Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -14 oC

Сүрүн сонуннар

Бүгүҥҥү сонуннар

Бэлиитикэ

Тутуу туһунан сытыы сэһэргэһии

Кулун тутар 19 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Аартыкатыгар социальнай эбийиэктэри уонна чааһынай дьиэлэри тутуу боппуруостара» төгүрүк остуол буолан ааста.
21.03.24 18:51

Экэниэмикэ

Ытык Дьааҥы сиригэр Сылгыһыт Күнэ алгыһы түhэрииттэн саҕаланыаҕа

Мария Архипова хаартыскаҕа түhэриитэ. 2023 с. / ЯСИА/ Кэлэр ый саҕаланыытыгар ытык Дьааҥы сиригэр Аартыка эргимтэтигэр тыа хаhаайыстыбатын сайдыытын итиэннэ хоту сир тыйыс айылҕатыгар саха сылгытын үөрдээн иитиини сайыннарыы кэскилин торумнуур аҕыс улуус…
29.03.24 18:26

Уопсастыба

Сунтаартан “Алгыс” түмсүү ыалдьыттаата

Өлөөҥҥө Сунтаартан “Алгыс» диэн аҕам саастаах дьон ансаамбыла, 11 киһилээх дэлэгээссийэ ыалдьыттаан барда. Ыраахтан кэлбит ыалдьыттар бастаан “Алакуо” норуодунай этно-фольклор ансаамбыл кыттыылаахтарын кытары көрүстүлэр. Күн иккис аҥаарыгар ыалдьыттар…
29.03.24 18:50

Култуура

Дьааҥылар артыыстары тыыннаах тойугунан көрүстүлэр

"Артыыстар иhэллэр үhү",- диэн үтүө сурах дьааҥыларга өссө тохсунньу ыйга иhиллибитэ. Онон өр күүппүт артыыстарын көрсөөрү олохтоохтор кэлэр - барар күннэрин эрдэттэн аттаран, астарын-таҥастарын бэлэмнээбиттэрэ ыраатта. Болдьохтоох күн үүммүтүгэр күндү…
07.03.24 11:40

Түһүлгэ

Сааскы саарбах кэмҥэ

Аламай маҥан күн абыралын, үтүөкэн үрүҥ күн үтүөтүн билэргэ үүммүт күнү үөрэ - көтө, сүргэ көтөҕүллэ көрсөр дьоллоох түгэн, саҕаламмыт саҥа күнү айхаллыыр астык түгэн тосхойдо. Кубулҕаттаах кулун тутар ыйбыт кубулуҥ - дьибилиҥ буолар, күлэн иһэн дьэбин…
27.03.24 09:44

Тыа сирэ

Андрей Находкин: Дьон күннээҕи кыһалҕаны эрэ буолбакка, тыа сирин сайдыытыгар кэскиллээх этиилэри туруоруста

Ил Түмэн сиргэ сыһыаннаһыыга, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин бу күннэргэ бэйэтин уоукургар - Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар үлэлиир. Кини улуус баһылыга Дмитрий Тихоновы кытта улуус нэһилиэктэринэн сылдьан…
03.02.24 09:00

Дойдуга бэриниилээх буолуу сыла

Эһиил Пионерия төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиэхпит

Бүгүн, алтынньы 1 күнүгэр, Москуба куоракка «Кыайыы» түмэлигэр Норуоттар икки ардыларынааҕы «СПО-ФДО» оҕолор уопсастыбаннай түмсүүлэрин сойууһун ассамблеята ыытылла турар. Арассыыйа эригийиэннэриттэн уонна СНГ дойдуларыттан кэлбит делегаттар сайдар саҕахтары…
01.10.21 23:59

Устуоруйа

Устуоруйа

Стамбулга мунан хаалбыппар Таҥара көмөлөспүтэ

2000 сылларга дуоллар 24-25 солк. этэ, онон Сочига барардааҕар Турцияҕа сынньаммыт быдан чэпчэки буолара. Сылаас, ыраас муораҕа күөлэһийэ сөтүөлээн, үгүс-үтүмэн аквапаркаҕа хатааһылаан, бассейнҥа сөрүүкээн, рестораҥҥа төһөнү кыайаргынан ас арааһын амсайан,…
31.08.23 20:56

Саха норуота Автономиялаах өрөспүүбүлүкэ анал туругун ситиһиитэ, барыбытыгар үчүгэйдик биллэринэн, олус ыарахан, уустук быһыыга-майгыга барбыта. Кырасдааныскай сэрии уота күүдэпчилэнэ турара. Норуот быстар дьадаҥы олохтооҕо, үөрэхтээҕэ тарбахха баттанар ахсааннааҕа. Өрөбөлүүссүйэлии быһыыга-майгыга инники күөҥҥэ сылдьар оробуочай кылааһа суоҕа.

Саха норуота Автономиялаах өрөспүүбүлүкэ анал туругун ситиһиитэ, барыбытыгар үчүгэйдик биллэринэн, олус ыарахан, уустук быһыыга-майгыга барбыта. Кырасдааныскай сэрии уота күүдэпчилэнэ турара. Норуот быстар дьадаҥы олохтооҕо, үөрэхтээҕэ тарбахха баттанар ахсааннааҕа. Өрөбөлүүссүйэлии быһыыга-майгыга инники күөҥҥэ сылдьар оробуочай кылааһа суоҕа.

Арассыыйа бэйэтэ итиннээҕэр өссө ыарахан туруктааҕа. Аан дойду маҥнайгы сэриитигэр (өссө ыраахтааҕылаах эрдэҕинэ)  кыттыһан тэмтэрийэн, онтон утуу-субуу икки өрөбөлүүссүйэҕэ оҕустаран, импиэрийэ ыһыллыыта-тоҕуллуута саҕаланан, экэниэмикэтэ ханнык да харыһыга суох айгыраан, үргүлдьү улахан өлүүлээх-сүтүүлээх Кырасдааныскай сэрии саҕаланан, ол иэдээн сэбиэскэй былааһы утары элбэх ахсааннаах өрө турууларынан салҕанан бассабыыктыы Арассыыйа 20-с сыллар саҥаларыгар уһулуччу ыарахан бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй балаһыанньаҕа олороро. Бүттүүн өй-санаа бутуллуутун-буккуллуутун туһунан этэ да барыллыбат. Бу саҥа былаас көрсүбүт ыарахаттарын туһунан үрдүнэн сүүрдэн эрэ этиллэр. Киһи кыайан ааҕан эридьиэстээбэт үлүгэрэ буоллаҕа. Ол үрдүнэн кыайыах кыайыах, өрөгөйдүөх өрөгөйдүөх курдук, туругуран туран кэлбитэ.

XX үйэ саҥатынааҕы Саха cирин экэниэмикэтэ – чааһынай бас билиилээх дьиэ сүөһүтүн иитииттэн, түүлээҕи бултааһынтан тутулуктанара. Дьокуускайга илиинэн оҥоһуллар (кустаарынай) бырамыысыланнас үөскэҕэ эрэ баара. XIX үйэ бүтүүтэ Бодойбо көмүһэ хостонон, Саха cирин киин уонна Бүлүү эҥээринээҕи түбэтин дьоно-сэргэтэ сүнньүнэн эти, балыгы, арыыны бириискэлэргэ таһан, табаар-харчы сыһыаннаһыыта олохсуйан барбыта. Олох кылгас кэмҥэ Өлүөнэ өрүс баһыттан дэҥнэтэн төттөрү-таары устар борохуот ааллаах, бэйэтин иһигэр эрэ сылдьыһар ат көлө батыллар омоох суоллаах-иистээх тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатыттан атыны оҥорон таһаарар производствота суох, кыйаар олохтоох-дьаһахтаах Саха сирэ ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа, судаарыстыба дьаһалынан, аһынан-үөлүнэн (сүрүннээн бурдугунан), табаарынан, мануфактуранан, килэйэр-халайар курдук да буолбатар, син хааччыллан олордоҕо дии. Ол «уйгу» 1918 сылтан ылата олох быстан хаалар. Тастан бурдук киирбэт буолар. Саха сирэ бэйэтэ үүннэрэр бурдугунан (XIX үйэ саҥатыттан бу дьыаланы саҕалаабыт Өлүөхүмэ, Өлүөнэ баһа, Амма, кэлин кыралаан дьарыктанан барбыт киин уонна Бүлүү сүнньүн улуустара) нэһилиэнньэ өйүөктэнэн олорбута. Ыарахан экэнэмиичэскэй былакаадаҕа олорор саха нэһилиэнньэтэ саҥа былааһы «чээн барахсаны» диир кыаҕа суоҕа.

Гуманитарнай чинчийии институтун наукаҕа сүрүннүүр үлэһитэ, история наукатын дуоктара Наталия Ивановна Бурнашева - «Национальнай кытыы сир былааһа уонна салаллыыта» (XIX – XX үйэ бастакы үс гыммыт бииригэр Саха сирин экэниэмикэтэ) саҥа монография ааптара. Хаһыакка анаан суруллар бу матырыйаалга, монография «Саха сирин экэниэмикэтэ Байыаннай хомуньууһум уонна саҥа экэнэмиичэскэй бэлиитикэ (НЭП) сылларыгар» диэн баһа ордук чугаһынан, бэрт кылгастык быһа тардан биэрэбит.

Саха сиригэр саҥа экэнэмиичэскэй бэлиитикэни (СЭБ) киллэрии

Саха сиригэр СЭБ-кэ көһүүнү күбүөрүнэтээҕи өрөпкүөм уонна оройуоннааҕы ас-үөл кэмитиэтин бирикээстэригэр олоҕуран 1921 сыл муус устар 9 күнүгэр биллэриллибитэ. Маныаха Бүтүн Арассыыйатааҕы Киин Ситэриилээх Кэмитиэт 1921 сыл кулун тутар 21 күнүнээҕи «Ас-үөл уонна сырье байыаннай хомуллуутун нотууранан нолуогунан солбуйуу туһунан» дэкириэтин олоххо киллэрии чопчу дьаһаллара бэлиэтэммиттэрэ. Саха сирин күбүөрүнэтээҕи өрөпкүөмэ бэйэтин бирикээһинэн, тыа хаһаайыстыбатын ас-үөл бородуукталарыгар, бурдук бары көрүҥнэригэр уонна сырьеҕа олохтоммут урукку разверстка, нотууранан нолуогунан солбулларын туһунан быһааран биэрбитэ. Былаас маннык дьаһалы олохтоон, нэһилиэнньэ бэйэтин ордор, чорбох бородууксуйатын атыылыырыгар, мэнэйдэһэригэр кыаҕы биэрбитэ. Бу докумуоҥҥа олоҕуран, Саха сиринээҕи салалта уорганнара тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга, нэһилиэнньэ экэнэмиичэскэй балаһыанньатын тупсарыыга уонна норуот хаһаайыстыбатын чөлүгэр түһэрии былаанын ырытан оҥорууга үлэ саҕаланарын туһунан биллэрбиттэрэ.

Саха күбүөрүнэтин аска-үөлгэ сыллааҕы наадыйыыта бигэргэммитэ: эккэ – 130 тыһ. буут, бурдукка – 255 тыһ. буут, арыыга – 15 тыһ. буут, балыкка – 50 тыһ. буут, окко - 400 тыһ. буут, тирии араас суортарыгар – 11 тыһ. уст. Күбүөрүнэ аска-үөлгэ уонна сырьеҕа сыллааҕы наадыйыытын икки суолунан: нотууранан нолуок хомуллуутун тэрийиинэн уонна табаарынан атастаһыыны киэҥник олохтооһунан ситиһэргэ быһаарыллыбыта. 1921 сыл күһүнүгэр Саха сиригэр кустаарынай уонна бырамыысыланнай оҥорон таһаарыыны чөлүгэр түһэрии уонна сайыннарыы туһунан боппуруос аан бастакытын судаарыстыбаннай уорганнар дьүүллэһиилэригэр туруоруллубута. Урут үлэлээн испит тууһу, сибиньиэс уонна тимир уруудаларын хостооһуну чөллөрүгэр түһэриигэ үлэ саҕаламмыта. Ол эрээри табаарынай кириисис салҕана турарынан, тырааныспар, эргиэн сибээстэрэ кэһиллиилэринэн уонна 1921 сыл бүтүүтэ күбүөрүнэ сиригэр-уотугар таһаҕаһы тиэйэн аҕалыы букатын тохтообутунан, Саха сирин салалтата саҥа экэнэмиичэскэй бэлиитикэҕэ көһүүнү тохтоторго күһэллибитэ.

саха асср фото

Саха АССР тэриллиитэ уонна экэниэмикэни салайыы бириинсиптэрин быһаарыы

1922 сыл муус устар 27 күнүгэр Саха сирэ автономияны  тутан, Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин анал туругун (ыстаатыһын) ылбыта. САССР үөскээһинэ, өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтигэр адьас төрдүттэн саҥа салайыы сэбиэскэй аппараатын төрүтүн уурбута. Маныаха сүрүн оруол Эргиэн уонна бырамыысыланнас норуодунай хамыссырыйаатыгар ( ЭБНХ) бэриллибитэ. 1922 сыл ыам ыйын 26 күнүгэр дьүүллэһиигэ таһаарыллыбыт наркомаат туһунан Балаһыанньа бырайыагар саҥа уорганы анааһын сыала-соруга маннык чопчуламмыта: «ЭБНХ бырамыысыланнас, эргиэн уонна ас-үөл салааларыгар Саха АССР норуодунай-хаһаайыстыбаннай олоҕун сүрүннүүр уонна салайар». 1922 сыл кулун тутар 29 күнүгэр Оһуобай хамыыһыйа мунньаҕар Тас эргиэн ыстатыыстыка-экэнэмиичэскэй салаатын сэбиэдиссэйэ Б.П.Юхневич Саха сирин экэниэмикэтин туругун туһунан дакылаата истиллибитэ. Дакылаакка аан бастакытын Саха күбүөрүнэтин хаһаайыстыбаннай  уорганнарын 1919 сыл ахсынньытыттан 1922 сыл кулун тутарга диэри үлэлэрэ-хамнастара дириҥ ырытыылаах бэриллибитэ. Судаарыстыбаннай аппараат үлэтин салгыы сайыннарыыга быраактыкалаах сүбэлэр оҥоһуллубуттара.

Саха АССР тэриллиитэ өрөспүүбүлүкэ инники сайдыытын торумнуур уонна олоххо киллэрэр сыалы-соругу ылынары ирдиирэ. Бастакы уочарат социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы чопчу мэхэньииһимнэрин талан ылан, судаарыстыбаннай былааннаах хаһаайыстыбалары тэрийии боппуруоһун быһаарар наада этэ. Эдэр автономнай өрөспүүбүлүкэ норуотун хаһаайыстыбата сайдыытын бастакы былааннарын уонна бырайыактарын ырытан оҥорууга төлөннөөх көҕүлээччилэринэн уонна тэрийээччилэринэн саха норуотун уһулуччулаах уолаттара, автономнай өрөспүүбүлүкэ бастакы салайааччылара – М.К.Аммосов, П.А.Ойуунускай, И.Н.Барахов этилэр.

Наталия Бурнашева, история наукатын дуоктара, ГЧИ научнай сүрүннүүр үлэһитэ

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 1
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением