1959 сылтан саҕалаан аты айааһааһынынан күн бүгүнүгэр диэри дьарыктанан кэллим. Бу идэм буолбатах, ол эрээри айаас соноҕостору кытта бодьуустаһары, ыҥыырга уонна сыарҕаҕа үөрэтэри олус сөбүлүүр буоламмын, итиччэ уһун кэм устата кыайан арахсыбатым, син биир таптыыр идэм кэриэтэ ылсаммын, утумнаахтык дьарыктанным. Урут спортсмен этим, хайыһарынан сүүрүүгэ өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиитигэр элбэхтик кыттыбытым.

Омскай куоракка физкультура институтугар үөрэнэ сылдьаммын, Сибиир уонна Дальнай Восток зонатыгар улахан күрэхтэһиигэ кыттар чиэскэ тиксибитим. Ол эрээри ити күрэхтэһиигэ дьылҕам атыны тосхойбута: күрэхтэһии кэмигэр эрчиллэ сылдьаммын оһоллонон, уһуннук эмтэнэн үтүөрбүтүм. Ити кэнниттэн, ис дууһабыттан улаханнык сөбүлээн, бэриниилээхтик дьарыктана сылдьыбыт уонна оһоллонон тэйбит хайыһарым спордун аты айааһааһынынан солбуйбутум. Барыта 500-тэн тахсаны айааһаатым.

Соноҕостору айааһааһынынан дьарыктаммыт сылларбар бу үлэҕэ куһаҕаннык сыһыаннаһар диэн тылы истэ иликпин. Кырдьаҕас сылгыһыттары, уопуттаах дьону кытта кэпсэтиигэ уонна аты айааһааһыҥҥа бэйэм үлэм уопутугар олоҕуран санаатахха, бу бэйэтэ биир туспа тартарыылаах уустук, ону ааһан сэрэхтээх үлэ буолар. Туох-ханнык иннинэ айааһыыр сылгыгар сымнаҕастык сыһыаннаһыахха, кинини таптыахха наада. Дэлэҕэ даҕаны «Ат -- киһи көтөр кыната» диэхтэрэ дуо?!

Г.Давыдова түһэриитэ

 Киһи кэнниттэн слону, онтон аты «өйдөөх» диэн ааттыыллар. Кырдьыга да, оннук, сылгы олус өйдөөх, киһи хайдаҕын көрөөт да, кини сыһыаныттан тута билээччи. Киниэхэ ис сүрэххиттэн истиҥник сыһыаннаһар буоллаххына, түргэнник иччи оҥостор, бэйэтин өттүттэн эмиэ үчүгэйдик сыһыаннаһар. Оччоҕо аты айааһааһыҥҥа, үлэ араас көрүҥэр кинини үөрэтиигэ ордук түргэнник ситиһиилэнэҕин.

Аты кырбыыр олох сатаммат. Сорохтор сирэйгэ сырбатар, тэбиэлиир, айаҕын хайыта тардар, соруйан кэтэҕин ыарытыннара сатаан, күүскэ тэбиэлиир эҥин буолаллар. Акка итинник сыһыаннастахха, кини тэһии, сүгүн чугаһаппат, сирэйин киэр тутта сылдьар, мөхсөр, тэбиэлиир буола үөрэнэр. Оттон маннык ат сырыыга улахан кутталлаах, үлэҕэ да эрэйдээх буолар. Онон хара маҥнайгыттан айааһанар сылгы сигилитин алдьаппакка, киниэхэ сымнаҕастык сыһыаннаһан, тутуохха-хабыахха, сүрэҕиҥ уонна илииҥ сылааһын киниэхэ биллэриэххэ, итэҕэтиэххэ наада. Маннык сыһыанынан эрэ сылгы иннин ылыахха сөп. Үчүгэйдик сыһыаннастахха, ханнык даҕаны куруубай соноҕос сыһыйааччы.

Биир улахан көрдөбүлүнэн аты үчүгэйдик көрүү-харайыы, кэмигэр аһатыы уонна уулатыы буолар. Маныаха киминэн да кэһиллиэ суохтаах кытаанах бэрээдэктэр бааллар. Холобура, сорох дьоннор айаннаан, соноҕоһу илиһиннэрэн кэлэн баран, сойутуохтарын сүрэҕэлдьээн, далга аһата ыыта охсон кэбиһэллэр. Бу түбэлтэҕэ соноҕос хаары сиэн уруттаан, буорту буолуон сөп. Мин айаас сылгыны сойутааччым суох, онуоха эрдэттэн бэлэмниибин. Уулатабын уонна уута тарҕанарыгар сөп кээмэйинэн, икки килэмиэтир кэриҥэ сиргэ айаннатан кэлэбин, ол кэннэ кураанах окко ыытабын. Уулаабыт сылгы хаары сиэбэт, оттон кураанах оту сиэбитин да иннигэр уруттаабат. Айааһанар соноҕоһу хара маҥнайгыттан маннык үөрэтэр улахан туһалаах.

Г.Давыдова түһэриитэ

Сарсыарда эрдэ туран аһаталыыбын уонна иккилии-үстүү соноҕоһу сыарҕаҕа көлүйэн, үлэбэр барыахпар диэри бүтэрэбин. Аан бастаан айааһыыр соноҕосторбун далга хаайабын уонна, оҕуурдаан тутан ылан, станокка хаайан туран, бас быалыыбын. Икки-үс хонукка баайыллар. Мин күрүөнү көппөт гына кылгастык баайааччыбын. Сылгы кылгастык баайылыннаҕына, киэҥ сиринэн мээнэ тэлэкэчийбэт, мөхсөр кыаҕа да аччыыр. Киһи киниэхэ улахан куттала суох чугаһыыр, тутар-хабар буолар. Ити курдук баайан туруоран мөҕүһүннэрэҕин. Бастаан сылгы, кырдьык, улаханнык мөхсөр, өрө тура сатыыр, тэбиэлиир, табыйар, тиэрэ түһээри гынар. Оччоҕо аналлаах кымньыы курдук титирик эбэтэр талах маһынан көхсүн, такымын тыытаҕын, иһин таарыйаҕын. Сылгы көлөһүн тахсыар диэри мөхсөр. Сынньата-сынньата, хас да төгүл итини хатылыыгын. Иккис-үһүс күнүгэр сылгы үөрэнэн тэбиэлээбэт, охсуолаабат, улаханнык мөхсүбэт буолан хаалар. Бу кэмҥэ кырыаччы маһынан, ойоҕоһугар сыста сылдьан тарыыгын, сотоҕун, илиигинэн тута-хаба үөрэтэн бараҕын. Маннык сымнатан баран, иккис-үһүс күнүгэр көлүйэҕин эбэтэр ыҥыырдыыгын. Сиэтэ үөрэтэҕин.

Үчүгэйдик бааллыбыт сылгыны көлүйэн баран ыыттыҥ да, буулдьа курдук ыстанар. Төһө элбэхтик, уһуннук сүүрэр да, соччонон түргэнник сымныыр. Ити этэ-сиинэ көһүйэриттэн буолар.

Көлүйдүҥ да, уһуннук сынньаппакка, хас күн аайы көлүйэн, сыарҕаҕа үөрэтэн иһиэххэ наада. Оттон күн өрөтөр буоллаххына, соноҕос сымнаан биэрбэт. Ол инниттэн сыарҕаҕа хаамар буолуор диэри көлүйэн иһиэххэ наада. Өрүү сиэлэр, сүүрэр киниэхэ да улахан сылаалаах, онон күн аайы көлүлүннэҕинэ сылайан, бытааннык сылдьа, онтон хаама үөрэнэр. Ити кэмҥэ сыарҕаҕа сөбүнэн көрөн, таһаҕас ууран, моонньун үөрэтиэххин наада буолар.

Г.Давыдова түһэриитэ

Ыҥыырга миинэргэ эмиэ икки-үс хонукка баайыллар. Сайын ыҥыырга айааһыыр буоллаххытына, сылгыны көрүүгэ өссө үрдүк көрдөбүл туруоруллар, сылаас кэмҥэ сылгы түргэнник утатар, онон кэмигэр уулатыахха наада. Саҥа тутуллубут соноҕоһу сымнаҕас акка холбоон киллэрэн уулатабын. Кинини хара маҥнайгыттан сиэтэн киллэрэн уулатар кутталлаах, кыайан сиэтиллибэт буолар. Баайар кэммэр эмиэ мөҕүһүннэрэбин уонна, сыһыйа түспүтүн кэннэ, үһүс-төрдүс күнүтэр ыҥыырдаан миинэбин. Дал эбэтэр күрүө иһигэр миинэн айааһыыр ордук. Миинэргин кытта соноҕос баар-суох күүһүнэн мөхсөөччү. Итиннэ үчүгэйдик бэлэмнэнэн, эр санааҕын ылынан, тэһииҥҥин үчүгэйдик тутан кииристэххинэ сатанар. Эдэр эрдэхпинэ улаханнык мөхсөрүн тулуйар этим, билигин ыараабыппын, ааспыт сыл иккитэ бырахтаран турабын.

Соноҕоһу сылайыар диэри хаста да сорунан туран миинэн мөхтөрөҕүн. Кыайан бырахпатаҕына, түргэнник үөрэнэр. Улаханнык мөҕөн баран, сороҕор ыстанан кэбиһээччи, ону үчүгэйдик тутан истэххинэ, сиэлэ үөрэнэр. Онтон хаамтараҕын. Салаллар буоллаҕына, сылайбыт уонна көһүйбүт кэмин куоттарбакка, тэлиэгэҕэ көлүйэн кэбиһэҕин. Мөлтөөбүт кэмигэр тэлиэгэ тыаһыгар түргэнник үөрэнэр. Ити кэнниттэн ат мунньар массыынатыгар, от охсорго даҕаны, түргэнник көлүллэр. Маннык схеманан аты ыҥыырга, сыарҕаҕа, тэлиэгэҕэ уонна массыынаҕа үөрэтэбит.

Соноҕостору айааһаан сымнатан баран, совхозтарга туттарабын. Ону сороҕор кэмигэр салгыы мииммэккэ уонна көлүйбэккэ ыытан кэбиһэллэр. Улаханнык уойар. Ити кэнниттэн урукку чөлүгэр түһэн, хат айааһанар буолан хаалар. Ыҥыырга уонна сыарҕаҕа үөрэтиллибит соноҕоско маннык сыһыаннаһар сатаммат, кинини уһуннук ыытан кэбиспэккэ сынньата түһэн баран, үлэҕэ салгыы туһаныахха наада. Утумнаахтык үлэлэстэххэ, көлүйдэххэ, мииннэххэ эрэ соноҕос улаханнык сымнаан, ханнык баҕарар киһи миинэр уонна көлүйэр ата буолар.

Айааһаабыт соноҕосторум, үгэс курдук, сымнаҕас, иччимсэх буолааччылар. Мин санаабар, ити аан бастаан айааһыыр кэмҥэ кинилэргэ үчүгэйдик, сымнаҕасгык сыһыаннаһартан тутулуктаах. Маннык үөрэтиллибит соноҕосторго кинини атын үлэҕэ туһанааччылар эмиэ киһилии сыһыаннаһаллара эрэйиллэр. Үчүгэйдик үөрэтиллибит соноҕоһу даҕаны, киниэхэ куһаҕаннык сыһыаннастахха, сигилитин алдьатан, кыыл оҥорон кэбиһиэххэ сөп. Оттон ити миинэргэ да, үлэҕэ да туһанарга эрэйдээҕин, кутталлааҕын ааһан, төгүрүччү ночооттоох. Айааһаабыт сорох соноҕосторбун оройуон уонна өрөспүүбүлүкэ биир чулуу отчута Иван Николаевич Новиков тутан, сайын окко үлэлэтээччи.

«Аты айааһааһын ыччат романтиката буолуохтаах» диэн «Кыым» хаһыакка саамай сөпкө туруорулунна. Биһиэхэ Толя Баишев диэн акка улахан сыстаҕас эдэр айааһааччы баар. Сорох уолаттар армияҕа сылдьаллар, олор: «Эргийэн тиийдэхпитинэ, сылгыга үлэлиэхпит», -- диэн суруйаллар.         

Аты айааһааһыны спорт биир көрүҥэр кубулутар, бу үлэнэн дьарыктанааччыларга спортивнай разрядтары иҥэрэр туһунан этиини истиҥник биһирээн иһиттим уонна улаханнык өйүүрбүн биллэрэбин. Ат айааһааһына сэрэхтээх, ону ааһан эрэйдээх, эт-хаан өттүнэн бэлэмнээх буолууну, саталы, ханнык баҕарар идэҕэ курдук умсулҕаны эрэйэр. Итинэн даҕаны спорт биир көрүҥүнэн буолар аналлаах.

1985 с.