Көбүс-көнө мастаах, чуумпу бэс чагда быыһыгар “Тещин язык” диэн бүччүм сынньалаҥ түөлбэни Сунтаар урбаанньыта Виктор Николаевич Ващенко тэрийбит. Бу киин сүрүн уратыта диэн, кыһын буоллун, сайын буоллун, сынньанааччыларыгар үтүө таһымнаах өҥөлөрү оҥорор. Олоҥхо дойдутун туризмын туһунан Виктор Николаевич маннык кэпсээтэ:

– Виктор Николаевич, олус ис киирбэх айылҕалаах сиргэ сынньалаҥ киинин туппуккут. Тутуугут элбэҕэ, уурбут-туппут курдук кичэллээҕэ киһини сөхтөрөр. Бу барыта биир күн баар буолан хаалбатаҕа сэрэйиллэр. Үлэ-хамнас хайдах саҕаламмытай?

 – Туох барыта кыраттан саҕаланар буоллаҕа. Маны барытын өр сыллаах сыралаах үлэ түмүгэр тутан таһаардыбыт. Биллэн туран, тута урбаанньыт буолан хаалбатаҕым. Аармыйаҕа сулууспалаан баран, Кемерово куоракка индустриальнай педагогическай техникумҥа үөрэммитим. Онно учуутал идэтин баһылаабытым. Дойдубар кэлэн 1 ¹-дээх оскуолаҕа учууталлаабытым. Онтон суоппардыы барбытым. 1990-с сыллар кэлбиттэригэр, киһи бэйэтин баһын бэйэтэ бас билэр кэмэ үүммүтүгэр, маһынан дьарыктанарга быһаарыммытым. Оттук маһын бэлэмнээн атыылыырым. Оттон 2005 сыллаахха ИП буолбутум. Тутуу маһынан, оттук маһынан күүскэ дьарыктаммыппыт. Кэлин дьыаланы өссө кэҥэтэр туһунан толкуйдар киирэн барбыттара. Онон 2010 с. туризм эйгэтигэр киирэн хаалбытым. Онтон ыла манна эргийэ сылдьабын.

 – Сиргин-уоккун олус бэркэ талбыккын. Тоҕо чуолаан бу сири таллыҥ?

– Уруккуттан сөбүлээн көрөр сирим. Кустуу, бултуу баран иһэн мэлдьи таарыйан ааһарым. Чахчы сахаҕа сөбүлэтэр сир-дойду. Кистэлэҥ, таайтарыылаах күүстээх. Киһи санаатын сааһылыырыгар, уоскуйарыгар, өйдүүн-санаалыын чөл туруктанарыгар көмөлөһөр. Аны туран, салгына ырааһа, тулалыыр ойуурун, тыатын маһа-ото сиэдэрэйэ – эмиэ туһунан киһини абылыыр эйгэни үөскэтэр. Кылгастык эттэххэ, кэрэ уонна ураты ытык сир.  

– Аата да олус дьикти эбит. “Тещин язык”. Кимнээх, тоҕо маннык ааттаабыттарый?

– Дьикти сир –  аата да дьикти буолуохтаах. Улуус кииниттэн Сунтаартан баара-суоҕа 2 км тэйиччи. Ол гынан баран кэрэ көстүүлээх, тыытыллыбатах Кэмпэндээйи диэн үрэхтээх. Ол үрэҕин кытыллара аһара кырасыабайдар. Үрэх ортотуттан үүнэн тахсыбыт курдук улахан томтор арыылаах. Онто 100-чэ миэтирэ уһуннаах. Ону Устье бөһүөлэгэр олоро сылдьыбыт Амакинка эспэдииссийэ геологтара тылга майгынната көрөннөр “Тещин язык” диэн сүрэхтээбиттэр. Сир дьиҥнээх сахалыы аата – Ат Саала. Ол гынан баран ити аат туризм киинигэр соччо дьүөрэтэ суох курдук. Онон нууччалыы аатын ыларга быһаарыммыппыт.

– “Тещин язык” бастакы дьиэтэ-уота хаһан тутуллубутай?

– Бэйэм пилорамалаах буоламмын, хара маҥнайгыттан тутуу чааһыгар улахан ыарахаттары көрсүбэтэҕим. Дьиэлэр-уоттар тутууларыгар үөрүйэх доҕотторум, бииргэ үлэлиир уолаттарым улахан күүс-көмө буолбуттара. Инньэ гынан, бэйэбит күүспүтүнэн 2010 с. көстүүнэйбит сүрүн дьиэтин тутан дьэндэтэн кэбиспиппит. Ити сыл эмиэ хоноһо дьиэтэ тутуллубута. Онтон атын да тутуулар сыыйа биир-биир үүнэн тахсан испиттэрэ. Күн бүгүнүгэр диэри сыл ахсын саҥаттан саҥа эбийиэктэри тутан үлэҕэ киллэрэн иһэбит. Ол түмүгэр тиэргэммит биллэ кэҥээтэ, сиэдэрэй, аныгылыы көстүүлэннэ.

– Эһиэхэ чуолаан кимнээх сынньаналларый?

– Бастаан утаа, бэйэбит сунтаардарбыт эрэ сылдьар этилэр. Кэлин, сурах тарҕанан, Бүлүү бөлөх улуустарыттан уонна Мииринэйтэн сөбүлээн сылдьар буоллулар. Бэл диэтэр, киин улуустартан кытта дөрүн-дөрүн охсуллан ааһаллар.

– Тыый, кырдьык дьон болҕомтотун чахчы тардар эбиккит. Туох өҥөлөрү оҥороҕут?

– Сынньалаҥҥа аналлаах өҥөлөрбүт олус элбэхтэр. Биһиги толкуйбутунан, ыалдьыт манна кэлэн толору сынньанан уонна аралдьыйан барыахтаах. Инньэ гынан хас биирдии өҥө ымпыгар-чымпыгар тиийэ толкуйданна. Холобур, оҕолоох дьиэ кэргэн кэллэҕинэ, оҕолорун “Оонньотор дьиэҕэ” хаалларар. Онно оҕону көрөр анал идэлээх үлэһиттэрдээхпит. Оттон төрөппүттэр салгыы бэйэлэрин бырагыраамаларынан сынньана бараллар. Ол кэннэ күнү быһа тиритэн-хорутан кэлэн баран саунаҕа суунуохтарын сөп. Ити курдук, аныгы дьон ирдэбилигэр сөп түбэһэн үлэлии сатыыбыт.    

– Өссө биири олус сэргээтим. Ыалдьыттаргытыгар аналлаах тыыннаах муннуккутун...

– Туризм диэн олус уустук эйгэ. Ону билбэккэ киирэн хаалан баран кэлин кэлэн өйдөөбүтүм. Ол гынан баран, төннөр, ыһыктынар эмиэ сатаммат. Инньэ гынан күн бүгүнүгэр диэри түбүгүрэ сылдьабын. Ол курдук, бу эйгэҕэ дьон туһугар үлэлиигин. Дьон болҕомтотун тардар, баҕатын таба таайар – манан аҕай дьыала буолбатах. Эйгэни үчүгэйдик анааран көрөр буолуоххун наада. Ол түмүгэр, ньиэрбэни сынньатар, уйулҕаҕа сыһыаннаах өҥө “төрөөбүтэ”. Ити барыта “контактнай” кыыллар тураллар, ол аата кинилэри тутарыҥ-хабарыҥ, имэрийэриҥ, таптыырыҥ көҥүллэнэр. Манна билигин тайах, туртас, соҕурууҥҥу таба, понилар, павлин, эһэ уонна саха аттара тураллар. “Орто дойду” зоопаркатын салаата статустаахпыт. Бу, эһэттэн уратылара, киһиэхэ кыһаллыбат, эйэҕэс майгылаах кыыллар. Дьон кинилэри кытта бодьуустаһарын, хаартыскаҕа түһэрин олус сөбүлүүр. Кырдьыгынан эттэххэ, ороскуоттаах соҕус дьарык. Анал аска-үөлгэ, көрүүгэ-харайыыга турар буоллахтара.

– Коронавирус иннинэ сайынын дьон манна хайдах сынньанар этэй?

– Сайынын сынньалаҥ ийэтэ-аҕата дьэ кэлэр этэ. Холобур, Кэмпэндээйкэ үрэҕинэн усталлар. Балыктыыллар. Сөтүөлүүллэр. Эмтээх бадарааҥҥа сыталлар. Маннааҕы бадараан, үрэх уута бааһы оһордор дьайыылаах. Дьон сүрдээҕин абыранан барааччы. Ону таһынан, “экстрим” туурдаахпыт. “Таас Туус” диэн Сунтаарга саамай үрдүк хайаҕа илдьэбит. Онно туустаах сүлүүдэлээх хайа хаспаҕа баар. 25 миэтирэ дириҥнээх. Ол иһигэр дьэҥкир өҥнөөх туустаах таас араҥаланан үөскүүр. Көрүөххэ ураты кэрэ көстүү. Бу туус кристаллара астмалаах, күөмэй, тыҥа ыарыылаах дьоҥҥо үтүөрдэр дьайыылаахтар. Ол гынан баран, бу сир олус ыраах. 8 көстөөх сиргэ баар. Суола-ииһэ суох. Онон вездеход эрэ тиэхиньикэ сылдьар. Былырыын үс бөлөҕү хомуйан илдьэ сылдьыбыппыт.

– Омук дьоно төһө таарыйаллар?

– Омук дьонун анаан-минээн ыҥыра иликпит. Бэйэлэрэ кэлэн барааччылар. Омуктарга аналлаах туризм ирдэбилэ кытаанаҕа бэрт. Ол таһымҥа билиҥҥитэ тиийэ иликпит. Онон эрэкэлээмэ эҥин оҥостубаппыт.

– Туох эмэ чэпчэтиилэр бааллар дуо?

– Ханнык баҕарар биисинэс социальнай эппиэтинэһи сүгүөхтээх дии саныыбын. Саха киһитэ “үтүө үтүөнэн төлөнөрүн” билэр-өйдүүр. Биһиги тулаайахтары, оҕо дьиэлэрин иитиллээччилэрин босхо сырытыннарабыт. Ону таһынан, сыл аайы олунньу 23 күнүгэр патриоттуу тыыннаах “Боотурдар күрэхтэрэ” диэн оонньууну тэрийэбит. Маны эр дьон аһара биһирииллэр.

– Инникитин бу “Тещин язык” иһигэр өссө туох саҥа өҥөлөр баар буолуохтарай?

– Биллэн туран, биир сиргэ турбаппыт. Кыахпыт баарынан кэҥээн иһиэхпит. Билигин быаҕа хатаастан баран араас мэһэйдэри туоруур паарка оҥорор баҕалаахпын. Дьиҥэ, бэйэбит оҥорбут “любительскайбыт” баар даҕаны, профессиональнай тэриллээх быдан ордук буолуо этэ. Ыалдьыттарбыт маннык пааркаҕа үөрэ-көтө сылдьыа этилэр дии саныыбын. Аны туран, көстүүнэйбитин саҥардар, аныгы таһымҥа таһаарар сорук турар.

– Уонча сылы быһа туризм эйгэтигэр үлэлээн кэллэҕиҥ. Бу сыллар устата адьас туох кыайтара илигий?

– Суолбут кыайтарбакка турар. Суолбун оҥорбут киһи диэн баҕалаахпын. Киһилии суолланар киһи үлэ-хамнас өссө тупсуо, сайдыа, түргэтиэ этэ.

 – Туризмҥа уопуттаах киһи хараҕынан көрдөххүнэ, аныгы саха дьоно сынньалаҥын төһө култуурунайдык атаарарый?

– Атын сирдэргэ хайдаҕын билбэппин эрээри, тус бэйэм көрдөхпүнэ, аныгы дьон чөл олоҕу аһара тутуһар буолла. Оннооҕор, корпоративтарга култуурунайдык сынньаналлар. Ол, биллэн туран, киһини үөрдэр. Саха дьоно сиэрдээхтик сынньанарын, үөрэрин-көтөрүн көрөн киһи көнньүөрэр. Биһиги түөлбэбитигэр чөл олох кытаанахтык тутуһуллар. Тоҕо диэтэххэ, оҕолор бааллар. Инньэ гынан биир да пиибэ тутуурдаах киһини көрүөххүт суоҕа. Аны туран, биһиги өҥөлөрбүт маассабай успуорт көрүҥнэрин кытта быһаччы сыһыаннаах буоланнар, нэһилиэнньэ успуорка, чөл олоххо сыстарыгар бэйэбит сэмэй кылааппытын киллэрэ олорор курдук сананабыт.

 – Виктор Николаевич, олохтоох туризм туһунан сырдаппыккар махтанабын. Үлэҥ-хамнаһын салгыы ситиһиилээх буоларыгар баҕарабын.