Дойдум дьонун тэрээһиннэрэ, өрүү да буоларын курдук, бу да сырыыга сонун.  Улуус устуоруйатын сырдатар, кэм кэрдии хаамыытын көрдөрөр, улуус олоҕор сүдү суолталаах дьон «мэтириэттэрин» саҥардар  туруоруунан саҕаланна. Мэҥэ хаҥаластар Өрөгөй ырыаларын М.К. Попова аатынан оҕо ускуустубатын оскуолатын оркестрын тыыннаах доҕуһуолунан Майа уонна Төҥүлү народнай хуордара толордулар. Сааланы толору мустубут дьон бары сүһүөхтэригэр туран тэҥҥэ ылластылар.

Улуус устуоруйатыттан дакылааты дьокутааттар улуустааҕы Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ Павел Сазонов оҥордо. Онтон көстөрүнэн  90 сыл анараа өртүгэр Саха АССР Киин Ситэриилээх Комитетын Президиумун уонна Народнай комиссардар сэбиэттэрин холбоһуктаах мунньахтарын 1930 сыл олунньу 10 күнүнээҕи 19 №-дээх боротокуолугар олоҕуран, Мэҥэ уонна Илин-Хаҥалас улуустарын холбоон Мэҥэ Хаҥалас оройуона тэриллибит.

Мэҥэ Хаҥалас дириҥ устуоруйалаах, үлэһит, талааннаах дьоннордоох улуус. Саха национальнай дьоруойа Манчаары Баһылай аатынан саха тыллаах барыта киэн туттар. Гражданскай сэрии дьоруойдарын Иннокентий Егорович Алексеевы–Кеша Алексеевы, Георгий Осипович Петрову–Халлааскыны, бөлөҕүнэн сыл­дьан буруйу оҥорооччулары уодьуганнаабыт Гаврил Романович Десяткины-Күүстээх Дэһээккини билбэт киһи суоҕун кэриэтэ.

Колхозтааһын кэмнэригэр үлэ көрдө­рүүтүнэн бастыҥнар ахсааннарыгар киирэн Дьабыылтан Антон Ильич Борисов—Улахан Бачылла ССРС Наркомуттан  Н. И. Бухаринтан Бочуотунай грамотаны туппута. Сталин аатынан колхоз бэрэссэдээтэлэ Хара нэһилиэгиттэн Михаил Николаевич Гермогенов Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатыгар таһаарыылаах үлэтин иһин Кириэмилгэ ыҥырыллан ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун бэрэссэдээтэлэ М.И. Калинин илиититтэн маҥнайгы уордьаны ылбыта. Кини Хара сэбиэтин бэрэссэдээтэлинээн Татьяна Афанасьевна Чяриналыын Бүтүн Россиятааҕы тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин сүлүөттэригэр Саха АССР аатыттан ыҥырыллан дэлэгээтинэн сылдьыбыттара.

Мэҥэ Хаҥалас оройуона тыа хаһаа­йыстыбатыгар уонна култуурунай ситиһиилэринэн социалистическай куоталаһыы бастыҥа буолан, өссө 1932 сыллаахха Кыһыл Знамяны туппута.

Аҕа дойду көмүскэлин Улуу сэриитигэр улуустан 3767 киһи ыҥырыллан барбыта. Кинилэртэн сэрии толоонугар 1912 киһи охтубута, сураҕа суох сүппүтэ. Баатара боотур-буойуна Федор Кузьмич Попов, сахаттан аан бастакынан Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Советскай Союз Дьоруойа буолбута. 2021 сылга Герой төрөөбүтэ 100 сылын киэҥник бэлиэтииргэ Ил Дархан А.С. Николаев дьаһала таҕыста. Быйыл Улуу Кыайыы 75 сылын көрсө анал былаан ылынылынна, элбэх тэрээһин күүтэр. Оройуон баьылыга Н. П. Старостин дьаһалынан быйылгы сыл улууска Устуоруйа уонна Өйдөбүл сылынан биллэрилиннэ.

Сахалартан маҥнайгы Социалистическай Үлэ Дьоруойа сылгыһыт Афанасий Егорович Степанов Бүтэйдээххэ төрөөбүтэ, манна олорбута, үлэлээбитэ. Быйыл кини 100 сааһын туолла.  Саха сириттэн оҕуруот аһын үүннэриигэ үрдүк көрдөрүүтүн иһин 1952 сыллаахха Нөөрүктээйиттэн Михаил Григорьевич Егоров Сталин аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэни ылар чиэскэ тиксибитэ. Кини сахаттан бу бириэмийэ соҕотох лауреата, быйыл Михаил Егоров 135 сааһа бэлиэтэниэҕэ. 1957 сыллаахха Хаптаҕайтан оҕуруотчут Гавриил Семенович Самсонов Социалистическай Үлэ Дьоруойа буолбута. Биир дойдулаахпыт Михаил Афанасьевич Федотов Дьокуус­кай куорат аатырбыт  болуотунньугунан биллэн, куорат сэрии кэннинээҕи мас тутууларын барытын ыытан, 1958 сыллаахха Үлэ Дьоруойа буолбута. Лауреат Михаил Егоров, Герой Гавриил Самсонов үөрэнээччилэрэ Екатерина Иннокентьевна Новгородова кинилэр дьыалаларын салҕаан, сайыннаран, өлгөм үүнүүнү ылан, 1973 сыллаахха Социалистическай Үлэ Дьоруойа буолбута. Екатерина Иннокентьевна 4 төгүл ССРС Верховнай Сэбиэтин дьокутаатынан талыллан Саха сирин туһугар таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Хотун Төҥүлүттэн төрүттээх Тарас Гаврильевич Десяткин алмаас уонна кыһыл көмүс промышленноһын сайыннарыыга үтүөлэрин иһин 1976 сыллаахха Социалистическай Үлэ Дьоруойа буолбута. Саха норуотун киэн туттуута Россия наукатын Академиятын, Аан дойдутааҕы уонна Россия инженернэй академияларын, Хотугу форум академиятын, Азия-Чуумпу океан дойдуларын материаловедениеҕа Академиятын академига Владимир Петрович Ларионов Тыыллыма нэһилиэгэр 1938 сыллаахха улууһа тэриллибит күнүгэр күн сирин көрбүтэ.

Айылҕаттан айдарыылаах саҥаны айааччы Павел Никифорович Дмитриев мындыр үлэһит, норуот тапталын, ытыктабылын, билиниитин ылыан ылбыт киһи. Ол да иһин Бачыым Байбал диэн үөлээннээхтэрэ сүрэхтээтэхтэрэ. Киниэхэ, «Ленин» аатынан совхоз механизаторыгар, 1960 сыл РСФСР Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин дастабырыанньата Тыраахтар оту тиэйэр стоговоһун рационализаторскай арыйыытын иһин туттарыллыбыта. От тиэйиитигэр бу тэрил Саха сирин олохтоохторун төһөлөөх абыраабытын ааҕан сиппэккин. Аҕыйах хонуктааҕыта Павел Никифорович 90 сааһын туолла.

Майа «Сельхозтехникатын» кыһа­тыттан уһаарыллан тахсыбыт бастыҥ механизатор Андрей Дмитриевич Дмитриев  «Үлэ Албан аата» уордьан толору кавалера кулун тутар ыйга 75 сааһын туолуо. Төхтүртэн Павел Петрович Шарин  ССКП XXVII сийиэһин дэлэгээтэ, «Үлэ Албан аата» III степенин, «Хотугу Сулус» уордьаннар кавалердара, биир ыанньык ынахтан 6072 лиитэрэ үүт ыан, үрүҥ илгэни үрүлүппүтэ.  Ити ааттаммыт үлэ дьоруойдарынан улуус барыта киэн туттар, кинилэр ааттарын үйэтитиигэ былааннаах үлэ ыытыллар.

