Мин отоhуттаан эмтиир киhи санаан көрдөхпүнэ, биһиги бэйэбит айылҕабытыттан, тулалыыр эйгэбититтэн, оппутуттан-маспытыттан, бэйэбитигэр үүнэр эмтээх отторбутуттан-мастарбытыт­тан, таастарбытыттан, үөннэрбититтэн- көйүүрбүтүттэн тэйдибит, аанньа ахтыбат буоллубут дии саныыбын. Ол аата биhиги бэйэбит киэнин ситэ сыаналаабаппыт. Ол кэриэтин биhиги араас тас дойдулартан хото тиэллэн кэлэн маҕаhыыннарга ыара­хан сыанаҕа атыыланар отторун-мастарын төhөнү баҕарар сүгэн-көтөҕөн, төhө баҕарар сыанаҕа атыылаhыахпытын сөп. Дьиҥинэн, ити атыылаһар эмпит-томпут барыта ту­лабытыгар баар. Адьас барыта. Аҥаардас хас биирдии саха ыалын тиэргэнигэр киhи доруобуйатыгар солбуллубат туhалаах от толору. Аҕыйах холобуру аҕаллахха, ол чыычаах ото, үөрэ, хатыылаах отторбут.

Мин биирдэ санаан көрдөхпүнэ ман­нык, тулабытыгар үүнэр араас эмтээх отторбут-мастарбыт ордук күүстээхтэр. Тоҕо оннугуй диэтэххэ, биhиги сэттэ- аҕыс ыйдаах тымныыбытыгар от-мас утуйан, сынньанан күүс-уох ылар. Ол мастарбыт, үүнээйилэрбит саас буол­ла даҕаны тыллыбытынан бараллар.

Лабыкта

Лабыктаны былыр сут-кураан дьыл­лар саҕана аҕабыт биhигинэн үргэтэрэ уонна хаппытын кэннэ үлтү мэлийэн баран бурдукка булкуйан лэппиэскэ, баахыла оҥорон сиирбит. Олус минньигэс буолара. Өссө үөрэ ото бутукайынан утахтанан күнү быhа киэhэ хойукка диэри аччыктаабакка сылдьар буоларбыт. Лабыктаны сылытан баран, искэҥҥэ баайан сырыттахха, сотору суох буолар. Оччоҕуна үтүөрбүтүнэн ба­рыллар. Ааспат сөтөлгө үүккэ көөнньөрөн хаста эмэ истэххэ, сөтөл олох ааhар. Манна диэн эттэххэ, киhи хабахха кутуллубут хаан курдук. Онон киһи хаана ыраас буоллаҕына, ыарыыга, дьаҥҥа-дьаhахха ылларбат. Оҕо эрдэхтэн оту, үүнээйини иhэ сырыттахха киhи үйэтин быдан уhатыан сөп. Холобур, хатыҥ бүөрэ хайдахтаах да кыhыҥҥы то­мороон тымныыга күп-күөх турар буолар. Адьас тоҥмот, кыhын көрөөрүҥ эрэ. Ол аата биhиги айылҕабыт бэйэтэ дьикти­лээх, күүстээх. Ол иhин биhиги бэйэбит киэнэ бэйэбитигэр олус көмөлөөх уонна күүстээх диэн өйдөбүллээхпин. Ити соҕуруу дойдуларга үүнэр оттор-мастар бэйэлэрин сытыйбыт почваларыттан уоҕурдунан төгүрүк сылы супту үүнэ тураллар. Мин ону наhаа үчүгэй дии санаабаппын. Кини оннук мэлдьи үүнэн туран эмтиир дьоҕура мөлтөх соҕус буолуохтаах, бука. Тоҕо диэтэххэ, кини биhиэнин курдук бу үлүгэр тыбыс-тымныы тоҥ буору тобулу үүнэн силигилээн тахсы­бат. Ити ньургуhуну көрүҥ эрэ, хаар уулунна да быкпытынан барар. Ол аата кини олус күүстээх. Ол иhин ньургуhун доруобуйаҕа олус туhалаах, ону ааhан кинини аҥаардас көрөн даҕаны энергия, күүс-уох ылаҕын.

Бырамыысыланнас буортута

Кинилэр киэннэрэ мөлтөх буолуо диэн сэрэйэрим туохтан төрүөттээҕий диэтэххэ, соҕуруу дойдуларга бырамыы­сыланнастара олус сайдыбыт. Айылҕаны төhөлөөх алдьатан-кээhэтэн турара бу­олуой? Аны туран, массыыналара сири аннынан, үрдүнэн айанныыллар. Аны ааллар үөhэнэн эмиэ көтөллөр. Ити үүнэн турар окка-маска төhөлөөх буортуну аҕалара буолуой? Ол иhин биhиги, бэйэбит бэйэбитин ытыктаhарбыт курдук, оппу­тугар-маспытыгар бүүс-бүтүннүүтүгэр ытыктабыллаахтык, харыстабыллаахтык сыhыаннаhыахтаахпыт. Уопсайынан, киhи сааhыттан тутулуга суох, бэйэбити­гэр үүнэр оттору-мастары туhаныахтаах. Остуолга наар турар буолуохтаах. Ол бу полуфабрикаттарынан үлүhүйүө суохта­ахпыт. Тулабытыгар үүнэр от-мас олус күүстээх. Кытайдар биhиэхэ кып-кыра иhит сыыhыгар аҕалан эми атыылыыл­лар. Кинилэр ону, сирдэрэ суох буолан, дьааhыктарга хас эмэ хаттыгастаан дьа­арыстаан үүннэрэллэр. Ол төhө үчүгэй буолуой? Онтон биhиэнэ нэлэмэн хочо­лорбутугар төhө баҕарар үүнэр. Аҕыйах сыллааҕыта биир кытай киhитэ Саха сиригэр ыалдьыттыы сылдьан сыhыыга, сиргэ тахсан баран, «Тыый, бу эмтээх отторгутун тэпсэ сылдьар эбиккит буол­баат!», — диэн сөҕөн саҥа аллайбыттаах. Көр эрэ, бу, кэлии дьон хайдах курдук оннооҕор биhиги айылҕабытын сыана­лыырын. Оттон биhиги? Биhиги бэйэбит айылҕабытын баардыылаабаппыт, эгэ, эмкэ-томко туhаныахпыт дуо? Ити курдук холустук, тоҥуйдук сыhыаннаhарбыт тох­тууругар уолдьаста.

Үөрэ ото, кииһилэ

Биhиги айылҕабыт ханнык ото-маhа эмп быhыытынан туhалааҕый диир буол­лахха, киhи барыта билэр отторо. Холобур, үөрэ ото баар. Ону биhиги өбүгэлэрбит төгүрүк сылы быhа иhэллэр этэ. Ол оҥоhуута судургу, эмп да быhыытынан күүстээх. Ону аhаан өбүгэлэрбит үйэлэрин моҥообуттара. Үөрэ ото туохха күүстээҕий диэтэххэ, ордук ньиэрбэ ыарыытыгар туhалаах. Холобур, ити эпилепсик, уҥан түhэ сылдьар оҕолор бааллар. Кинилэр үөрэ от силиhин, сибэккитин мэлдьи утах оҥостон иhэ сылдьар буоллахтарына, эпилепсияттан босхолоноллор эбит. Мин бэйэм эмтээбит холобурбар икки оҕону билэбин. Олор үөрэ отун иhэн үчүгэй бу­олбуттара. Үөрэ отун хомуйар туох даҕаны уустуга суох. Мин ыарыйдахпына дьиэм да таhыттан хомуйан туhанабын. Үөрэ отун сылаарҕаабыт кэмҥэ истэххэ, сэниэни биэ­рэр. Аны тобук ыарыытыгар эмиэ туhалаах. Кииhилэ диэн баар. Кини былыр-былыр­гыттан аакка-суолга киирбит ас буоллаҕа. Сүөгэй уутугар, эбэтэр көннөрү үүккэ да булкуйан утах оҥостон иhиллэр. Эбэтэр барыанньалаан, хааhылаан да сиэтэххэ, ис уоргаҥҥа сүрдээх туhалаах. Саамай үчүгэйэ диэн кииhилэ былчархайы суох оҥорор.

Хатыҥ

Хатыҥтан төhө баҕарар эми ылыахха сөп диэн өйдөбүллээхпин. Хатыҥ бүөрүн буоккаҕа настойкалаан баран, сүhүөх ыа­рыытыгар туhаныахха сөп. Илиигэ-атахха мэлдьи сотто сылдьыллыахтаах. Аны сөтөлгө, куртах ыарыытыгар, уопсайынан ис уоргаҥҥа олус туhалаах. Буоккаҕа да бу­олбакка, көннөрү хончоҕорго ууга суурайан иhэ сылдьыахха син. Туох да буортута суох.

Хатыҥ сэбирдэҕэ балык тылын саҕа буоллаҕына, атын оттору кытары булкуйан иhэ сырыттахха ноор, куртах ыарыыларыт­тан олох босхолонон хаалыахха сөп.

Сэбирдэҕэ саахардаах курдук буолбут кэмигэр үргээн бэс иннэтин кытары бул­куйан настой оҥорон куруук иhэ сылдьар буоллахха, саас сылаарҕаабыт кэмҥэ сэниэ биэрэр. Итини бэйэбинэн билэбин. Мин бу 80 сааспыттан ыла кырыйдым. Ол иннинэ айылҕаҕа наар сылдьарым сир астыы, от- мас хомуйа.

Хатыҥ сэбирдэҕэ сыппыт киhини туру­орар. Сиидэhинэн уhун ыстаан тигэн баран түөскэ диэри ыбылы тардынан иhигэр сэбирдэҕи кутуллар. Адьас харахтан сыыhы ылбыт курдук буолар. Халыма дьахтара кэлэн эмтэммитэ. Кини соҕуруу дойдуларга тиийэн үлүгэрдээх харчыны төлөөн эмтэм­митин кэпсээбитэ. Миэхэ сайылаан эмтэнэн барбыта.

Хатыҥ чаахыта уонна үөhэ эмиэ туhалаах. Хатыҥ туоhа алдьаммытынан убаҕас сүүрэн, хап-хара дьүhүннэнэн хаалбыт буолааччы. Ону үөhэ дииллэр. Чааханы чэй оҥостон иhэ сылдьыллыахтаах. Былыр дьон бары иhэллэр этэ. Оччолорго чэй да суоҕа. Хатыҥ ытарҕата диэн баар. Бүөргэ эмиэ олус туhалаах. Төhөнү баҕарар иhэ сыл­дьыллыахтаах.

Ньээм сибэкки

Ньээм сибэкки (Одуванчик) диэн от баар, дьиэ таhыгар үүнэр. Ону саас эрдэ үргээн баран, сууйан-тараан ууга туруоран аhыытын аhараллар. Салаакка кутан сиэтэххэ оhоҕос, куртах ыарыытын эмтиир. Аны сибэккитэ баар дии. Ону мин холобур биэс устууканы күн аайы сии сылдьабын. Барыанньа да оҥостон сиэниллэр. 400 устуука сибэккини үргээн баран, биир киилэ сироп оҥорон барыанньа­ланыллар. Ону чэйгэ кутан мэлдьи иhиллэр. Чэй оннугар да иhэбин. Сөтөлтөн быыhыыр. Биэс тымыр диэн от эмиэ эмтээх. Куртах араас ыарыыларын суох оҥорор.

Мутукча

Тиит мутукчата эмиэ туhалаах. Инсул­лаабыт киhиэхэ ыыппытым. Мутукчатын оргутан биир ый кэриҥэ испитин кэннэ тарбахтара, илиитэ хамсыыр буолбуттара. Киhим эдьийим өссө ыыттын диэн үлэспитэ. Харыйа туорааҕын, мутукчатын эмиэ иhэн ин­сультан өрүттүбүт холобурдар бааллар. Биир ыарыhахха ону сүбэлээбитим кэннэ дьиэтин таhыгар тахсар, дьаарбайар буолбут этэ.

Уопсайынан, бэйэм ыалдьан хай­дах эмтэммиппинэн көрөн от-мас туохха туhалааҕын быhаарабын. Бэйэм туhанан үтүөрбүт эрэ өрүттэрбин дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдэ, кэпсии сатыыбын. От-мас, үүнээйи эмтиир күүhүн киhи ааҕан сиппэт.

Елена ВАСИЛЬЕВА — Эбээ Өлөөнө