үчүгэй тириэньэрэ суоҕа. Манна даҕатан, олимпийскай чөмпүйүөн, бөлүһүөк өйдөөх Павел Пинигин: «Спорт эйгэтигэр, улахан күрэхтэһиилэргэ уһулуччу улахан сыалы туруоруммут киһи бэйэмсэх соҕус буолара ирдэнэр эбит. Тоҕо диэтэххэ, олоххо үөскүүр ол-бу быстах түгэннэргэ аралдьыйбакка, улуу сыалгын эрэ иннигэр көрөн айаннаатаххына, ол сыалгар тиийэҕин», -- диэн этиитин өйдөөн кэллим.

Харачаай омук аксакаала Абрек Левшоковтынн 2015 сыллаахха маҥнай билсэрбитигэр: «Сахалар кинигэ бэлэхтээтилэр, онно Александр Иванов туһунан ахтыллыбатах, ол тоҕо?» -- диэн ыйытан соһутан турар. Туох диэн эппиэттиэхпин билбэккэ мунааран баран: «Билиҥҥи спорт салалтатын кытта  өйдөспөт быһыылаах», -- диэн ханарытан соҕус хоруйдаатым. Ону киһим тута: «Мин оннук быһыылаах дии санаабытым. Саша олох эдэр эрдэҕиттэн барытыгар бэйэтэ толкуйдаах, туспа көрүүлэрдээх буолара уонна ол санаатын төлөрүппэт этэ, ол уратытын илдьэ сылдьар эбит буоллаҕа». Ити мындыр өйдөөх аксакаал олох оҕо, эдэр сылдьан көрсөн ааспыт дьоннорун олус да табатык сыаналыырын, ону сүрэҕэр сөҥөрөн илдьэ сылдьарын билиҥҥэ диэри астына саныыбын.

​Бу курдук дойдубутуттан тэйиччи ханна да сырыт Александр Иванову билэр, туоһулаһар дьон элбэх буолар. Кини бу курдук олоҕун усталаах туоратыгар сахатын норуотун атын омуктар ортолоругар үрдүк таһымнаахтык ааттатан кэллэ. Кини курдук тумус дьоммут үрдүк аналлара – норуоппут аата-суола, ситиһиитэ аан дойдуга дуорайарыгар уонна бэйэлэрин тула барыбытын түмүүгэ.

Александр Николаевич тустуу сайдыыта сыыһа хайысханы ылбытын, саха тустуутун оскуолата алдьанан, кэхтэн эрэрин олох эрдэттэн билэн, араас таһымҥа туруулаһа, мөккүһэ сатаабытын кэмигэр өйдөөбөтөхтөрө, өйөөбөтөхтөрө. Түмүгэр ол туруулаһыыта бэйэтигэр охсуулаах буолбутун бары билэ-көрө сылдьабыт. Хомойуох иһин, кинини баппат, айдааннаах, туһата суох мөккүөрдэри тэрийэр киһи курдук өйдөбүлү үөскэтэллэр, тириэньэр быһыытынан тугу даҕаны көрдөрбөтө диэн санааны олоҕо суох соҥнууллар.

          Александр Николаевич баар алҕастары уот харахха ыйар, ону туоратар суоллары тобулар, ол кырдьыгын туһугар кэннинэн кэхтибэккэ, туруулаһар. Ити кини ураты хорсун санаалааҕын, күннээҕинэн, бэйэтигэр эрэ барыыстааҕынан көрөн олорботун туоһута. Ол иһин дьиҥнээх тустууну таптааччылар Александр Николаевиһы ытыктыыллар, истиҥник таптыыллар, норуот дьоруойунан билинэллэр, сүгүрүйэллэр. Дьиҥэр, Александр Николаевич курдук сүдү, тумус дьоммутун хааһахха илдьэ сылдьан сүбэһит оҥостон, сайдыы суолунан чиҥ үктэллээх барыах тустаахпыт.

          Александр Иванов уһулуччулаах тустуук эрэ буолбатах, кини элбэх ситиһиилээх, үрдүк таһымнаах тириэньэр. Үлэтин түмүктэрин иитэн-такайан таһаарбыт тустууктара, кинилэр ситиһиилэрэ туоһулууллар. Ол курдук, кини норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах уонча маастары ииттэ, үөрэнээччилэрэ Валерий Керемясов, Николай Яковлев Арассыыйа чөмпүйүөннэрэ буолбуттара, Михаил Протопопов аан дойду кубогын боруонса призера, кинилэр үһүөн ССРС сүүмэрдэммит хамаандатын састаабыгар киирэ сылдьыбыттара. Петр Малардыров Александр Николаевич салалтатынан дьарыктанан, Арассыыйаҕа иккитэ бастаабыта, үөрэнээччитэ Ньургун Иванов Ярыгин турнирын кыайбыта, Андрей Яковлев кини бэлэмнээһининэн Ярыгин турнирыгар иккис буолбута, ССРС сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирэ сылдьыбыта. Онон, Александр Николаевич туох да мөккүөрэ суох сахаларга биир саамай үрдүк ситиһиилээх тириэньэр быһыытынан билиниллэр.

          Александр Иванов үрдүк маастарыстыбатын, тустууну билэр таһыма үрдүгүн, тириэньэр быһыытынан уопутун барытын учуоттаан, Тустуу федерациятын саҥа салалтата, тустууну тэрийээччилэр кинини Саха Өрөспүүбүлүкэтин көҥүл тустууга сүүмэрдэммит хамаандатын консультант-тириэньэринэн анаабыттара тустууну таптааччылары олус үөрдүбүтэ, астыннарбыта. Кини бу үлэтигэр саҥа анаммыт тириэньэр-консультант, олимпийскай чөмпүйүөн Гаджимурад Гацаловтыын сүбэлэрин холбоон, тустуубут инники сайдыытыгар элбэх туһаны аҕалыахтара диэн эрэл санаа баар.

           Александр Николаевич олоҕун бу дьоһуннаах кэрдиис кэмин дьоллоохтук-соргулаахтык олорон кэллэ. Олус элбэх ситиһиилээх, сахатын норуота кинини дириҥник ытыктыыр, онтун киниэхэ истиҥ сыһыанынан биллэрэр. Кэргэнэ Варвара Афанасьевнаны кытта оскуола саҕаттан маҥнайгы тапталларын харыстаан, билиҥҥэ диэри илдьэ кэллилэр, үс оҕо ийэтэ-аҕата, элбэх сиэн эһэтэ-эбэтэ буолар дьолу толору биллилэр.