Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -12 oC

Сүрүн сонуннар

Бүгүҥҥү сонуннар

Бэлиитикэ

Тутуу туһунан сытыы сэһэргэһии

Кулун тутар 19 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аартыкатыгар социальнай эбийиэктэри уонна чааһынай дьиэлэри тутуу боппуруостара» төгүрүк остуол буолан ааста.
21.03.24 18:51

Экэниэмикэ

Пилота суох пуойастар

Ааспыт нэдиэлэҕэ Судаарыстыбаннай Дуумаҕа «Арассыыйа тимир суоллара» АУо генеральнай дириэктэрэ, бырабылыанньа бэрэссэдээтэлэ Олег Белозеров хампаанньа үлэтин түмүгүн, инники былааннарын билиһиннэрдэ уонна дьокутааттар, фракциялар ыйытыктарыгар…
24.03.24 10:24

Уопсастыба

Терактан эмсэҕэлээбит дьону өйүүргэ сокуон барылын киллэрдилэр

Судаарыстыбаннай Дуумаҕа терактан эмсэҕэлээбит Арассыыйа олохтоохторун өйүүр туһунан сокуон барылын киллэрдилэр. Бу докумуону Судаарыстыбаннай Дуума бүддьүөккэ уонна нолуокка сис кэмитиэтин чилиэнэ Оксана Дмитриева көҕүлээтэ. Ол туһунан «Парламентская газета»…
27.03.24 09:39

Култуура

Дьааҥылар артыыстары тыыннаах тойугунан көрүстүлэр

"Артыыстар иhэллэр үhү",- диэн үтүө сурах дьааҥыларга өссө тохсунньу ыйга иhиллибитэ. Онон өр күүппүт артыыстарын көрсөөрү олохтоохтор кэлэр - барар күннэрин эрдэттэн аттаран, астарын-таҥастарын бэлэмнээбиттэрэ ыраатта. Болдьохтоох күн үүммүтүгэр күндү…
07.03.24 11:40

Түһүлгэ

Сааскы саарбах кэмҥэ

Аламай маҥан күн абыралын, үтүөкэн үрүҥ күн үтүөтүн билэргэ үүммүт күнү үөрэ - көтө, сүргэ көтөҕүллэ көрсөр дьоллоох түгэн, саҕаламмыт саҥа күнү айхаллыыр астык түгэн тосхойдо. Кубулҕаттаах кулун тутар ыйбыт кубулуҥ - дьибилиҥ буолар, күлэн иһэн дьэбин…
27.03.24 09:44

Тыа сирэ

Андрей Находкин: Дьон күннээҕи кыһалҕаны эрэ буолбакка, тыа сирин сайдыытыгар кэскиллээх этиилэри туруоруста

Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыыга, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин бу күннэргэ бэйэтин уоукургар - Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар үлэлиир. Кини улуус баһылыга Дмитрий Тихоновы кытта улуус нэһилиэктэринэн сылдьан…
03.02.24 09:00

Дойдуга бэриниилээх буолуу сыла

Эһиил Пионерия төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиэхпит

Бүгүн, алтынньы 1 күнүгэр, Москуба куоракка «Кыайыы» түмэлигэр Норуоттар икки ардыларынааҕы «СПО-ФДО» оҕолор уопсастыбаннай түмсүүлэрин сойууһун ассамблеята ыытылла турар. Арассыыйа эригийиэннэриттэн уонна СНГ дойдуларыттан кэлбит делегаттар сайдар саҕахтары…
01.10.21 23:59

Устуоруйа

Устуоруйа

Стамбулга мунан хаалбыппар Таҥара көмөлөспүтэ

2000 сылларга дуоллар 24-25 солк. этэ, онон Сочига барардааҕар Турцияҕа сынньаммыт быдан чэпчэки буолара. Сылаас, ыраас муораҕа күөлэһийэ сөтүөлээн, үгүс-үтүмэн аквапаркаҕа хатааһылаан, бассейнҥа сөрүүкээн, рестораҥҥа төһөнү кыайаргынан ас арааһын амсайан,…
31.08.23 20:56

