Сахаларга ньургуһун олус чугас. Бэйэбит курдук, тымныыттан толлубакка, олоххо дьулуһар. Хайа, уонна бастакы сибэккибит буоллаҕа дии. Ол иһин суруйааччы үксэ ньургуһуҥҥа анаммыт хоһоонноох. Элбэх ырыа да айыллыбыта. Олортон саамай биллэллэрэ бу:

Хара сир устун саас маҥнай

Хааман иhэр кэрэтиэн!

Сэрэммиттии оргууй аҕай

Сири көрөн иhэбин.

Халдьаайы ахсын тэтэрэннэр,

Ньургуhуннар үүммүттэр,

Таптал курдук нарын, сэмэй,

Тыыннаах буолар эбиттэр!

Номох буолбут сахам кыыhын --

Ньургуhуну санаатым,

Таптыыр кыыспар кини аатын

Иҥэриэхпин баҕардым.

Иннокентий Дмитриев-Сиэн Чолбодук бу хоһоонугар матыыбын суруйбут Василий Никитич Протодьяконовтан, саха литературатын улахан учуонайыттан, биллэр суруналыыс Уйбаан Ушницкай ыйыталыспытын бэчээттиибит.

• И.А. Дмитриев-Сиэн Чолбодук

• В.Н. Протодьяконов-Баһылай Бырдьахаанап

“1957 сыл. Күһүн. Университет аһыллыытыгар үөрэххэ киирэн, үөрүү-көтүү бөҕө. Онно истиэнэ хаһыатыгар тахсыбыт «Ньургуһуннар» диэн хоһоону сөбүлүү көрөн, болокунуоппар сурунан ылбытым. Ырыа буолуон сөп эбит диэн, киэһэ домбрабын таҥкынаппыппар, матыып бэйэтэ тахсан кэлбитэ. Сол киэһэттэн Сэргэлээх оҕолоро бары ыллаан киирэн барбыттара. Онтукам баара, биир кууруска үөрэнэр уолум хоһооно эбит. «Тэтэрэ» диэн тыл баарын дьиктиргээбитим. Кеша: «Биһиэхэ, Ньурбаҕа, оннук ньургуһуннар бааллар ээ», — диэбитэ. Кэлин тэтэркэй ньургуһуннары көрөн, илэ итэҕэйбитим.

Аттыбытынан Сэргэлээххэ, пааркаҕа, Чочур Мурааҥҥа да «Ньургуһуннары» ыллыы-ыллыы ааһаллара. Бу ааптардар олороллор диэн ким билиэй? «Биһиги айбыт ырыабыт», — диэн этиэхпит баара дуо? Ырыабыт сол күһүөрү кыһын устудьуоннар куонкурустарыгар лауреат буолуоҕуттан уонна 1963 сыллаахха араадьыйаҕа толоруллуоҕуттан, өрөспүүбүлүкэҕэ күүскэ тарҕаммыта”, — диирэ учууталым Василий Никитич Протодьяконов.

Ырыа диэн киһи санньыар кэмигэр санаатын аралдьытар, итии иэйиини үөскэтэр, төрөөбүт дойдуга тапталын күүһүрдэр, үөрүүтүн үрдэтэр, билсиһиитин кэҥэтэр. Оттон тиэмэтин, уобараһын, матыыбын таба тайаннаҕына, өссө ордук кыаҕа улаатар. Ньургуһуну ырыанан иэйии киһиэхэ уонна төрөөбүт дойдуга тапталга, тоҥ буору тобулан, хаары-мууһу быыһынан күн диэки тардыһар күүһү биэрэр.

Мин «Ньургуһуҥҥа сүгүрүйүү» түһүлгэлэрин 2004 сылтан оҥоробун. Олорго учууталбын уонна Сиэн Чолбодугу олохторун тиһэх күннэригэр диэри саамай өрө туппуппут.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй кэлэктиибигэр, Александр Константинович Чиряев көҕүлээһининэн, үтүө үгэс үөскээбитэ. Саас аайы мырааннар тэллэхтэрэ саһархай «көбүөрүнэн» тэлгэниитэ, ордук хойдоругар, оҕолору төрөппүттэрин кытта Туймаада соҕурууҥҥу уһуга Өлүөнэлиин силбэһэр сиригэр оптуобуһунан, массыынанан илдьэн, онтон Табаҕа тумуһун дабайан, Куллатыга диэри бөҕү-сыыһы ыраастаан, ньургуһун тиэмэтигэр араас куонкурустары оҥороллор, бастакы сибэкки туһунан, онно анаммыт айымньыларынан «Ньургун, Ньургуйаана, Ньургууна, Ньургуу, Ньургуһун», о.д.а. диэн ааттаах дьон туһунан кэпсээннэргэ, айымньыларга күрэхтэһэллэр. Кыттар оҕолор, төрөппүттэр ахсааннара сыл аайы үксээн иһэр. Баһылай Никиитис биһиккини 2017 сылга диэри сыл аайы, доруобуйабыт үчүгэй эрдэҕинэ, бочуоттаах ыалдьыттарынан ыҥыран алҕаттаран, тыл этитэн, дьүүллүүр сүбэ баһылыктара оҥостон сылдьыбыттара. Оҕолор салгыы балаакканан хоно хаалаллара. Биһиги төннөн иһэн, учууталбыныын бүөмнээн өссө атын очуоска баран, ньургуһуннар ортолоругар олорон кэпсэтэрбит, айымньылары ырытарбыт, инники айар былааннарбын ыйытара, сүбэ-ама биэрэрэ”.