 Мэҥэ Хаҥалас улууһа тыа сирин, киин куораты уонна бүтүн Саха сирин ыаллыы регионнары кытта ситимниир сайдыы биһигэ буолла. Онтон сиэттэрэн улууска оҥорон таһаарыы эйгэтэ салгыы сайдар, олорор дьиэлэр, оскуолалар, култуура уонна спорт дьиэлэрэ тутуллан дьэндэһэллэр. Ыччат кыаҕын толору туһанарыгар саҥа саҕахтар үөскүүллэр. Ааспыт сайын Аллараа Бэстээххэ тимир суол ыстаансыйатыгар пассажирдары таһар бастакы пуойас кэлиэҕиттэн, «Томмот‒Дьокуускай (Аллараа Бэстээх)» пусковой комплекс толору кыаҕынан үлэлээтэ. Аллараа Бэстээх ыстаансыйата Арассыыйа тимир суолларын уопсай ситимигэр холбоһон улуус Арассыыйаҕа, Саха сиригэр сүдү суолталаах тырааныспар, таһаҕас‒табаар таһыллыытын уонна наарданыытын киининэн буолуоҕа. Ону таһынан сотору кэминэн Аллараа Бэстээххэ өрүс пуорда аһыллыа. Өлүөнэ өрүһү туоруур муоста тутуллара быһаарылынна. Мантан сиэттэрэн улууска экэниэмикэ, энергетика, оҥорон таһаарыы, үөрэх уонна социальнай хайысха эйгэтигэр тахсыахтаах сайдыы аартыгын уларыйыылара саҥа соруктары туруораллар.

Улууска 2017 сылтан саҕаламмыт олохтоох көҕүлээһини өйүүр бырагырааманан муниципальнай тэриллиилэр бары анал бырайыактары көмүскээн, граннарынан туһанан нэһилиэктэригэр араас искибиэрдэри, былаһааккалары тутууга, суолу-ииһи оҥорууга о.д.а үгүс үлэни ыыттылар. Ылыныллыбыт бырагыраамалары олоххо киллэриигэ үлэлэр инникитин даҕаны салҕанан барыахтара. Бүгүҥҥү салалта сүрүн сыала — хас биирдии улуус олохтооҕун үлэлиир, олорор усулуобуйатын тупсарыы. Ол иһин уопсастыбаннаска тирэҕирэн бары биир санаанан салайтаран, сүбэлэһэн улуус инники сайдыыта торумнанар.

*  *   *

Салайар улууһун дьонун-сэргэтин, ытыктабыллах ыалдьыттарын 90 сыллаах үбүлүөйүнэн улуус баһылыга Николай Старостин эҕэрдэлээтэ. Бу бэлиэ күн улуус үтүө-мааны үлэһит дьоно үрдүк наҕараадалары тутан үөрүүлэрэ өссө үксээтэ. Өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх үлэһиттэрин ааттара Нина Колосоваҕа, Мария Захароваҕа иҥэрилиннэ, “Гражданскай килбиэн” бэлиэнэн Прокопий Макаров наҕараадаланна. «Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бочуоттаах олохтооҕо» ааттары Роман Брызгалов, Алексей Игнатьев, Олег Марков, Дария Назарова, Иван Новгородов, Виталий Пестряков уо.д.а. сүктүлэр. “Мэҥэ аат” Бочуот кинигэтигэр Иван Борисов, Дмитрий Стручков уонна Дмитрий Сыромятников киирэн, анал дастабырыанньалары туттулар. Бу өрөгөйдөөх күн муниципальнай тэриллиилэр куонкурустарын кыайыылаах нэһилиэктэрин баһылыктарыгар сертификаттар туттарылыннылар, норуот хаһаайыстыбатын араас хайысхаларыгар идэлэригэр бастыҥнар эмиэ бэлиэтэннилэр.

Биир дойдулаахтарыгар бэйэлэрин эҕэрдэлэрин Ил Түмэн дьокутааттара,  тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин, дьиэ кэргэҥҥэ, успуорка сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Юрий Баишев уонна биллиилээх судаарыстыбаннай диэйэтэл Матвей Мучин тиэртилэр.

Үбүлүөй үөрүүлээх чааһа бэртээхэй кэнсиэринэн түмүктэннэ. Кэнсиэри биир дойдулаахпыт, талааннаах пародист, СӨ үтүөлээх артыыһа Александр Бурнашев салайан ыытта. Дьокуускайтан СӨ народнай артыыһа Юрий Баишев, “Туймаада”  ансаамбыл, култуура уонна искусство кэллиэһин «Өркөн»  народнай үҥкүү ансаамбыла уонна “Кыталык” үҥкүү народнай  ансаамбыла эҕэрдэ нүөмэрдэри бэлэхтээтилэр.

Үбүлүөйдээх тэрээһиҥҥэ кыттыбыт дьон бары өрө көтөҕүллэн, астынан, тапталлаах төрөөбүт улуустарын инники сайдыытыгар санааларын атастаһан, онно кыттыһарга, үлэлэһэргэ баҕалаах тарҕастылар.

Галина БОЧКАРЕВА