Мин “Ил Түмэн” хаһыакка “Миниистир А.Атласовтан 9 ыйытыы” (03.09.20) диэн ыстатыйабар букатын 13 илиистээх, киэҥ анаарыылаах хоруйу алтынньы 16 күнүгэр почтанан кэлбитин туппутум. Ол иннигэр бу хоруй интэриниэт ситиминэн киэҥник тарҕаммыт этэ. Тоҕо ыйтан ордук уһатан баран ыыппыттарын билбэтим. Баҕар, суолта биэрбэккэ, хааллараары гыммыттарыгар –  ити “Миниистир хоруйдуу илик. Тоҕо?” диэн кылгас суруйуум “кымньыылаабыт” эмиэ буолуон сөп курдук эбит.

Мин “Ил Түмэн” хаһыакка “Миниистир А.Атласовтан 9 ыйытыы” (03.09.20) диэн ыстатыйабар букатын 13 илиистээх, киэҥ анаарыылаах хоруйу алтынньы 16 күнүгэр почтанан кэлбитин туппутум. Ол иннигэр бу хоруй интэриниэт ситиминэн киэҥник тарҕаммыт этэ. Тоҕо ыйтан ордук уһатан баран ыыппыттарын билбэтим. Баҕар, суолта биэрбэккэ, хааллараары гыммыттарыгар –  ити “Миниистир хоруйдуу илик. Тоҕо?” диэн кылгас суруйуум “кымньыылаабыт” эмиэ буолуон сөп курдук эбит.

(Ааптар суругун орфографиятын сүнньэ оннунан хаалла)

Дьиҥэр, миниистир хоруйдарын үгүс саха киһитэ кэтэспит буолуохтаах. Онно бэйэм санааларбын кылгас соҕустук суруйарбын сиэрдээҕинэн ааҕабын. Туох даҕаны үөхсүүтэ, аһара барыыта суох. Тугу саныырбын эрэ этэбин. Баҕар, туһалаах буолуо диэн санаанан салайтаран. Дьэ, онон ...

Аан маҥнайгынан Александр Павловичка, хойуутаан да соҕус буоллар, ыйытыыларбар киэҥ ырытыылаах, элбэх сыыппаралаах толору хоруйу биэрбитигэр махтанабын. Киһини улаханнык толкуйдатар, суруйарга, кэпсииргэ элбэҕи ылан туһанарга аналлаах, билбэт киһиэхэ ханан даҕаны дьиэк киллэрбэт, үүт-тураан, эйэ-дэмнээх суруйуу буолбут. Чуолаан кини миэхэ туһаайан: “… ыйытыыларын иһин махтал, дьиҥ чахчы тыа сирин дьонун кыһалҕатын билэр уонна кинилэр тустарыгар кыһаллар эрэ киһи маннык киэҥ хабааннаах ыйытыылары биэрэр”, – диэн тиитин кытта толору сөпсөһөбүн.

Кырдьык, мин, кырдьаҕас киһи, суруйбакка, ону-маны туруорсубакка, нус-бааччы олоруохпун да сөп этэ. Оннук олоруу миэхэ кыаллыбат. Тоҕо диэтэххэ, дууһам ыалдьар. Туохтан? Бу ырыынак сыһыаннаһыыларыгар киирбит кэннэ, 30 сыл устата, үрдүкү салалтабыт мэлдьи “чэпчэки сыаналаах омук аһа-таҥаһа дэлэй”, “тыа хаһаайыстыбата ночооттоох салаа. “онно тоҕо элбэх үбү-харчыны көрүөхпүтүй” диэх курдук өйүнэн-санаанан салайтаран үбүлээһини кыччатартан атыны билбэттэриттэн, ситэ суолта биэрбэттэриттэн уонна көрүллүбүт үбү көдьүүһэ суох тутталларыттан, дьону аһара бэлэмҥэ, албыҥҥа-көрдьүҥҥэ күһэйэллэриттэн аһара кыһыйабын.

