Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -13 oC

Сүрүн сонуннар

Бүгүҥҥү сонуннар

Бэлиитикэ

Тутуу туһунан сытыы сэһэргэһии

Кулун тутар 19 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аартыкатыгар социальнай эбийиэктэри уонна чааһынай дьиэлэри тутуу боппуруостара» төгүрүк остуол буолан ааста.
21.03.24 18:51

Экэниэмикэ

Пилота суох пуойастар

Ааспыт нэдиэлэҕэ Судаарыстыбаннай Дуумаҕа «Арассыыйа тимир суоллара» АУо генеральнай дириэктэрэ, бырабылыанньа бэрэссэдээтэлэ Олег Белозеров хампаанньа үлэтин түмүгүн, инники былааннарын билиһиннэрдэ уонна дьокутааттар, фракциялар ыйытыктарыгар…
24.03.24 10:24

Уопсастыба

Терактан эмсэҕэлээбит дьону өйүүргэ сокуон барылын киллэрдилэр

Судаарыстыбаннай Дуумаҕа терактан эмсэҕэлээбит Арассыыйа олохтоохторун өйүүр туһунан сокуон барылын киллэрдилэр. Бу докумуону Судаарыстыбаннай Дуума бүддьүөккэ уонна нолуокка сис кэмитиэтин чилиэнэ Оксана Дмитриева көҕүлээтэ. Ол туһунан «Парламентская газета»…
27.03.24 09:39

Култуура

Дьааҥылар артыыстары тыыннаах тойугунан көрүстүлэр

"Артыыстар иhэллэр үhү",- диэн үтүө сурах дьааҥыларга өссө тохсунньу ыйга иhиллибитэ. Онон өр күүппүт артыыстарын көрсөөрү олохтоохтор кэлэр - барар күннэрин эрдэттэн аттаран, астарын-таҥастарын бэлэмнээбиттэрэ ыраатта. Болдьохтоох күн үүммүтүгэр күндү…
07.03.24 11:40

Түһүлгэ

Сааскы саарбах кэмҥэ

Аламай маҥан күн абыралын, үтүөкэн үрүҥ күн үтүөтүн билэргэ үүммүт күнү үөрэ - көтө, сүргэ көтөҕүллэ көрсөр дьоллоох түгэн, саҕаламмыт саҥа күнү айхаллыыр астык түгэн тосхойдо. Кубулҕаттаах кулун тутар ыйбыт кубулуҥ - дьибилиҥ буолар, күлэн иһэн дьэбин…
27.03.24 09:44

Тыа сирэ

Андрей Находкин: Дьон күннээҕи кыһалҕаны эрэ буолбакка, тыа сирин сайдыытыгар кэскиллээх этиилэри туруоруста

Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыыга, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин бу күннэргэ бэйэтин уоукургар - Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар үлэлиир. Кини улуус баһылыга Дмитрий Тихоновы кытта улуус нэһилиэктэринэн сылдьан…
03.02.24 09:00

Дойдуга бэриниилээх буолуу сыла

Эһиил Пионерия төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиэхпит

Бүгүн, алтынньы 1 күнүгэр, Москуба куоракка «Кыайыы» түмэлигэр Норуоттар икки ардыларынааҕы «СПО-ФДО» оҕолор уопсастыбаннай түмсүүлэрин сойууһун ассамблеята ыытылла турар. Арассыыйа эригийиэннэриттэн уонна СНГ дойдуларыттан кэлбит делегаттар сайдар саҕахтары…
01.10.21 23:59

Устуоруйа

Устуоруйа

Стамбулга мунан хаалбыппар Таҥара көмөлөспүтэ

2000 сылларга дуоллар 24-25 солк. этэ, онон Сочига барардааҕар Турцияҕа сынньаммыт быдан чэпчэки буолара. Сылаас, ыраас муораҕа күөлэһийэ сөтүөлээн, үгүс-үтүмэн аквапаркаҕа хатааһылаан, бассейнҥа сөрүүкээн, рестораҥҥа төһөнү кыайаргынан ас арааһын амсайан,…
31.08.23 20:56

Амма Аччыгыйа төрөөбүтэ 115 сылыгар.

Амма Аччыгыйа төрөөбүтэ 115 сылыгар.

Умсугутуулаах тылынан кэрэхсэбиллээх айымньылары кэлэр көлүөнэҕэ суруйан хаалларбыт Николай Егорович Мординов-Амма Аччыгыйа төрөөбүтэ быйыл 115 сыла. Кини олоҕун, айымньылаах үлэтин туһунан элбэх суруллубута да, этиллибитэ да. Дьыл-хонук дьулурҕатык суккуллан аастаҕын аайы ити суруйуулар кэм-кэрдии балхааннаах баалыгар сууйуллан-суураллан хаалбакка, өссө ордук күндүтүйэн иһэллэр, норуоппут барҕа баайа буолан түмүллэн, мунньуллан, дьапталҕаланан сыталлар.

Элбэхтэн биири сүһэн ылан суруйааччы Василий Протодьяконов-Кулантай «Кини айымньыта – норуот охсуһуута, норуот олоҕо, норуот үлэтэ, сырдык ырата. Кини ону барытын кыра кээмэйдээх кэпсээннэригэр, бөдөҥ даҕаны суруйууларыгар кыһыл көмүс буукубаларынан кырылаччы кутта. Бу тыыннаах олоҕу, тырымнас дьону ойуулуур, оһуордуур уус тыллар, тыыннаах тыллар өлбөт үйэлээхтэр», -- диэн этэн хаалларбытын маныаха сыһыары тутуохха сөп. Ол эрээри бүгүҥҥү кэпсэтиибит сүрүн сүнньүн Амма Аччыгыйа сүдү айымньыларын, тылбааска сүҥкэн үлэтин тула буолбакка, кини өйүн-санаатын, сүрэҕин-дууһатын чопчулара буолбут чугас дьонун диэки иэҕэбит.

Амма Аччыгыйын кыыһа Муза Николаевна 80 сааһын лаппа ааһыар диэри М.К.Аммосов аатын сүгэр Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университекка харыс да халбарыйбакка үлэлээн, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор. Төһө да айар үлэттэн туспа, тэйиччи идэлээх буоллар, били, «Ууһу кытта олорбут уус буолар» диэн өс хоһооҥҥо этиллэринии, уруккуттан оҕолорго анаммыт биһирэбиллээх хоһооннору сөбүлээн суруйар. Ити хоһооннорун саҥалыы тыыннаан, дьоҕус кинигэҕэ тиһэн, бэчээттэтэн таһаарбыта. Аны аҕам туһунан кинигэни суруйдарбын диэн ыра санаалаах. Николай Егорович тапталлаах аччыгый сиэнэ Федор Обутовтыын эһэтин туһунан элбэҕи ыаһыйалаан кэпсэттибит. Федор СГУ историко-юридическай факультетын бүтэрбитэ.

«Федя даҕайдахха, сылааһынан, итиинэн илгийэр илиилээх, сымнаҕастык тутар-хабар, онон, аҕатын туйаҕын хатаран үчүгэй быраас буолуон сөп этэ. Сиэннэрбит үтүө, дьоһун дьон буолалларыгар иитии сүрүн акылаатын уурдубут, төрүт олугу оҥордубут» диэн Николай Егорович санааларын суруйан хаалларбыта баар.

«Олоҕу үксүгэр сороҕор күндүлүүр, маанылыыр, ардыгар кыһарыйар Ийэ Айылҕа кубулҕаттаах күнүгэр-дьылыгар тэҥниибит. Чэмэлкэй, үүт тураан кэмнэри хахсаат тыаллаах-куустаах күннэр күөнтү анньаллара, үүйэ-хаайа туталлара баар буолар. Эһэм Амма Аччыгыйа олох өрөгөйүн тэҥэ элбэх ыар охсуутун, үгүс моһолун уйбута. Чэпчэкитэ суох быһыы-майгы таҥнары сатыылаатаҕына, «Тус бэйэм доҕотторбун кытта үөрүүбүн, үтүөнү эрэ үллэстэр, оттон хомолтобун, кутурҕаммын, кэри-куру кэмнэрбин хонноҕум анныгар кистиир олоҕум усталаах-туоратыгар энчирэппэккэ тутуһар кэһиллибэт сокуоннаахпын» диир буолара. Мин аҕам, Кэбээйи улууһун Кэбээйититтэн төрүттээх,Москваҕа фтизиатр быраас идэтин ылбыт Лазарь Гаврильевич Обутов букатын эдэр сааһыгар, мин өссө быыкаа эрдэхпинэ, ыарахан ыарыыттан олохтон туораабыт. Эһэм тылын тамаҕыттан таайдахха, кинини бэркэ диэн сөбүлээбит, ахсыыр-амньырыыр кырдьар сааһыгар дурда-хахха курдук күөн туттуом , тирэх-тирээбил оҥостуом диэн эрэммит эбит. Аҕам эрдэ өлөн, эһэм миэхэ аҕабын эргиччи солбуйбута, эр киһи сабыдыалын толору биэрбитэ.

Бэйэбин өйдүүрүм былаһын тухары куруук суруйан тахсара. Кыра сылдьан ол суруксуттуу олордоҕуна сотору-сотору «оонньуохха, ооннуохха!» дии-дии хаайан, миккийэн тахсарым. Кинини батыһа сылдьарым, тугу гынар да барытыгар тииһэрим. Сорох ардыгар чанчыкпыттан тардыллан сэмэлэнэр да түгэннэрдээҕим. Биир да мүнүүтэ тугу да гыммакка сылдьарын өйдөөбөппүн. Суруйарын быыһыгар-ардыгар куруук тиргиччи үлэлии-хамсыы, сүүрэ-көтө, тура-олоро сылдьара. Киппэ тас көстүүтүнэн, ылыннарыылаах тылынан, олоххо, дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө сыһыанынан, сиэрдээх майгытынан-сигилитинэн миэхэ улахан холобур буолара», -- диэн кини эһэтин туһунан эйэҕэстик ахтар.

Кини эһэтин кытта күннэтэ бииргэ буолбут, элбэҕи эҥсэн, ырааҕы ырыҥалаан, дириҥи хайан кэпсэппит-испсэппит кэмнэрин сүрэҕэр-дууһатыгар сөҕүрүппэккэ илдьэ сылдьар.

«Биирдэ эһэм быраата Трофим Егорович Тааттаттан аҕалбыт убаһатын этин эттээн күлүмэхтэттэ. Мин оччолорго алын сүһүөх кылааска үөрэнэрим. Сиикэй убаһа этин сиэхпин олус баҕардым уонна көрбөтүгэр остуол анныгар дьылыс гынан хааллым. Онно олорон кини эттиириттэн муостаҕа ыһыллар эт бытархайдарын итигэстээн уора-көстө сии олордум. Онно саһан аһыы-сии олорорбун эһэм биллэҕэ дии, остуол анныттан таһааран, этинэн толору обургу олгуйу иннибэр уурда, саха быһаҕын туттаран кэбистэ уонна үөрбүт харахтарынан көрө-көрө: «Төһөнү кыайаргын сиэ», - диэтэ. Ити түгэҥҥэ бэйэтин оҕо эрдэҕинээҕитин санаатаҕа буолуо. Өйдүүгүт, итиниэхэ майгынныыр түгэн «Сааскы кэмҥэ» баар дии. Молоох Миитэрэй уола Дьөгүөрдээн Охотскайга баайдар таһаҕастарын тиэйэ сылдьан өлбүт үһү диэн сымыйа сураҕы истэн, “санаата оонньоон” кыһыны туоруур атах аҥара эттэрин киллэрэн үлтү сабыыр. Эһэм эмиэ мин курдук, остуол анныгар олорон бырдаҥалаабыт эт бытархайын сулбу тардан ылан сиэбит түгэнэ ромаҥҥа баар.

Эһэбинээн элбэхтик алтыстахпыт. Ол тухары үөрэппитэ-такайбыта үгүс буоллаҕа. Биир сайын эбэм Любовь Федоровна төрөөбүт дойдутугар Өлүөхүмэҕэ, ийэм биолог буолар устудьуоннарын кытта хонууга быраактыкаҕа, убайым тутуу этэрээтигэр барбыттарыгар иккиэйэҕин хаалбыппыт. Онно умуллан эрэр уоттаах оһох ис эркинигэр убаһа этин ыһаарылыыры, моонньоҕон сэбирдэҕин итии арыыга быраҕан тэптэрэн ылыы хайдахтаах курдук минньигэһин көрдөрбүтэ, амсаппыта. Итинник уонна итиниэхэ майгынныыр олоххо-дьаһахха туһалаах сүбэтэ-соргута кэмэ суох элбэҕэ. Билэрин, сатыырын барытын көрдөрө, үөрэтэ сылдьар үгэстээҕэ».

Эр киһи улаатан эрэр уол оҕоҕо оҥорор сабыдыалын бүүс-бүтүннүүтүн эһэм биэрбитэ диэн Федор эрдэ этэн аһарбыта. Николай Егорович айылҕаҕа сылдьарын, бултуурун-алтыырын олус биһириирин, онно көрдөөх-күлүүлээх кэпсээн-испээн күөдьүйэрин кини үөлээннээхтэрин элбэх ахтыыларыттан билэбит.

«Саанан ытарга аан бастаан эһэм 7-8 саастаахпар үөрэппитэ. Сайылыкпытыгар баар балыктыыр күөлбүтүгэр киирэммит анаан-минээн оҥорбут сыалы ыттарбыта. Онно мин улаханнык өрүкүйүүм, олус күүскэ умсугуйуум билиҥҥээҥҥэ диэри умнуллубат чаҕылхай түгэн буолан өйбөр-санаабар сөҥөн сылдьар.

Куорат чугас эргинээҕи Нам, Мэҥэ Хаҥалас, Горнай, о.д.а улуустарга сөбүлээн бултуура. 14 сааспын туолбутум кэннэ аан бастаан бултата-алтата диэн илдьэ барбыта. Оччолорго үчүгэй, күүстээх саалардааҕа. Итилэри хайдах көрөргө-истэргэ, сэрэхтээхтик илдьэ сылдьарга куруук сүбэлиирэ, кэпсиирэ. Эбэм Любовь Федоровна бииргэ төрөөбүт эдьиийэ Федора Федоровна Корнилова кэргэнэ, 1945-1948 сылларга Венгрия Коммунистическай баартыйатын Киин кэмитиэтин генеральнай сэкирэтээринэн үлэлии сылдьыбыт, Ленини кытта эн-мин дэһэн доҕордоспут Матьяш Ракоши үчүгэйкээн бэйэлээх, дьэрэкээн ойуулаах-мандардаах сааны эһэбэр бэлэхтээбиттээх. Ити сааны эһэм харыстыыр быһылааҕа, бултууругар улаханнык илдьэ сылдьыбатаҕа. Ордук Германияҕа оҥоһуллубут аан дойдуга албан ааттаммыт, суон сураҕырбыт саатынан бултуура.

Эбэм уонна эһэм Федора Федоровна уонна Матьяш Ракоши дьиэ кэргэннэригэр Венгрияҕа ыалдьыттыы тиийэ сылдьыбыттара. Онно 1 маай демонстрациятыгар бииргэ сылдьыбыттарын туһунан эһэм кэпсиир буолара. Демонстрацияҕа баран иһэн, Матьяш Ракоши эһэм киэпкэтин сулбу тардан ылбыт уонна «Эн төбөҥ таҥаһа куһаҕан!» диэн баран бэйэтэ кэтэн кээспит. Мааны бэйэлээх сэлээппэтин эһэм төбөтүгэр уурбут. Онуоха эһэм соһуйан: «Куһаҕаны эн тоҕо кэтиэхтээххиний?» диэбитигэр «Хайдах да бэргэһэлээҕим иһин миигин син биир билиэхтэрэ» диэн саба саҥаран кэбиспит. Ракоши эһэбин сөбүлээбитин, Венгрияҕа маанылаан, чиэстээн-бочуоттаан илдьэ сылдьыбытын эһэм хойуккааҥҥа диэри истиҥник ахтара. Ракоши мааны сэлээппэтэ хойуккааҥҥа диэри өйдөбүнньүк гынан илдьэ сылдьыбыта. Федора Федоровна уонна Матьяш Ракоши Венгрияттан Сэбиэскэй сойууска көһөн кэлэн, Москваҕа олохсуйбуттара. Ити да кэмҥэ эһэм кинилэрдиин ыкса ситимин быспатаҕа.

Эһэм: «Олохпун түмүктүүрүм чугаһаан сылдьан, олорбут олохпун, үлэбин-хамнаспын эргитэ санаан көрдөхпүнэ, сүрдээх үчүгэйдик олорбут эбиппин. Кими да хобулаабатым, үҥсүбэтим-харсыбатым, уорбатым-алдьаппатым, мөлтөҕү, мөкүнү тарҕаппатым, дириҥэппэтим диэн үөрэ, астына былаастаан этэрэ», -- диир Федор.

Амма Аччыгыйын аттыгар, хараҕын далыгар, сүрэҕин-дууһатын ортотугар күннэтэ сылдьыбыт, кини этэр маанылаах тылын-өһүн, сүбэтин-соргутун истэн, ону Ийэ үүтүнүү иҥэринэн улааппыт сиэннэрэ Никита, Федор хайдах да мөкү, тутах өйдөөх-санаалаах дьон буолуохтарын сатаммат. Чахчыта да оннук. Федор киэҥ билиилээх-көрүүлээх, онтун күннэтэ байыта, хаҥата сылдьар, киһи аймах кэрэ, үтүө сыаннастарын куруук туохтааҕар да өрө тутар билиҥҥи кэм киһитэ. Кинини кытта бодоруспут, кэпсэппит-ипсэппит киһи бэйэлэригэр туох эрэ саҥаны-сонуну эбэтэр букатын умнуллан хаалбыты хайаатар да истиэхтэрэ-билиэхтэрэ. Аҕатын аймахтарыгар Обутовтарга улахан тимир уустаахтара биллэр. Ол өтөн, удьуордаан буоллаҕа, тимири уһаарыыга, саха быһаҕын охсууга холонор. Эһэтиттэн нэһилиэстибэ быһыытынан хаалбыт сайылыгар тимири уһаарар кыһа оҥостон, онтун уотун күүдэпчилии күөдьүтэр. Саха быһаҕын оҥорор билигин биллэр-көстөр уустар быһахтарын кыраҕытык кэтиир, албан ааттаах, суон сурахтаах Мандар Ууһу кытта бу эйгэ ымпыгын-чымпыгын эридьиэстээбит, киниттэн үөрэммит-такайыллыбыт киһи диэн улахан баҕа санаалаах.

Елена ОБУТОВА, СӨ Бэчээтин туйгуна, Арассыыйа суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ.

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением