1917 сыллааҕы Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин уонна Кырасдааныскай сэрии түмүктэринэн, Арассыыйа бэдэрээссийэлээх өрөспүү­бүлүкэҕэ кубулуйбута уонна дойду каар­татыгар национальнай бэлиэлэринэн үөскэтиллибит аптаныамыйалаах судаарыстыбаннай тэриллиилэр  баар буолбуттара.

1920 сыл муус устар 20 күнүгэр Сибиирдээҕи ревком Саха уобалаһын анал туругун эһэн туран, Уркуускай күбүөрүнэ оройуонугар кубулуппута. Маннык бас-баттах дьаһал Саха Сирин национальнай, экэнэмиичэскэй, географическай уратыларын аахсыбат буолуу халы-мааргы көстүүтүнэн сыаналаныан сөп. Тутатына Саха Сирин биллиилээх бассабыыга, Уркуускай күбүөрүнэ аһын-үөлүн кэллиэгийэтин чилиэнэ К.Е.Андриевич Сибревкомҥа Саха Сирин дьаһалтатыгар уобаластааҕы быраабын хаалларар туһунан этиини киллэрбитэ. Кини бэйэтин этиитигэр баараҕай улахан Өлүөнэтээҕи кыраайы ыраах сытар Уркуускайтан көдьүүстээхтик салайыы кыаллыбатын, икки эрэгийиэн икки ардыларыгар тылга, култуураҕа, итэҕэлгэ олус улахан араастаһыылар баалларын бэлиэтээбитэ. Муус устар 27 күнүгэр М.К.Аммосов Сибревкомҥа бэйэтин дакылааттыыр саппыыскатын түһэрбитэ. Онно кини дойду үрдүнэн бартыыйынай-сэбиэскэй үлэһиттэр кыайан тиийбэттэрин этэн туран, Саха уобалаһыгар сөптөөх ахсааннаах каадырдар сүүмэрдэнэн хомуллубуттарын ыйбыта.

1920 сыл ыам ыйын 9 күнүгэр Уркуускайга бу боппуруоска сүбэ мунньах ыытыллыбыта. Мунньахха Саха Сирин бэрэстэбиитэллэрэ М.К.Аммосов, П.А.Ойуунускай, Г.С.Ефимов, А.И.Мордвов, Н.Е.Олейников, К.Е.Андриевич, К.П.Атласов кыттыбыттара. Максим Кирович Саха Сириттэн сөптөөх ахсааннаах төрүт олохтоох үөрэхтээх дьон баарын этэн туран, күбүөрүнэ урукку анал туругун чөлүгэр түһэрии боппуруоһун быһаччы туруорбута. Дэлэгээссийэ атын чилиэннэрэ биирдии-биирдии бэйэлэрин куоһурдарын эппиттэрэ.

Ыам ыйын 11 күнүгэр Саха Сирин оройуоннааҕы ревкомун тутулун бырайыагын ырытан оҥоруохтаах хамыыһыйа мунньаҕа ыытыллыбыта. Манна Саха Сириттэн Г.С.Ефимов кыттыбыта. 1920 сыл ыам ыйын 28 күнүнээҕи үлэ идэлээх тэрилтэлэрин бэрэстэбиитэллэрин мунньаҕа Саха Сирэ бэйэтин дьаһанар быраабын кэһии таһаарыллыбытын бигэргэтэн туран, Өлүөнэтээҕи кыраайы Уркуускай күбүөрүнэтигэр холбооһуну утарар бырачыаһы биллэрбитэ, «Саха уобалаһа» урукку анал туругун чөлүгэр түһэрэри модьуйбута.

1920 сыл ахсынньытыгар РСФСР Сэбиэттэрин VIII сийиэстэригэр С.М.Аржаков салалталаах Саха Сирин дэлэгээссийэтэ Саха аптаныамыйатын тэрийэргэ Национальностар дьыалаларын наркоматын сөбүлэҥин ылбыта. Саха дэлэгээссийэтэ хара бастакыттан аптаныамынай өрөспүүбүлүкэ ыстаатыһын туруорсубута, ССРС өссө тэриллэ илигинэн сойууһунай өрөспүүбүлүкэ ыстаатыһын туһунан кэпсэтии турар кыаҕа суоҕа.

Сибнац Саха Сиринээҕи отделын сэбиэ­диссэйэ Г.С.Ефимов көҕүлээһининэн, Наркомнац иһинэн дойду үрдүкү былааһын уорганнарыгар «саха норуотун уонна уобалаһын таарыйар принципиальнай суолталаах сокуоннар барылларын» ырытан оҥоруунан уонна хамнатыынан дьарыктанар Саха отдела аһыллыбыта. (Георгий Семенович Ефимов Үөһээ Дьааҥы Дулҕалаах нэһилиэгин сис дьонун ыччата. Томскайдааҕы үнүбэрсиэт юридическай факультетыгар үөрэммитэ. Саҥа былаас атаҕар турарыгар сэбиэскэй уорганнарга үлэлээбитэ. Кэлин олоҕун уонна охсуһуутун суола арахсыбыта. Сэбиэскэй былааһы утары өрө турааччылар Чурапчытааҕы сийиэстэригэр тэриллибит ВОЯНУ-га бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта. Үрүҥнэр кыайтарбыттарын кэннэ кыраныысса таһыгар эмиграциялаабыта. Ыарахан уонна өссө оннооҕор улахан интэриэһинэй дьылҕалаах киһи. – П.И.).

1921 сыл тохсунньу 16 күнүгэр РК(б)П Саха губбюротун сэкирэтээрэ М.К.Аммосов РК(б)П КК Сиббюротун чилиэнэ Емельян Ярославскайга  кистэлэҥ тэлэгирээмэтигэр, Саха Сиригэр аптаныамыйаны туруорсууну үгүс олохтоох бартыыйынай тэрилтэлэр сөбүлээбэттэрин, ол оннугар национальнай интэлигиэнсийэ киэҥ аптаныамыйа туһугар турарын туһунан иһитиннэрбитэ. Максим Аммосов учууталыттан Бүтүн Арассыыйатааҕы суолталаах бу бириинсиптээх боппуруоска ыйыыны оҥороругар көрдөспүтэ. Сиббюроҕа ыыппыт атын кистэлэҥ тэлэгирээмэтигэр Саха губбюротун көҕүлээһининэн, эппиэттээх бартыыйынай үлэһиттэр мунньахтарыгар Саха Сиригэр аптаныамыйа ыстаатыһын биэрии эрдэтин туһунан уурааҕы ылыммыттарын  иһитиннэрбитэ.

1920 сылга Сибревком састаабыгар национальностар дьыалаларыгар отдел (Сибнац) тэриллибитэ. Бу отделга саха, бүрээт, хайалаах алтаай, татаар, латыш, литовец уо.д.а. омуктар хос отделлара бааллара. Сибнац, Сибревком иһинэн Наркомнац боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлинэн буолбута. Сибнац уонна саха хос отделын сэбиэдиссэйдэрэ буоланнар, РК(б)П Сибиирдээҕи бюротугар дакылааттыыр саппыысканы түһэрбиттэрэ. Ол саппыыскаҕа Өлүөнэтээҕи кыраай 300 тыһ. сахата эбэтэр 82%-на биир төрүттээҕин-уустааҕын, бииргэ түөлбэлээн олорорун, сүөһү иитиитинэн уонна сири оҥоруунан дьарыктанарын, сөптөөх култууралааҕын, суруктааҕын-бичиктээҕин, хас эмэ уонунан ахсааннаах үрдүк үөрэхтээх, 200-тэн тахса орто үөрэхтээх дьоннооҕун туһунан ыйыллар. Бэлитиичэскэй сыылка саха интэлигиэнсийэтигэр сүүнэ сабыдыала таарыллар. Р.И.Оросин баһылыктаах сэссэлиистии  санаалаах национальнай интэлигиэнсийэ, Саха уобалаһа Уркуускай күбүөрүнэ оройуонугар кубулутуллуоҕуттан, хомунньуустартан тэйбитэ бэлиэтэнэр. 1920 сыл атырдьах ыйыгар Дьокуускайга арыллыбыт «Оруоһун саагыбарын» кэнниттэн ити бөлөх ыһыллыбыта ыйыллар. Эмиэ итинник муҥ В.В.Никифоров баһылыктаах «саагыбарсыктарга» тиксибитэ этиллэр. Сахалар национальнай-территориальнай аптаныамыйаны ыларга бүрээттэрдээҕэр ордук күүстээх төрүөттээхтэрин туһунан түмүк оҥоһуллубут.

И.Н.Барахов (быһаарар куоластаах), П.А.Ойуунускай (сүбэлэһэр куоластаах) уонна М.К.Аммосов (ыалдьыт быһыытынан) 1921 сыл кулун тутарга РК(б)П X сийиэһигэр кыттыбыттара. Сийиэскэ И.В.Сталин «Национальнай боппуруоска баартыйа уочараттаах соруктарын туһунан» дакылааты оҥорбута. Аптаныамыйаны тэрийиигэ «Национальнай боппуруоска баартыйа уочараттаах соруктарын туһунан» уураах ылыллыыта улахан суолталаммыта. Уураахха Сэбиэскэй Арассыыйа кытыы сирдэригэр национальнай-судаарыстыбаннай тутууну ыытыы уонна олохтоох исписэлиистэри бэлэмнээһин мүччүрүйбэт сорук быһыытынан туруоруллубута быһаарыылаах оруолламмыта.

Сийиэс бүппүтүн кэннэ Ойуунускай, Барахов уонна КК эппиэттээх үлэһитэ А.В.Агеев Дьокуускайдаан иһэннэр,  Сиббюроҕа уонна Сибревкомҥа Саха АССР-ы тэрийэр боппуруоһу туруорбуттара. Бу тэрилтэлэр салайааччыларын санаалара хайдыспыта. Сиббюро чилиэнэ Хотимскай, Сибревком бэрэссэдээтэлэ Смирнов Саха уобалаһа чиэски ыраах сытарынан, нэһилиэнньэтин култуурата намыһаҕынан, сахаларга билигин аптаныамыйаны биэрии тугу да уларытыа суоҕа, ол оннугар кинини Дьоппуон эбэтэр Эмиэрикэ бэрт түргэнник «ньэм» гыннаран кэбиһиэхтэрэ диэн куолулаабыттара.

Кинилэри утаран Сиббюро чилиэнэ Яковлев, Сибревком бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Чуцкаев аптаныамыйаны биэрэртэн аккаастааһын сэбиэскэй былаас национальнай боппуруоска ыытар бэлиитикэтин кэһии буоларын, ол түмүгэр сахалар ортолоругар националистическай, ону ааһан өссө шовинистыы хамсааһын тахсыан сөбүн бэлиэтээбиттэрэ.

Сиббюро, куолас хайдыспытынан, РК(б)П КК-гэр икки этиини иккиэннэрин түһэрбитэ. Яковлев уонна Чуцкаев аптаныамыйа бэриллибитин кэнниттэн, Дьоппуон хапытаала Саха Сирин чэпчэкитик ыйыстарыгар ханнык да дакаастабыл суоҕун туһунан бэйэлэрин ураты санааларын эппиттэрэ.

1921 сыл муус устарга Максим Аммосов Москубаттан Саха АССР-ы түргэнник тэрийэргэ көрдөһөн, РК(б)П КК-гэр уонна Наркомнацка сайабылыанньа киллэрбитэ. Бу боппуруоһу быһаарыы тардыллыыта, аптаныамыйа иһин хамсааһын кыттыылаахтарын сэбиэскэй былааһы кытта салгыы бииргэ үлэлииллэриттэн тэйитэрин бэлиэтээбитэ. М.Аммосов Саха Сиригэр национальнай судаарыстыбаннаһы тэрийиигэ бартыыйынай-сэбиэскэй, хаһаайыстыбаннай уонна култуурунай үлэһиттэр тиийбэттэрэ соҕотох мэһэйинэн буоларын бэлиэтээбитэ.

1921 сыл ыам ыйын 16 күнүгэр Степан Аржаков аптаныамыйа туһунан дакылаатын дьүүллэһэн баран, Наркомнац Саха аптаныамынай уобалаһын тэрийэргэ бириинсиптээх сөбүлэҥин биэрбитэ. М.К.Аммосов, П.А.Ойуунускай уонна И.Н.Барахов Дьокуускайга суохтарынан туһанан, утарсааччылара Саха Сиригэр аптаныамыйа эрдэтин туһунан хаттаан быһаарыыны ылыммыттара.

1921 сыл бэс ыйын 14 күнүгэр РК(б)П КК Тэрийэр бюротун сэкирэтээрэ В.М.Молотов илии баттааһыннаах, Саха Сирин аптаныамыйатын боппуруоһун бүтэһиктээхтик көрөргө уонна административнай салаллыытын туһунан дирэктиибэни ырытан оҥоруохтаах хамыыһыйаны тэрийэргэ ВЦИК Бүрүсүүдьүмүгэр этии киирбитэ. М.К.Аммосов аптаныамыйа туһунан дакылаат оҥорбута, онно Сибиир норуоттара Кырасдааныскай сэрииттэн сылтаан аптаныамыйаны хойутаан ылалларын чорботон бэлиэтээбитэ.

1921 сыл атырдьах ыйыгар аптаныамыйаны тэрийиигэ бэлэмнэнии дьаһаллары ыытар инниттэн, Якутгуббюро иһинэн П.А.Ойуунускай, кэлин М.К.Аммосов салайаач­чылаах Саха сиэксийэтэ тэриллибитэ. 1921 сыл алтынньы 4 күнүгэр ыытыллыбыт ревкомнар 1-кы күбүөрүнэтээҕи сийиэстэригэр кэнэҕэски Конституцияны, үлэлээн иитиллээччилэр бырааптарын уонна эбээһинэстэрин дэкилэрээссийэтин ырытан оҥорууга, аптаныамынай өрөспүүбүлүкэ кыраныыссаларын быһаарыыга хамыыһыйа тэриллибитэ. Дэкилэрээссийэ бырайыагар «олохтоох суолталаах ойуур, уу, сир анна, сэбиэскэй хаһаайыстыбалар, бөдөҥ предприятиелар, тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрэ бары тыыннаах уонна хамсаабат баайдарын кытта САССР уопсай национальнай бас билиитинэн биллэриллэллэр» диэн этиллибитэ.

1921 сыл ахсынньытыгар Саха ревкомун дэлэгээссийэтэ Новониколаевскайга ыытыллыбыт Сиббюро мунньаҕар Саха АССР-ы тэрийии боппуруоһун өссө төгүл туруорбута. Сиббюро сэкирэтээрэ Ходорковскай этиитинэн аптаныамынай уобалаһы тэрийэр туһунан быһаарыы ылыллыбыта. Ол түмүгэр Наркомнац эмиэ уобаластааҕы аптаныамыйаҕа сөбүлэспитэ. Аптаныамынай уобалас Сибревком муҥур дьаһалыгар киирэрэ уонна киниэхэ бүк бас бэринэрэ.

М.К.Аммосов Москубаҕа аптаныамынай өрөспүүбүлүкэ боппуруоһугар РК(б)П КК Генеральнай сэкирэтээрэ И.В.Сталин өйөбүлүн ылары ситиспитэ. 1922 сыл тохсунньу 17 күнүгэр Наркомнац мунньаҕар Саха АССР-ы тэрийэр туһунан быһаарыы ылыллыбыта.

1922 сыл муус устар 27 күнүгэр ВЦИК Бүрүсүүдьүмэ Саха Аптаныамынай Сэбиэскэй Сэссэлистиичэскэй Өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан историческай дэкириэти таһаарбыта. Итинник национальнай судаарыстыбаннас төрүтэ ууруллубута.

Егор Антонов, история наукатын хандьыдаата.