Төрдүн-ууһун өйдөөбөт Уйбаан буолумуох

Былаас сэбиэскэй систиэмэтэ төрүччүнэн дьарыктанары, ону үөрэтэри аһаҕастык боппот этэ. Ол оннугар сэргээбитэ, биһирээбитэ эмиэ суоҕа. Оттон сэбиэскэй былаас тыыллан-хабыллан турар бастакы кэмиттэн уопсастыбаны, аһара баран бүтүн норуоту, кылаассабай бэлиэлэринэн эбэтэр төрүччүлэринэн сылыктаан араартааһын уонна оннук сыһыаннаһыы быраактыката сайдыылаах сэссэлиисимэ кыайыылаахтык тутуллуор диэри салҕанан барбыта. Оннук улахан сэрэхтээх быһыыга-майгыга ким төрүччүлэнэ оонньуу сылдьыах этэй? Хата, кистииртэн, уларытан, «тупсаран» суруйартан соло буолбатыҥ адьас чуолкай. Эрэпириэссийэлиир массыына – олох үчүгэйдик, боростуойдааһына суох мэлийэрэ. Соҕотох төрүөтүнэн да буолбатар, ол саҕана төрүччүнэн киирэн баайсыыттан уонна буруйдааһытан, сүүһүнэн тыһыынчанан, мөлүйүөнүнэн дьон дьылҕата уонна олоҕо түҥнэстибит буолуохтаах.
Нууччаҕа «Төрдүн-ууһун өйдөөбөт Уйбаан» диир элэктээх этии баар. Бу этии төрдүгэр, баҕардар, ити инники этэн аһарыллыбыт олох дьэбир кырдьыга турара буолаарай?
«Генезис», сахалыы «үөскээһин» диэн тыл история наукатыгар элбэхтик туттуллар. Холобура, омук үөскээһинэ. Төрүччүнэн интэриэһиргиир буоллуҥ да, бу тылы, өйдөбүлү кыайан тумнубаккын. Генеалогия наука быһаччы көрүҥэр, салаатыгар киирсибэтэ дьиктиргэтиэн сөп курдук. Ол оннугар история тус-туспа уустар үөскээн испиттэрин үөрэтэр көмө салаата диэн быһаарыылаах буолар.
Саха былыр-былыргыттан төрүччүнү бэркэ диэн биэрилиир, улаханнык суолталыыр омук этэ. Хас улуус, нэһилиэк ахсын Сээркээн сэһэн кырдьаҕастар баар буолаллара. Олохторугар биирдэ истибиттэрин тыыннаахтарын тухары мэйиилэригэр кытаанахтык хатаан кэбиһэр, уус тылы муҥутуурдук баһылаабыт, сиэри-майгыны булгуччулаахтык тутуһар, сымыйалыыр диэни билбэт, дьоҥҥо-сэргэҕэ, кимиттэн-тугуттан тутулуга суох, эйэҕэс уонна үтүө сыһыаннаах ол ытык кырдьаҕастар, сыччах төрүччүнү да соҕотохтуу ылар буоллахха, бэйэлэрин, ыаллыы нэһилиэктэрин, ону ааһан улуустарын былыргытын, бэлиэ дьоннорун төрүччүлэрин лэбиргэччи кэпсээн биэрэр кыахтаахтара. Сээркээн сэһэннэр, сахаҕа үөрэх киэҥник тэнийэ илигинэ, наукаҕа киллэрбит үтүөлэрэ чахчы улахан. Нуучча кэлиэҕиттэн ХХ үйэ ортотугар диэри кэмҥэ, науканан дьарыктанар бары үөрэхтээхтэр кинилэри информатордар быһыытынан туһананнар, саха былыргыта суруллан турар. Г.В.Ксенофонтов саха Сээркээн сэһэнньиттэрин чахчы үрдэтэр тыллары суруйан хаалларбыта.
Бары өбүгэ дьонноохпут
Сахаҕа утум салҕанар. Төрүччүгэ төннүү диир, бука, сөп буолуо, саҥа кэмҥэ өрөспүүбүлүкэбитигэр бу хайысханан үлэ сүрдээх көхтөөхтүк барар. Бу туһунан, бу дьыаланан быһаччы дьарыктана сылдьар улахан энтузиаст Константин Аргунов кэпсээнин истиэхпит.
Константин Ильич «Хотугу норуоттары уонна кинилэр төрүччүлэрин үөрэтэр наука-чинчийэр үнүстүүт» уопсастыбаннай тэрилтэ дириэктэрэ:

Төрүччү үнүстүүтэ юридическай сирэй быһыытынан үлэлээн кэлбитэ быйыл 8 сыла туолла. Бу сылларга биһиги Уопсастыбаннай сэбиэппит өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин араас араҥатын кытта үлэлэһэн кэллэ. Нэһилиэктэр, улуустар уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи таһымнаах тэрээһиннэри ыытыыны таһынан, биирдиилээн дьону кытары үлэлэһэртэн туора турбаппыт. Сахабыт Сирин төрүт олохтоох омуктарын төрүччүлэригэр үлэлэһии түмүгүнэн, бу дьыала маассабай хамсааһыннаах буоларын ситиһэргэ суоттанабыт. Төрүччүнү үөрэтиигэ уонна суруйууга систиэмэлээх устуруктуураны үөскэтэн, өбүгэлэрбит төрүччүлэрин биир кэлим гына түмэн, аныгы ирдэбилинэн, көмпүүтэр сыыппара киэбигэр киллэриэхпитин наада.
Өбүгэлэрбит тустарыгар биһиги бары биирбит. Дьиэ хаһаайката, биэнсийэлээх, үлэтэ уонна дьиэтэ суох хаамаайы, оробуочай, салайааччы буоллун -- бары тэҥмит. Бука бары аҕаттан-ийэттэн төрөөбүппүт, бары өбүгэ дьонноох этибит. Олорон ааспыт көлүөнэлэр хаалларбыт матырыйаалынай уонна духуобунай нэһилиэстибэлэрин, харахпыт харатын курдук харыстаан, эбии хаҥатар эбээһинэстээхпит. Утум быстыыта, өй-санаа татымсыйыыта, сиэр-майгы алдьаныыта, төрүт дьарык эстиитэ барыбытыгар: эдэриттэн-кырдьаҕаһыттан, тойонуттан-хамначчытыттан, бэл, хайа омук буоларгыттан тутулуга суох, алдьатыылаах охсууланыа.
Үнүстүүт устаабынан, өбүгэ иннигэр ханнык да социальнай араҥанан хайдыһыы суох буолуохтаах. Бэлитиикэ, эрэлиигийэ ис биэтэстээх хамсааһыннартан туора туруллуохтаах. Мантан салгыы норуот дьокутааттарын хаһыаттарыгар бэйэбит үлэбит уонна онно ким күүс-көмө буолбутун туһунан кэпсиири иэспинэн ааҕынабын.

Өйөөбүттэригэр махтанан

--Төрүччү уопсастыбаннай үнүстүүтүн тэрийии идиэйэтин олоххо киллэриигэ сүбэ-ама буолбут эт-хаан убайдарбар Федот, Александр, Данил Аргуновтарга, мэлдьи өйдөһөр-өйөһөр дьоммор Анатолий, Валерий Аргуновтарга уонна Николай Лопатиҥҥа махталбын этэбин. Кинилэри таһынан, учуонайдар В.Н.Винокуров, М.И.Старостина (Орто Халыматтан төрүттээхтэр), В.Г.Аргунов (Таатта), И.И.Бочкарев (Нам) өй-санаа укпуттара, сүбэ-соргу буолбуттара. Төрөөбүт Игидэйим (Таатта) куоракка олохсуйбут дьонугар, нэһилиэгим дьаһалтатын хамаандатыгар сылаас махталлаахпын.
2013 сыллаахха, тэриллибиппит ый эрэ буолаатын кытта, судаарыстыбаннай устуруктууралартан бастакынан өрөспүүбүлүкэ Национальнай архыыба (оччотооҕу салалтата Н.Р.Константинов, Н.Н.Малышева уонна Н.С.Степанова) биһигини кытта сөбүлэһии дуогабарын түһэрсэн, архыып үлэтин хайысхатын кытта сиһилии билиһиннэрэн, күн бүгүнүгэр диэри биир сүбэнэн үлэлии сылдьабыт.
Төрүччү үнүстүүтэ тыа сирин нэһилиэктэрин уонна улуустарын таһымнарынан үлэни саҕалыырыгар норуот дьокутаата Дмитрий Саввин (Томпо улууһа) бэйэтин аатыттан нэһилиэнньэҕэ сурук суруйан, өйдөтөр, быһаарар тэрээһиннэргэ тус бэйэтинэн кыттыһан, улахан өйөбүлү уонна көмөнү оҥорон турар. Дмитрий Васильевич сүбэтинэн. Томпо улууһун салайааччылара Н.П.Мярини уонна Ю.Ю.Комиссаровы кытта дуогабар түһэрсэммит, улууска үлэ барыахтаах хайысхата торумнаммыта.
Эмиэ Ил Түмэн дьокутаата, биһиги, таатталар, улаханнык убаастыыр киһибит Г.М.Артемьев, бартыыйынай салайааччы быһыытынан буолбакка, тус баҕатынан уонна үтүөкэн өйдөбүлүнэн салайтаран, бэйэтинэн көҕүлээн, элбэх аҕам саастаах дьону төрүччүнү суруйуу үлэтигэр кытыннарбыта.
Үлэбитигэр үчүгэй өйөбүлү Кырасдааныскай көҕүлээһин өрөспүүбүлүкэтээҕи дэпэртээмэнэ (дириэктэр Н.Д.Бугаев) оҥорбута. Дэпэртээмэн салалтата Төрүччү бастакы өрөспүүбүлүкэтээҕи наука-быраактыкалаах кэмпириэнсийэтин тэрээһинин бэлэмнээһиҥҥэ судаарыстыбаннай устуруктууралар салайааччыларын, уопсастыбаннаһы мунньарга хамсатыылаах дьаһаллары ылбыта. Ити этиллэр кэмпириэнсийэ үрдүк таһымҥа ыытылларыгар, судаарыстыба өттүттэн өйөбүл Саха Өрөспүүбүлүкэтин Наукатын акадьыамыйатын бүрүсүүдьүмүнэн сирэйдээн оҥоһуллубута. Акадьыамыйа оччотооҕу бэрэсидьиэнэ И.И.Колодезников, вице-бэрэсидьиэннэр А.И.Гоголев, Б.М.Кершенгольц, Ыччат миниистирэ А.С.Владимиров кэмпириэнсийэ кыттыылаахтарыгар туһаайан, төрүччүгэ төннүү, төрүччүнү сөргүтүү, саҥалыы тыыннааһын -- көлүөнэлэр утумнарын салҕаан илдьэ барарга, кырдьаҕастарга ытыктабыллаах сыһыан олохтонуутугар, дьиэ кэргэн тутула бөҕөргөөһүнүгэр, демография бэлиитикэтигэр, ыччакка төрөөбүт дойдуга, норуокка тапталы иҥэриигэ, ботуруйуоттуу тыыҥҥа иитиигэ сыаната биллибэт үтүө түмүктэниэҕэр эрэллэрин эппиттэрэ.
Учуонайдар А.С.Саввинов, И.И.Суздалов, төрүччүгэ элбэх кэрэхсэбиллээх үлэлээх М.П.Григорьев, М.И.Старостина үнүстүүтү кытта сибээстэрин быспаттар. Андрей Саввинов, бэйэтин бириэмэтин сүтэрэрин аахсыбакка туран, биһиги улуустарынан сылдьан толорор үлэбитигэр көхтөөхтүк кыттыһар. Төрүччү ааспыт куорумугар, кини эрэдээксийэлээһининэн, «Саха Сирин норуоттарын төрүччүтүн оҥоруу Эрэгилээмэнэ» ылыллан турар. Төрүччү бастакы кэмпириэнсийэтигэр кыттыбыт толоруулаах уонна сокуону таһаарар уорганнар бэрэстэбиитэллэрэ А.А.Григорьева, А.Ю.Соловьев, А.А.Добрянцев, эппит тылларыгар бигэтик туран, күн бүгүнүгэр диэри күүс-көмө буола сылдьаллар. Манна сыһыаран эттэххэ, Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ В.А.Местников (бокуонньук) ыллыктаах, ылыннарыылаах сүбэтинэн-аматынан көмөлөспүт үтүөтэ умнуллубат.
Кэмпириэнсийэ үлэтин түмүгүнэн, салайар былаас уорганнарыттан бастакынан Ыччат министиэристибэтэ (миниистир А.С.Владимиров) дуогабар түһэрсэн, 2014-2018 сс. систиэмэлээх үлэни ыытан тураллар.
Култуура министиэристибэтэ (миниистир Ю.С.Куприянов) үнүстүүтү кытта бииргэ үлэлээһин туһунан дуогабары 2018 сылга түһэрсэн турар. Култуурабыт министиэристибэтэ үлэтинэн, саҥаны ылынарынан уонна ону олоххо киллэрэринэн Арассыыйаҕа холобурга сылдьыан сөп этэ дии саныыбын.
Дойду Бэрэсидьиэнэ В.В.Путин «Ыччаты өбүгэ чулуу холобурдарыгар тирэҕирэн, ботуруйуоттуу тыыҥҥа иитиэххэ» диэбит тыллара сөрү-сөптөөхтөр. Аҕа көлүөнэ, өбүгэ холобура – бу буолбут история чахчыта. Маныаха эбэр да, көҕүрэтэр да кыаҕыҥ суох. Мэлдьэһэриҥ, сымыйаргыырыҥ эмиэ кыаллыа суоҕа. Туох да кэтэниитэ-мананыыта суох ыччаты ол холобурга иитэр толору бырааптаахпыт.
Төрүччү үнүстүүтүн кытта биир өйгө-санааҕа олоҕуран үлэлэһэр тэрилтэлэр, улуустар, нэһилиэктэр баһылыктара кыайан ситэ ахтыллыбакка хааллылар. Бибилэтиэкэлэр, олор систиэмэлэрэ - биһиги эрэллээх тирэхтэрбит. Нам Хатырыгар 2017 сыллаахха Төрүччүгэ анаммыт ыһыах ыһыллыбыта.

Константин Аргунов,
Төрүччү уопсастыбаннай үнүстүүтүн дириэктэрэ.

Прокопий ИВАНОВ бэчээккэ бэлэмнээтэ.