«Саха сирин олохтооҕо чэгиэн – Саха сирэ чөл!»

Судаарыстыбаннай былаас биир сүрүн соругунан нэһилиэнньэ доруобуйатын харыстааһын буолар. Буолаары буолан, аан дойдуга пандемия сатыылаабыт кэмигэр чөл туруктаах олох тиэмэтэ, боппуруоһа сытыытык турар. Ил Дархан СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕар Анал этиитигэр 2021 сылы Доруобуйа сылынан биллэрбитэ. Билигин өрөспүүбүлүкэбитигэр   доруобуйаҕа уонна этэҥҥэ буолууга анал Сэбиэти тэрийии, итиэннэ «Саха сирин олохтооҕо чэгиэн – Саха сирэ чөл!» диэн девиһинэн саҥа стратегическай көҕүлээһин саҕаланнылар.

Санатар буоллахха, чөл туруктаах олох тиэмэтигэр өрөспүүбүлүкэҕэ уруккуттан улахан болҕомто ууруллара. 29 сыл анараа өттүгэр бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Николаев «О первоочередных мерах по совершенствованию здравоохранения Республики Саха (Якутия)» диэн Ыйааҕа тахсыбыта. 1992 сылтан бу устуоруйаҕа киирбит Ыйаах тыйыс килиимэттээх сиргэ доруобуйа харыстабылын тиһигин сүрүн хайысхатын тосхолунан буолбута.  

2000 сыл кулун тутар 15 күнүгэр Саха сирин норуоттарын бастакы форумугар СӨ Чөл олоҕун доктринатын докумуонун ылыммыттара. 20 сыл устата бу докумуону олоххо киллэрии түмүгэр, өрөспүүбүлүкэ духуобунаһа тупсубута, доруобай, ситиһиилээх олох хамсааһына түстэммитэ. Маны таһынан Михаил Николаев Ыйааҕынан 2000 сылтан сылын аайы олунньу бүтэһик өрөбүлэ Доруобуйа национальнай күнүнэн биллэриллибитэ уонна сыл аайы үрдүк таһымнаахтык бэлиэтэнэр. Быйыл бу күн олунньу 28 күнүгэр түбэһэр.

Доруобуйа харыстабылын салаатын 20 сыллаах суола-ииһэ

Тыйыс килиимэттээх эрэгийиэн сайдыытын уонна дьон-сэргэ олоҕун тупсарыыга туһуламмыт соругу киллэриигэ чөл олох доктрината курдук улахан суолталаах нормативнай-быраап докумуона биир төһүү күүһүнэн буолбута.

Үйэ чиэппэрин анараа өттүгэр Саха сирин норуоттарын бастакы форумугар 32 улуустан 456 дэлэгээт кыттыбыта. Кинилэр бары СӨ Бэрэсидьиэнэ уонна Бырабыыталыстыбата уопсастыба социальнай уонна духуобунай төрдүн күүһүрдүүгэ хайысхаламмыт бэлиитикэлэрин өйүүллэрин биллэрбиттэрэ уонна чөл, доруобай туруктаах олоххо бэйэлэрин көрүүлэрин туһунан үллэстибиттэрэ. Саҥа докумуон чөл туруктаах олох биэс быраабылатыгар олоҕурара: аныгы усулуобуйаҕа айар-тутар үлэнэн уонна менталитеппытынан сөп түбэһии, ыарыыны сэрэтэр мэдиссиинэни сайыннарыы, үрдүк үөрэхтээх, билиилээх буолуу, тулалыыр эйгэ сиэрдээх уонна чөл буолуута.

Бу үлэни сүрүннүүр СӨ Бырабыыталыстыбатын иһинэн чөл туруктаах олоҕу тэрийэр уонна соруктары бигэргэтэр биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа тэриллибитэ. Салгыы маннык хамыыһыйалар өрөспүүбүлүкэ бары улуустарыгар уонна куораттарыгар баар буолбуттара.  

Доруобуйа сылын соруктара

«Саха сирин олохтооҕо чэгиэн – Саха сирэ чөл!» диэн биир сыллаах бырайыак сүрүн сыалынан Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Доруобуйа сылын үрдүк таһымнаахтык тэрийии буолар.

2021 сылга Саха сиригэр нэһилиэнньэ  орто сааһын 73,5 сылга диэри тиэрдэргэ былаан ылылынна. Өрөспүүбүлүкэтээҕи доруобуйа харыстабылын бастакы сүһүөҕүн сайыннарыы бырагырааманан Чурапчыга 4 эмп-том комплексын, Бүлүүгэ, Уус Майаҕа уонна Муома улууһун киинигэр Хонууга уопсайа 33 балыыһаны өрөмүөннээһин уонна мэдиссиинискэй оборудованиелары, санитарнай тырааныспартары атыылаһыы былааннанна. Дьокуускай куоракка өрөспүүбүлүкэтээҕи кардиологическай киин иккис түһүмэҕэ (150 миэстэлээх сүрэх-тымыр киинэ), итини тэҥэ муниципальнай тэриллиилэргэ биэс биэлсэр пууна тутуллан, үлэҕэ киириэхтэрэ.  245 миэстэлээх өрөспүүбүлүкэтээҕи клиническэй инфекционнай балыыһа саҥа дьиэтин бырайыага, ону таһынан, нэһилиэнньэ өлүүтүн кыччатарга туһуламмыт «Чэгиэн Саха сирэ» диэн биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы бырагыраамалар  оҥоһуллуохтара. 

СӨ Ил Дархана Айсен Николаев тоһоҕолообутунан,  Доруобуйа сылыгар ыытыллар дьаһаллар хас биирдии киһи бэйэтин доруобуйатын харыстана, көрүнэ сылдьара олох нуорматын курдук ылынарыгар  үөрэтиэхтээхтэр. Бастакы бэрэсидьиэн Михаил Николаев этэринэн, нэһилиэнньэ доруобуйата өрөспүүбүлүкэ тустаах биэдэмистибэтин кыһалҕатынан  эрэ буолбакка, былаас бары таһымын уонна  уопсастыбаннай тэрилтэлэрин сүрүн интэриэстэринэн буолуохтаах.  

Успуордунан дьарыктанар дьон ахсаанын элбэтии

Саха сиригэр чөл туруктаах буоларга маассабай успуордунан  дьарыктанар дьон ахсаана сыл аайы эбиллэ турар. Уһук Илиҥҥи уокурук,  Хотугу Кавказ уонна Арассыыйа соҕуруу эрэгийиэннэрэ чөл туруктаах олоҕу тутуһууларынан бастакы биэс миэстэҕэ сылдьаллар. Ол курдук, аһыы утахтан, буортулаах бырыбыычыкалартан аккаастаныы, успуордунан ситимнээхтик дьарыктаныы олох нуорматынан буолан эрэр.

СӨ Физическай култуураҕа уонна успуорка министиэристибэтин чахчыларынан, успуордунан маассабайдык дьарыктаныы көрдөрүүтэ сылын аайы  үрдээн иһэр: 2016 сылга 34,8 %, 2017 сылга – 35,8 %, 2018 сылга – 38,9 %, 2019 сылга – 41,5 % буолбут. Саамай успуордунан үлүһүйэн дьарыктанар улуустарынан Нам (48,4 %), Чурапчы (48,11 %) уонна Мэҥэ Хаҥалас (47,8 %) буолаллар.

Тустаах биэдэмистибэ сүрүн соругунан өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 50 %-нын маассабай успуордунан хабыы буолар. Бу олус уустук сорук буолбатах, эбээт!