Маны кинилэр быыстапканы тэрийбит кэмитиэт ыам ыйын 26 күнүнээҕи быһаарыытыгар олоҕуран анаабыттар. “Тоҕо хойутаабытай?” -- диэххит. Дьаҥ атахтаатаҕа. “Почтанан ыыппыттарын бу күннэргэ илиибэр туттум”, -- диир Карл Георгиевич.

Саха сиригэр билиҥҥитэ Ломоносов мэтээллээх учуонай соҕотох. Кини Арассыыйаҕа иккис киһинэн тутта. К.Г. Башарин ити быыстапкаҕа 6 кинигэтинэн кыттыбыт. Ол иһигэр тыҥа сэллигэр анаабыт икки кинигэтэ уонна “Алкоголь – коварный разрушитель человеческого организма” үлэтэ бааллар эбит.

Бу олорон, сүүрбэччэ сыллааҕыта Куорунай улууһугар командировкаҕа сылдьан, уһун үйэлээх кырдьаҕаһы кытта көрсөн кэпсэтиим түмүгэр, “Башарин ийэтэ, Алсу эбэтэ Бэс Күөлүгэр олорор” диэн ыстатыйа сыыһын суруйбуппун санаан кэллим. Үөрэҕэ суох, эдэр-чэгиэн сааһын холкуос үлэтигэр бараабыт, сэрии сылларыгар сут-хоргуйуу сорун этинэн-хаанынан билбит, ыраах-түҥкэтэх тыа сирин дьахтара төрөппүт уолун Башарин диэн ааттаабытын: “Саха бурдук үүннэрэн килиэптэниэхтээҕин турууласпыт улуу учуонай этэ”, -- диэн кылгастык, судургутук быһаарбыта.  Саха үс бастакы суруйааччытын сырдатан, көмүскэһэн, буржуазнай национализмҥа буруйдааннар даҕаны, модун санаатын булгуруппатах Георгий Прокопьевич Башарин, чахчы, сүдү киһи этэ.

Кини төрөппүт уола Карл Башарин аҕатын туйаҕын хатарардыы, олоҕун, үлэтин бүтүннүү наукаҕа анаата. Саха судаарыстыбаннай университетыгар үөрэнэн, 1965 сыллаахха быраас идэтин ылбыта. Үйэ аҥаарыттан ордук кэм устатыгар биир сиргэ, Мэдиссиинэ институтун нормальнай уонна патологическай анатомияҕа кафедратыгар, үлэлии сылдьар. Ол иһиттэн кафедраны 28 сыл салайбыт бочуоттаах сэбиэдиссэй, бочуоттаах профессор. Кини 360-тан тахса үлэни суруйда: 3 монографияны, 15 үөрэх кинигэтин.

Карл Башарин Арассыыйа уонна аан дойду билимин эйгэтигэр Уһук хотугу сиргэ тыҥа сэллигин патоморфозатын уонна патологическай анатомиятын биир бастакынан үөрэппит-чинчийбит, патологическай анатомияны билим быһыытынан быһаарбыт учуонайынан биллэр. Ити үлэтин иһин К.П. Башариҥҥа Информатизация норуоттар икки ардыларынааҕы академиятын 2002 сыл сэтинньи 29 күнүнээҕи  быһаарыытынан “Билим хайысхатын төрүттээччи” аат иҥэриллибитэ уонна диплому кытта кыһыл көмүс мэтээл туттарыллыбыта.

Профессор К.Башарин мэдиссиинэ эйгэтигэр эрэ биллэр учуонай буолбатах. Кинини, арыгылааһыны уонна табахтааһыны утары дьаарай охсуһааччы диэн, уопсастыбаннас киэҥ араҥата иһээччилиин-испэттиин бары билинэр киһитэ. Карл Башарин анатомия кафедратын иһинэн 1999 сыллаахтан чөл-чэгиэн олох норуодунай университетын тэрийэн салайар. Карл Георгиевичтан: “Арыгыны төрүт амсайбатаҕыҥ дуо? Өстөөҕүн үчүгэйдик билбэт киһи хотторор...” – диэн дьээбэ ыйытыыбар: “Маҥнай устудьуоннуур кэммэр Саҥа дьылга сампаан көтөхсөр этим. Оччолорго бары иһэллэрэ. Онтон Углов үлэтин ааҕан бараммын, букатын бырахпытым уонна 1962 сылтан “Билии” уопсастыба иһинэн арыгылааһын дьаллыга куһаҕанын туһунан лиэксийэ ааҕар буолбутум”, -- диэн хоруйдаата.

Уҥаттан хаҥас тураллар: МАТр бэрэсидьиэнэ А.Н. Маюров, МАТр профессора Е.И. Шудря, МАТр академига З.К. Башарина уонна МАТр вице-бэрэсидьиэннэрэ К.Г. Башарин, М.И. Лыткин, А.М. Карпов ХИФУ профессордарын скверигэр, 2016 сыл, балаҕан ыйын 8 к.

Үөлээннээхтэрэ, профессордар “арыгы сылааны таһаарар, стреһи устар”, “аан дойду омуктара бары баһылаабыт астарын култуурунайдык иһиэххэ сөп” диэн түөрүйэлэрин төрдүттэн утарарын этэр. Норуот университета ити кэмнэр усталарыгар 4 тыһыынчаттан тахса истээччини бэлэмнээн таһаарда. Кинилэр тус холобурдарынан, билиилэринэн чөл олоҕу тарҕатар, арыгы, табах уонна наркомания дьаллыктарыгар саҥардыы ылларан эрэр дьону сэрэтэр-өйдөтөр кыахтаахтар. Профессор кафедратыгар киһи этэ-хаана арыгыттан-табахтан хайдах айгырыырын аһаҕастык, илэ көрдөрөр-биллэрэр ураты “экспонаттардаах” (инньэ диэн киһи тыла тардар дьулаан көстүүлээхтэр) түмэли арыйбыта. Онно бааллар –доруобуйаларын арыгыга-табахха “атастаспыт” дьон быардара, тыҥалара хайдах курдук кэбилэнэрэ, итинник дьонтон үөскээбит чиччик оҕолор өлүктэрэ...

К.Г. Башарин норуот университетын көхтөөх истээччилэриттэн собриологтар (чөл олоҕу тутуһааччылар) оскуолаларын тэрийбитэ. Профессор Карл Башарин 2003 сыллаахха Севастополь куоракка Чөл олох норуоттар икки ардыларынааҕы академияларын (МАТр) тэрээһин мунньаҕар кыттыбыта. Кинини онно академик оҥорон, вице-бэрэсидьиэнинэн талбыттара. Саха профессора арыгыны-табаҕы дьаллык оҥостубут дьон эттэрэ-хааннара хайдах айгырыырын үөрэтэн баран, киһи аймах устуоруйатыгар аан маҥнай Чөл олох сокуонун чочуйан-оҥорон таһаарда.

Чөл олоҕу тарҕатар норуот университет истээччилэрэ, собриологтар оскуолаларга, орто анал уонна үрдүк үөрэх кыһаларыгар, нэһилиэнньэ ортотугар арыгы, табах уонна наркотик содулларын туһунан өйдөтөр-быһаарар үлэни утумнаахтык ыыталларын түмүгэр, өрөспүүбүлүкэ баһылыктара М.Е. Николаев, В.А. Штыров, Е.А. Борисов өйөбүллэринэн, кэлиҥҥи 10 сылга 188 нэһилиэк арыгыттан аккаастанан, “чөл олохтоох түөлбэ” аатын ыллылар.

Карл Башарин чөл сиэрдээх олоҕу тэнитиигэ ыытар дьаныардаах үлэтин Арассыыйа уонна аан дойду собриологтара үрдүктүк сыаналыыллар. Чөл олох норуоттар икки ардыларынааҕы академиятын президиума 2017 сыл олунньу 10 күнүнээҕи быһаарыытынан киниэхэ “Чөл олох уһулуччулаах диэйэтэлэ” бочуоттаах ааты иҥэрбитэ. Карл Георгиевич – ааттаах араатар, Саха сиригэр уонна Анаадыртан Калининградка, Севастопольтан Мурманскайга тиийэ чөл олох, уһун үйэлэнии, сүрэх-тымыр ыарыыларыттан харыстаныы тустарынан 10 тыһыынчаттан тахса лиэксийэни аахта.

Кини лиэксийэ ааҕарыгар, били “экспонаттарын” илдьэ сылдьан, илэ көрдөрөрүн этэр. Ол, биллэн турар, элбэх тыллааҕар ордук тиийимтиэ, итэҕэтиилээх, дьайымтыа буолар. “Аан дойдуга, Арассыыйаҕа ковидтааҕар, атын бары ыарыылардааҕар саамай кутталлаах, алдьатыылаах – арыгы, табах уонна наркотик. Судаарыстыба аайы бастакы нүөмэрдээх иэдээн бу баар, уонунан, сүүһүнэн мөлүйүөн киһи суорума суолланар. Тоҕо диэтэххэ, мафия ынырыга, эрэкэлээмэ бөҕө”, -- диир. Бэл диэтэр, дойдубут баһылыга Владимир Путин Никита Михалков 75 сааһын туолбутугар сампааннаах бакаалы охсуһуннаран эҕэрдэлиирин тэлэбиисэринэн аһаҕастык көрдөрөллөр. “Биһиги, МАТр-дар, судаарыстыба үрдүк сололоохторо итинник остуоллаах, арыгылаах тэрээһини боротокуолтан усталларыгар уураах ылыммыппыт. Ситэ-хото илик ыччаттарбыт тойоттор-хотуттар бэйэлэринэн арыгы иһэллэрин көрө-көрө, күннээҕи олох сиэрин быһыытынан ылыныахтара буоллаҕа...” – диэн сонньуйарын биллэрдэ.

-- Карл Георгиевич, олоҕуҥ үйэ аҥаарыттан ордук кэмин үүнэр ыччаты үөрэтиигэ анаабыт киһи кэтээн көрөргүнэн, урукку уонна билиҥҥи ыччаттар арыгыга сыһыаннара хайдаҕый?

-- Эдэр дьон урут да, билигин да үчүгэйдэр бөҕө буоллаҕа дии. Ол эрээри, сайдыы баран иһэр. Урукку ыччаттар арыгыга элбэхтик убаналлара. Олохпут быһыыта-майгыта оннук этэ. Кэлин арыгыны-табаҕы утары үлэни киэҥник тэнитиэхпититтэн лаппа аҕыйаата. Ол даҕаны буоллар, билигин ыччаттар ортолоругар арыгылыыр, табахтыыр, наркотигы туттар оҕолор суох буолбатахтар, биирдиилээн бааллар. Төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолуу тыыныгар иитии ситэтэ суох дии саныыбын.

Түмүккэ улуу устуорук Георгий Башарин уола, чөл олох иһин уҕараабат охсуһааччы Карл Георгиевич Башарин бырабыыталыстыбаҕа, Ил Түмэҥҥэ лиэксийэ ааҕыан баҕарарын, тоҕо эрэ, чугаһаппаттарыттан мунаахсыйарын тириэрдэбин. Бил баһыттан сытыйбатар бэрт этэ.

Василий НИКИФОРОВ.