Сэрии сылларын оҕото

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриини баттаһа төрөөбүт Люлия кыыс дьылҕата оччотооҕу оҕолортон туох да атына суоҕа. 5 саастааҕар ийэтэ өлөн, 4 оҕо холкуос булчута аҕаларын илиитигэр хаалар. Кыһалҕа кыһыл кымньыылаах, оччотооҕу оҕо борбуйун кыанна да, «туһа киһи» буоларыгар тиийэр.

Булчут киһи дьиэтин, оҕолорун көрөн олорор, үлэлиир кыаҕа суох. Булчут, сарсыарда хараҥаҕа барар, киэһэтин дьон утуйбутун кэннэ дьиэтин булар, хараҥаны харахтаммыт диэн кини буоллаҕа. Кыһынын ыйы ыйдаан ыраах тыалаатаҕына эрэ эрэ бултуйар кыахтаах. Аҕалара Ньукулай Саабыс олоҕун хаттаан тэринэн, саҥа ийэ киирэн, дьиэлэрэ ньир бааччы буола түһэр. Сотору кэминэн эбиллэннэр, оҕолор алтыа буола түһэллэр.

Эн, хомсомуол, мин дьолум!

Люлия Оконешникова үрдүкү кылаастарга Дьокуускай 2 №-дээх оскуолатын интэринээккэ олорон үөрэнэн бүтэрбитэ. Бу оскуола саха ыччатын үөрэхтээһиҥҥэ өлбөөдүйбэт үрдүк үтүөлээх. Кини оскуола биир бастыҥ актыбыыската. Барытыгар кини баар буоллаҕына, кытыннаҕына эрэ сатанар курдук. Кэлэн-баран элэстэнии, мэктиэтигэр биир сиргэ начааскыга да иҥнэн олорбот үлүгэрэ. Оскуола үөрэнээччилэрин кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ – чыычый киһи.

Оскуоланы бүтэрэр сылларыгар хомсомуол уобаластааҕы кэмитиэтиттэн кэлэннэр, Мииринэй куорат тутуутугар бүтүн кылааһынан баралларыгар ыҥырыы, аҕытаассыйа бөҕөтүн ыыталлар. Люлия кылааһын оҕолоро сөбүлэҥнэрин биэрэргэ  быһаарынан сырыттахтарына, эдэр, эрчимнээх, педагогическай кэлэктиипкэ хайыы-үйэ убаастабылы ылбыт кылаас салайааччытын оҕолоро, тутуспутунан, Мииринэйдиир буолан хаалаллар.

Люлия СГУ мэдиссиинискэйигэр туттарсыбыта да, баала хапсыбат. Эмиэ да куорат кыыһын курдук эрээри, дьиҥ дьыалатыгар кими да билбэт. Дьөрү сүбэлэтэр, ыйан-кэрдэн биэрэр да киһитэ суох. Төһө да 18 саастааҕын иһин, оҕо оҕонон – килбик, көрсүө, өссө куттаҕас.

Эдэр саас барахсаҥҥа аартык аһаҕас, күн сирэ көҥдөй бөҕө буоллаҕа дии. Эдьиийэ Клеопатраны «Холбос» РПС каадыры кытта үлэҕэ отдела Үөһээ Бүлүүгэ маҕаһыын атыыһытынан ыытар буолан хаалар. Кыыс эдьиийин ырбаахытын тэллэҕиттэн тутуһар да, биирдэ өйдөөбүтэ Үөһээ Бүлүү сиригэр-уотугар буолан хаалар. Оройуон киинигэр үлэ көрдөөн элэстэнэр эрээри, кинини көһүтэн турбут үлэ миэстэтэ суох буолан биэрэр.

Дьэ, манна били «Комсомолка. Спортсменка. Кырасаабысса» диэбит курдук, хомсомуол оройуоннааҕы кэмитиэтигэр массыныысканан үлэҕэ ылаллар. Ситэ биир ый үлэлээбэт: «Бачча эдэр, үчүгэй кыыһы биэнсийэҕэ тахсаары сылдьар эмээхсин курдук тутан, хаайан олороору гынаҕыт дуо?! Нэһилиэккэ сөптөөх үлэтигэр ыытыҥ да сабаас!» - диэн буолар. Хомсомуоллар, түргэн-тарҕан быһаарыылаах дьон, иһиттибиэт-истибэтибиэт диэбиттии, суһал үлүгэрдик оройуон биир саамай түгэх нэһилиэгэр Быракааҥҥа кулууп сэбиэдиссэйинэн утаара охсон кэбиһэллэр. Эдэркээн Люлия Оконешникова, кэнэҕэски Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун бэрэссэдээтэлэ Люлия Николаевна Григорьева карьерата итинник саҕаламмыта.

Үөһээ Бүлүү улууһа, бэл, бэйэтин төрүт ыаллыы сытар улуустарыттан биллэ-көстө уратыйар өрүттэрдээх. Бу сүнньүнэн туох да булкааһа суох, дьиҥ саха дьоно түөлбэлээн олорор улуустара. Атын хайа да омук сыстан, аалсыһан аймаабатах-саймаабатах, бэйэлэрэ чөкө олорор дьоноох-сэргэлээх дойду. Саха ыраас тыла-өһө, мындыр толкуйа, уохтаах куолута, үөрэххэ, үлэҕэ дьоҕура, халбас хапсаҕайа, үтүө дууһата – барыта манна баар. Люлия Оконешникова Үөһээ Бүлүүгэ бөдөҥсүтүллүбүт холкуос хомсомуолускай тэрилтэтин сэкирэтээринэн үлэлээн, хомуньуус баартыйа кэккэтигэр ылыллан, олоҕун суолугар бигэтик үктэнэн туран арахсыбыта.

Ааспыттан бэрт кыратык

Манна сыһыаран кэпсиир буоллахха, сэбиэскэй кэмҥэ (70-с – 80-с сылларга), Үөһээ Бүлүүтээҕи ССКП оройуоннааҕы кэмитиэтэ, киминэн да официальнайдык бигэргэммэтэр да, өрөспүүбүлүкэ бартыыйынай үлэһиттэрэ салгыы үүнэллэригэр, үрдүүллэригэр тэбиилик тирэх курдук ылыныллар буола сылдьыбыта. Норуокка оннук санаа баара. Баҕар, онуоха Г.И.Чиряев, Ю.Н.Прокопьев ССКП обкуомун 1-кы сэкирэтээрдэринэн уһуннук үлэлээбит устуоруйалара оруолу оонньуур буолуон сөп. Хайа да түбэлтэҕэ маны ахтан туран, кими да, тугу да, туохха да күтүрэммэт. Чиряев, Прокопьев сырдык ааттарыгар хара күлүк хайдах да түһэр кыаҕа суох. Үөһээ Бүлүү улууһа, иитэн таһаарбыт бэйэтин икки киһитэ 27 сыл өрөспүүбүлүкэни салайбыттарын устата, дьон-сэргэ ордук саныаҕын курдук тугу да иҥэриммэтэҕэ, мэктиэтигэр кур бэйэтэ кубулуйбатаҕа. Оттон бэлитиичэскэй трамплин туһунан этэр буоллахха, Үөһээ Бүлүү райкомуттан куһаҕан үлэһит, куһаҕан киһи иитиллэн, «буһан-хатан» тахсыбыт диэни кулгааҕын уһугунан да истибит суох буолуохтаах.

Баартыйа саллаата

1963 сыллаахха Омскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын институтун бэтэринээр факульетыгар үөрэнэ киирэригэр Люлия Григорьева кэргэннээх, оҕолоох ыал ийэтэ. Институт бартыыйынай кэмитиэтин чилиэнэ, преподавателлэрин кытта биир муостаҕа туран кэпсэтэр киһи. Үөрэҕин бүтэрэн кэлэн, оройуоннааҕы бэтэринээринэй ыстаансыйаҕа үлэлиир. Өр үлэлэппэттэр. Баартыйа оройуоннааҕы кэмитиэтин тыа хаһаайыстыбатыгар сэкирэтээринэн таларга этии киллэрэллэр. 29 сааһыгар сылдьар Люлия Николаевна «ыарыһах кэргэннээхпин, оҕолоохпун» диэн мастыы батан кэбиһэр. Барытын истэ-билэ сылдьар тэрилтэтин салайааччыта Егор Иннокентьевич Петров ыҥыран ылан бүөмнээн кэпсэтэр. «Букатын эдэр киһигин. Олоҕуҥ, үлэҥ бүүс-бүтүннүүтэ иннигэр. Кэтэмэҕэйдээмэ, сөбүлэһэн ис. Баартыйа кими даҕаны үлэнэн, дуоһунаһынан сыҥалаабат. Муҥутаан биирдэ-иккитэ этэн көрүөхтэрэ уонна аны эн диэки эргиллиэхтэрэ суоҕа. Анал үөрэхтээххин, хомсомуол, баартыйа үлэлэрэ тугун-хайдаҕын билэҕин. Үлэлээ», - диэн аҕалыы сүбэлиир.

Оройуонун тыатын хаһаайыстыбатын салаатын сүрүннүүр сэкирэтээр Люлия Николаевна сарсыарда 5 чаастан пиэримэлэрин ааҕа кэрийэн, ыанньыксыттарын үлэҕэ өрө күүрдэр. Ол ньыматын ыанньыксыттара төһө биһирээбиттэрэ эбэтэр бэйэлэрин икки ардыгар тугу хобугунаспыттара биһиэхэ биллибэт. Өр-өтөр буолбат, Москваҕа Үрдүкү бартыыйынай оскуолаҕа үөрэнэ барарыгар этэллэр. Ол кэмҥэ икки оҕолоох, икки эмээхсиннээх, кэргэнэ букатыннаахтык орон киһитэ буолан эрэр кэмэ. Кэргэниттэн сүбэ көрдөөбүтүгэр: «Сэгэриэм, мин олоҕум түмүктэнэрэ чугаһаабыта кимиэхэ да кистэл буолбатах. Эмээхситтэр билиҥҥитэ тэтиэнэхтэр, оҕолору көрүөхтэрэ. Санааҕын хам- сатыма. Баран үөрэн», — диэн туох да халбаҥа суох этэн кэбиһэр. Кэргэнэ Михаил Федорович 1976 сылга олохтон барар.

Үөрэҕин өссө бүтэрэ илигинэ, бартыыйынай кэмпириэнсийэҕэ Мэҥэ Хаҥалас хомунньуустара райком иккис сэкирэтээринэн талан кэбиһэллэр. 1980 сыллаахха баартыйа обкуомун 1-кы сэкирэтээрэ Г.И.Чиряев ыҥыттаран, оройуоннааҕы сэбиэт исполкомун бэрэссэдээтэлин дуоһунаһыгар сөбүлэҥин ылар.

Биир кэмҥэ үс дьахтар: Валентина Боровикова, Мария Варламова уонна Юлия Григорьева үс араас оройуон бартыыйынай кэмитиэттэрин бастакы сэкирэтээрдэринэн талыллаллар. Юлия Николаевна Муома оройуонун «пиэрибэйэ» буолар. Кэлин сылыктаан көрдөҕүнэ, баартыйа обкуома үс дьахтары «пиэрибэйдэринэн» талларарыгар, аны аҕыйах сылынан Үрдүкү Сэбиэт саҥа салалтатын талларыахтаах бэлиитикэтин оҥкулун охсубут эбит. Онуоха үс хандьытааттан көрөн, талан ылыы төрүтэ уурулуннаҕа дии.

Муомаҕа Люлия Николаевна 1,5 сыл сэкирэтээрдиир, онтон Муоматтан Үрдүкү Сэбиэт дьокутаатынан талыллар. Быыбардааччыларын накаастарын толорууга нуустатын ууран туран, дьулурҕатык үлэлээн быыбардааччыларын махталларын ылар. Оройуоҥҥа төрүт олохтоох омуктар көс оскуолалара бастакынан үлэлиир, социальнай аналлаах саҥа эбийиэктэр тутуллаллар. Муома хотугу дойдуга оччолорго саамай бастыҥ сибээстээх оройуоннартан биирдэстэригэр кубулуйар.

Үрдүкү Сэбиэккэ – уларыта тутуу сылларыгар

1985 сылга Юлия Николаевна Григорьева Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун бэрэссэдээтэлинэн талыллар уонна бу үрдүк дуоһунаска 1989 сылга диэри үлэлиир. Юлия Николаевна бу үлэлээбит сыллара  -- Горбачев уларыта тутуута, экэниэмикэҕэ -- түргэтитиитэ, уопсастыбаҕа – плюрализма. Туох да аһара үчүгэй ис хоһоонноох, кэскиллээх өйдөбүллээх тыллар. Хомойуох иһин, биһиэхэ ол барыта кураанах дойҕоххо кубулуйбута.

Сэбиэскэй систиэмэҕэ Үрдүкү Сэбиэт баартыйа аннынан сылдьара, бэйэтэ быһаарар, дьаһайар туох да функцията суоҕа. Хомуньуус баартыйа өлөр мөхсүүтэ саҕаламмытыгар нео-бэлиитиктэр, чуолаан чыпчаал дуоһунастарга чарапчыланааччылар Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлин кириэһилэтигэр харахтара хатаммыта. Юлия Николаевна дьахтар киһи сэрэх уонна иирсиини-айдааны төрдүттэн сөбүлээбэт майгытынан, эрдэттэн туораан биэрэргэ быһаарыммыта. Обкуом сэкирэтээрэ Ю.Н.Пркопьевка киирэн үлэтиттэн аккаастанарын этэр. Онуоха социальнай харалта миниистиринэн аныыллар. Дьэ, итинник Л.Н.Григорьева олоҕун уонна үлэтин кэрчиктэрин быһыта сүүрдэн кэпсиир буоллахха. Кимиэхэ эрэ баҕар кини үгүс дуоһунастарга түптээн-таптаан, уһуннук сыратын биэрэн үлэлээбэтэх салайааччы курдук көстүөҕэ. Онуоха маннык хардарыахха сөп этэ. Бастатан, кини баартыйа салалтатынан, баартыйа ыйыытынан үлэлээбит киһи. Баартыйа ким ханна, төһө кэмҥэ, ханнык дуоһунаска үлэлиэхтээҕин бэйэтэ быһаарара. Манна диэн эттэххэ, хомуньуус баартыйа үлэ дьиссипилиинэтигэр, үлэҕэ эппиэтинэскэ, чиэһинэй буолууга о.д.а. үгүс сиэрдээх ирдэбиллэри туруорууга уонна ону ыйытыыга каадыры кытта ыытан кэлбит үлэтигэр, билиҥҥи биһиги кэммит сиэрэ-майгыта хайдах да тэҥнэһэр кыаҕа суох.

Дьон киһитэ

Мэҥэ Хаҥалас оройуонун үлэлээн иитиллээччилэрэ социалистическайдыы үлэҕэ өрөспүүбүлүкэҕэ 11 төгүл бастааннар, биир итиччэ төгүл САССР МС, Боропсойуустарын уонна Хомсомуол обкуомун көһөрүллэ сылдьар Кыһыл Знамяларынан наҕараадаламмыттарыгар, Үлэ дьоруойдара, бастыҥнара Е.И.Новгородова, П.П.Шарин уо.д.а. уонунан ахсааннаах бастыҥ үлэ маяктара буһан-хатан тахсалларыгар, уһун сылларга төрөөбүт улууһун салайсыбыт дьоһун киһи Л.Н.Григорьева сыратын-сылбатын биэрбитигэр ханнык да саарбахтааһын суох. Социальнай харалта миниистирин быһыытынан, биэнсийэ пуондатын тэрийии боппуруоһун бастакынан туруорбут дьонтон биирдэстэрэ. Биэнсийэ туһунан сокуон барылын ырытан оҥорууга, ол иһигэр ханнык категория үлэһиттэр биэнсийэҕэ эрдэ тах- сыахтаах сокуоннарын ылыныыга элбэх сүбэни биэрбит, тус көрүүлэрин уонна санааларын эппит миниистир буолар.

Люлия Николаевна бүгүн даҕаны үлэ үөһүгэр сылдьар. 33 киһиттэн састааптаах өрөспүүбүлүкэ Ытык сүбэтигэр 13 сыл бэрэссэдээтэллээн кэллэ. Уопсастыба уонна былаас икки ардыларыгар хардарыта тулуйсуулаах сыһыан олохтонуутугар ытык тыл-өс, сүбэ буолар аналларын чиэстээхтик толороллор. Арыгыны утары охсуһууга биир ыйааһыннаах тыллаах улахан түмсүүнэн буолар. Дойдуга бүттүүнүгэр курдук, өрөспүүбүлүкэбитигэр киһи олоҕо уһаан иһэр. Ытык сүбэ чилиэннэрэ ол онуоха тус бэйэ- лэринэн үтүө холобур буолаллар.

Бүгүн Люлия Николаевна Григорьева 80 сааһын туолар. Хайа да киһиэхэ бу бэлиэ ытык саас. Уһун сыллар-дьыллар өксүөннэриттэн мөлтөөн-ахсаан хаалбакка, элбэх хаарга ньохчоччу баттаппакка, сүһүөҕүн үрдүгэр хааман-сиимэн элэстэнэ сылдьар Люлия Николаевнаны ким баҕарар үөрэ, сөҕө-махтайа көрүөҕэ. Оттон кинилиин кэпсэттэххинэ, кини боростуойуттан, аламаҕайыттан, эдэрдии эрчимнээх күлүүтүттэн, олоҕу олорбут дьиҥ саха дьахтарыныы үтүө санаатыттан бэйэҥ хардары аһыллыаҥ, сүргэҥ көтөҕүллүө, санааҥ чэпчиэ.

Киһи киһитэ, дьон киһитэ Люлия Николаевна уһун олоҕор, таһаарыылаах үлэтигэр-хамнаһыгар үгүс үтүө дьоннуун эҥээрдэспит, кинилэртэн элбэҕи сүбэлэппит, туһаммыт бэйэтэ. Үтүө үтүөнэн төлөнөр. Саха салайааччы дьахтара бар дьонун, отчут-масчыт дьонун-сэргэтин өйүүр, көмөлөһөр өйүнэн-санаанан салайтаран үлэлээбитэ-хамсаабыта таах умнуллан хаалбат.

Улахан олох киэҥ суола сүппэт-оспот, омооннурбат, сырдык аартыга сабыллыбат.