Маны таһынан, соторутааҕыта Ил Дархаммыт А.С. Николаев саамай сөпкө эппитэ. Үөһээҥҥи салалта тыа хаһаайыстыбатын күн бүгүнүгэр диэри кыаммат дьоҥҥо көмөлтө, социальнай өйөбүл эрэ курдук көрөн сэнэбиллээхтик сыһыаннаһан кэлбиттэрэ – ол баар чахчы. Ол иһин даҕаны кинилэр 5-тии, 6-лыы сыл устата үүт харчытын үрдэппэккэ, бэл диэтэр, бу иннинээҕи Ил Түмэн дьокутааттара икки төгүллээн үүт харчытын үрдэтэри утаран, ол аата, инфляцияны ааҕыстахха, таҥнары түһэрэр туһугар куоластыы сылдьыбыттар эбит.

Оттон, дьиҥинэн, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаныы, олохтоох эти-үүтү, аһы-үөлү дэлэтии – бу аҥардас аһыыр аһы эрэ оҥоруу буолбатах ээ. Бу – саха омугун төрүт дьарыга, олоҕун укулаата, тыа дьонун үлэнэн хааччыйыы, доруобуйабыт, төрүт култуурабыт, төрөөбүт тылбыт чөл хаалыытын сүрүн төрүөтэ буолар. Ону үгүстэр, чуолаан үрдүкү салалта, ситэ өйдөөбөттөрүттэн киһи хомойор. Ама, сүөһү-сылгы эһиннэ, аҕыйаата да, сахалар омук быһыытынан сыыйа мөлтөөн, тылбыт-өспүт буомуран барар дьылҕалааҕын билбэттэрэ, сэрэйбэттэрэ буолуо дуо?! Арааһа, билбэттэр быһыылаах.

Эһиилгиттэн тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар улахан уларыйыылар киирээри тураллар. Олорго киһи сөбүлүүрэ да, утарара да элбэх. Ол иһин, бу уларыйыыларга бэйэм санааларбын тиэрдээри ити 9 ыйытыыны биэрэн элбэхтик суруйа, туруорса сатыыбын. Ол суруйууларым барыта сөптөөхтөр диэбэтэрбин даҕаны, мин хаһан да мээнэ куолулаан эбэтэр кэлтэй кириитикэлээн буолбакка, бэйэм уопуппар, көрбүппэр-билбиппэр олоҕуран, сыппараларга тирэҕирэн, дакаастыы сатаан суруйа сатыыбын.

Аны, Александр Павлович хоруйдарыгар быһаччы бэйэм кэрчик санааларбын тиэрдэбин. Кини хоруйа олус киэҥ, уһун, бүтүн дакылаат, отчуот курдук. Ол иһин даҕаны “Кыым” хаһыат бэчээттээбэтэ быһыылаах. Ону таһынан, интэриниэт ситиминэн киэҥник тарҕаммытын да иһин буолуо.

Мин миниистир хоруйуттан элбэҕи биллим. Уопсай ыытыллар үлэ сүнньүн син оройдоотум. Холобур, Бэтэринээрийэ Департамена туспа былаас уоргана буоларын, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр бас бэриммэтин, онон “онно төһө киһи үлэлиирин, хамнастара төһөтүн билбэппин” диэбитин, “тэллэй” курдук элбээн иһэр 99 агрооскуолалар эмиэ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр эмиэ сыһыана суохтарын саҥа биллим. Аны туран, урукку улахан “Сахаплемхолбоһук” аата уруккунан хаалбытын иһин, букатын уларыйан, сүөһү, сылгы иитиитинэн дьарыктанар хаһаайыстыбаннай тэрилтэҕэ кубулуйбут эбит. Племенной үлэнэн бүтүннүүтүнэн “Сахаагроном” дьарыктанар буолбут курдук эрээри, ынаҕы сиэмэлээһини үксүн бэтэринээрдэр ыытар буолбуттарын ситэ өйдөөбөтүм. Оччотугар, сиэмэлээһининэн 2 тэрилтэ дьарыктанар дуо? Дьиҥэр, бэтэринээрдэр сиэмэлээһини ыыталларын сөбүлүү санаатым. Кинилэртэн ордук сүөһүнү билэр, сылы быһа хотоҥҥо элбэхтик сылдьар, билэр-көрөр үлэһиттэр суох буолуохтара.

Маны таһынан, мин элбэх сурууйуубар “Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ бэйэтэ “биригэдьиирээн”, ыраахтан олорон үбү-харчыны үллэрэн, албыны-көрдьүнү наһаа үөскэттэ” диирбин утарбатахтар, маладьыастарын өһүргэммэтэхтэр. Онно суруйбуттар: “Иван Петрович баар суолу этэр. Министиэристибэ сорох боппуруостарга “биригэдьиирдээһининэн” дьарыктанан кэлбитин мэлдьэһэр табыллыбат. Ол эрээри, маны төрдүттэн көннөрөр үлэ ыытыллар”, – диэбиттэр. Маны сэргэ, “боломуочуйаны улуустарга биэриини күүһүрдүөхпүт” диэн суруйбуттар. Саамай сөп. Ону мин элбэхтик суруйан, туруорсан турабын.

“Кырдьык мөккүөртэн үөскүүр” дииллэрин курдук, аны миниистир хоруйугар сорох сөбүлэспэт, саарбахтыыр сыыппараларым бааллар. Бастатан туран, “1 киилэ үүт бэйэҕэ турар сыаната төһөнүй?” диэн 3-с ыйытыыбар – 2019 с. түмүгүнэн 53 солк. 81 харчы буолбутун мыына санаатым. Иллэрээ сыллааҕы отчуокка “59 солк. 50 харчы” диэбиттэрэ. “Бу көрдөрүү биир ынахтан сылга ортотунан 2567 (!) киилэ үүт ыаммыта уонна ыанньыксыт ыйдааҕы орто хамнаһа 35250 солк. тэҥнэспитэ” диэбиттэр. Бу эмиэ ситэ өйдөммөт.

Аны, 4-с ыйытыыбар – “2019 с. өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн биир ынахтан 2290 киилэ үүт ыанна, итинтэн 1166 киилэ соҕотуопкаҕа  туттарылынна” диэбиттэр. Ол аата кэтэхтэр, тэриллиилээхтэр бары ынах аайыттан ортотунан 1124(!) киилэ үүтү бэйэлэрэ истилэр дуо?! Бырастыы гынын. Маны баҕас төрүт итэҕэйбэппин. Оннооҕор, этэргэ дылы, ынах иһэ уйарынан эбии аһылыктаах сопхуостар саҕана биир эмэ пиэрмэ, отделение итиччэни эрэ ыыр этэ.

5-с “Чэбдигирдии” туһунан ыйытыыбар – “2015 сылтан 100-тэн элбэх ынахтаах хаһаайыстыба ахсаана 65-кэ тиийбит. Быйылгыттан 25 ынахтаахтарга төбөтүгэр – 5 тыһ. солк., 50-тан үөһээ – 10 тыһ. солк., 100-тэн элбэххэ – 20 тыһ. солк. бэриллэр буолан 128 бааһынай хаһаайыстыба эбиллэн, уопсайа 193 хаһаайыстыба ити көмөнөн туһанар буолбут. Кинилэргэ быйыл 348 мөл.солк. көрүллүбүт. Ирдэбил 25 ынахха диэри түспүтэ үчүгэй эрээри, икки арда ырааҕа өтө көстө турар. Холобур, 26-тан 49-ка, 51-тэн 99-с ынахха диэри көрүллэр харчыта улааппата үгүстэргэ, төттөрү, салгыы элбэтэри харгыстыан сөп. Атын буоллар биир да ынаҕы эптэххинэ, көмөтө саатар кыранан да үрдүүрэ буоллар ынаҕы элбэтэргэ интэриэс быдан күүһүрүө этэ дии саныыбын.

6-с уонна 7-с ыйытыыларым сир үлэтин, 300 гектартан элбэх ыһыылаах хас хаһаайыстыба баарын туһунан этэ. Бу олус киэҥ боппуруоһу билигин ырыппаппын. Кэлин суруйуоҕум. Арай хоруйтан 2 сыыппараҕа тохтуом этэ. “3 сыл иһигэр 10906 (!) га саҥа бааһына сирэ оҥоһулунна, 1985 (!) км күрүө тутулунна” диэбиттэрин эмиэ итэҕэйиэх санаа кэлбэт. Ол аата сылга ортотунан 662-лии км күрүөнү туппукка тэҥнээх. Бу Чурапчыттан Бэстээххэ диэри 16 көстөөх Халыма аартыгын устун сири-уоту икки өттүнэн 2-лии хос күрүөлээбиккэ тэҥнээх. Ону эһиги итэҕэйэгит дуо?

Уопсайынан, ырыынакка киириэхтэн ыла ыһыы, хорутуллубут, оҥоһуллубут бааһына иэнин, күрүө уһунун, хомуллубут бурдук ыйааһынын дьиҥнээхтик мээрэйдээһин төрүт ыытыллыбат. Ким төһө диэбитинэн төлөнөр буолан төһөлөөх эбии суруллубутун, кураанахха үп-харчы төлөммүтүн ааҕан ситэр уустук. Маны бэрээдэктиир кэм кэлбэтэ дуо?

Аны, саамай сүрүн “Ынах диэн туох сүөһүнүй?” диэн ыйытыыбар санааларбын элбэхтэ суруйдум. Онон, тэнитэ барбаппын. Быһаччы этэбин Мин маннык дьаһаныыны төрдүттэн сыыһанан ааҕабын.

Бу чааһынай бас билии сүрүн сыала – бэйэни хааччыныы, кэтэхтэр бэйэлэрин үүт-эт аһылыгынан хааччынаары сүөһү иитэллэр диэн Федеральнай сокуоҥҥа сигэммитэ буолан чааһынайдартан үүтү туппакка, кинилэри уруккулуу күһэйэн кэриэтэ “холкуостааһын”, бааһынай оҥоро сатаан, ИП-га киллэрэн гигантомания өйө баһыйыыта, кэтэх хаһаайыстыбаны эһэ сатааһын биир көрүҥэ диибин.

Бу дьаһал киирэринэн эһиил үүт соҕотуопкатын 23 (!) тыһ. туоннанан аҕыйатарга былааннаабыттар. Тоҕо бэрдйй, үчүгэйэй? Оччотугар, кэтэхтэр тэриллиилээхтэр ааттарынан үүттэрин туттара сатаан албын-көрдьүн элбиирэ, соҕотуопсуктар үүттэрэ аҕыйаан оҕустараллара, кэтэхтэр сүөһүлэрин боруодата кэхтэн барара туох да мөккүөрэ суох.

Тоҕо үүтү аҕыйата сатыылларын төрүт өйдөөбөппүн. Маны быһааран, өйдөтөн биэриҥ эрэ. Бу дьаһал киирдэҕинэ, дьэ, сайдабыт, эппит-үүппүт элбээн кэлиэ диэн дакаастаан эрэ. Чэ, тохтуохха.

Александр Павлович, өссө төгүл хоруйдарын иһин махтанабын! Эн ити “биир ынахтан сопхуостардааҕар элбэҕи ыыбыт, сылга 600-тэн тахса км .саҥа күрүөнү тутабыт” диэҥҥэ уонна кэтэхтэртэн үүтү туппатахпытына, дьэ, сайдабыт диэҥҥэ бэйэҥ итэҕэйэҕиҥ дуо? Маны эн дьоҥҥо-норуокка быһааран биэриэҥ этэ дуо?

Түмүккэ. Александр Павлович уонна да атын үрдүкү салайааччылар!

Саарбах сыыппараларынан салаллыбакка, олоҕу дьиҥнээхтик көрөн, тыабыт сирэ, тыабыт хаһаайыстыбата салгыы сайдарын туһугар саҥалыы атыннык дьаһынаргытыгар баҕарабын. Онуоха сүбэ кэриэтэ эттэххэ, сүөһү боруодата суолталааҕын иһин, саамай сүнньүн сүөһүнү дэлэй, иҥэмтэлээх аһылыгынан хааччыйыы быһаарарын, онтон ол аһылык сиртэн, бааһынаттан эрэ кэлэрин умнумуохха.

Ол иһин, Александр Павлович, эн агроном идэлээх киһи сир, бааһына үлэтигэр саамай улахан болҕомтоҕун уурарын буоллар диэн баҕалаахпын. Бары даҕаны харчы сиргэ сытарын өйдүөҕүҥ. Миниистирбитигэр ситиһиилэри баҕарабын.

Уйбаан Пономарев, Чурапчы сэл.

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением