Федерация субьектарын ааттарыгар таһаарыллар бутуллуулар сүнньүнэн бартыыйынай-сэбиэскэй аппараат түөрүйэлээх билиитэ-көрүүтэ намыһаҕыттан таһаарыллара. Арассыыйа бастакы  Төрүт сокуонугар «автономнай өрөспүүбүлүкэ» диэн тиэрмин суоҕа. Өрөспүүбүлүкэ оннугар уобалас диэн аат сабаҕаланара. Ол түбэһиэхчэ буолбатах этэ. И.В.Сталин чуолаан итинник көрүүгэ олоҕуран, федерация субьектарын статустарын сыаналыыра.

Саха АССР тэриллиитэ РСФСР  Национальностарга норуодунай хамыссырыйаатын (НацНХ) быһаччы салалтатынан барбыта. 1920 сыл атырдьах ыйын 14 күнүгэр НацНХ хамыыһыйатын быһаарыытынан, Сибревком иһинэн национальностар дьыалаларын отдела тэриллибитэ. Бу отдел иһинэн саха хос отдела үөскээбитэ. 1920 сыл ахсынньытыгар НацНХ-ка Сэбиэттэр Бүтүн Арассыыйатааҕы VIII сийиэстэригэр кыттыыны ыла кэлбит саха дэлэгээссийэтин кытта сүбэ мунньах ыытыллыбыта. Бэбиэскэтэ – саха автономиятын тэрийии төһө кыаллыан сөптөөҕө. Сүбэ мунньах түмүгүнэн саха автономиятын тэрийии кыаллыан сөбүн туһунан быһаарыы ылыллыбыта. Ол эрээри «чопчу көҥүллээһин Саха күбүөрүнэтээҕи бартыыйынай кэмитиэтин быһаарыытыттан тутулуктанар» диэн  самалык эбиилээҕэ. 1921 сыл олунньу 8 күнүттэн НацНХ бэйэтин иһинэн саха отдела аһыллан үлэлээн барбыта.

1921 сыл муус устар-бэс ыйдарыгар НацНХ кэллиэгийэтэ саха автономиятын туһунан боппуруоһу үстэ дьүүллэспитэ. Хас сырыы ахсын автономия бэриллэрэ сөптөөҕүнэн ааҕыллыбыта. Бэс ыйын 4 күнүгэр РК(б)П Тэрийэр бүрүөтэ БРКСК (ВЦИК)  Президиумугар  боппуруос быһаарыллыытын көрөр хамыыһыйаны тэрийэригэр этии киллэрбитэ.

Саха АССР-ы тэрийии туһунан боппуруоһу бэлэмнээһин уонна бүтэһиктээх быһаарыы ылыныллыыта ураты уустук историческай усулуобуйаҕа  хас да кэрдиис түһүмэхтэри ааспыта.

Бастакы кэрдиис (1920 сыл. Муус устар 20 к. – атырдьах ыйын 21 к.). Сибревком Саха күбүөрүнэтин Иркутскай күбүөрүнэ оройуонугар уларытан тэрийэр туһунан административнай дьаһалын көтүттэрии.

Иккис кэрдиис (1921 сыл. Муус устар 13 к., алтынньы  23 к.). автономия статуһун ылыы туһунан боппуруоска Сибревком уонна Күбүөрүнэтээҕи өрөпкүөм сорох чилиэннэрин утарсыыларын самнарыы. Олохтоох нэһилиэнньэ ортотугар уопсастыбаннай өйү-санааны бэлэмнээһин уонна тарҕатыы.

Үһүс кэрдиис. (1922 сыл. Тохсунньу – муус устар). Саамай үрдүкү таһымҥа бүтэһиктээх быһаарыы ылыллыытын ситиһии уонна норуокка биллэрии.

Саха өрөбөлүүссүйэлии быһаарыныылаах саҥа көлүөнэ интэлигиэнсийэтэ бэйэтин охсуһуулаах суолугар кытаанах боруобалааһыны ааспыта, элбэх моһоллору көрсүбүтэ. Сибревком, Сиббюро КК уонна Саха күбүөрүнэтээҕи өрөпкүөмүн үлэһиттэрин өттүттэн итэҕэйбэт буолууну, уорбалааһыны көрсөллөрө, анарааҥҥылар сыыһа көрүүлэрин утары охсуһаллара. М.К.Аммосов, П.А. Ойуунускай, С.М.Аржаков, И.Н.Барахов уо.д.а. биһирэмнээх дьоммут аптаныамыйа уонна кэнэҕэски национальнай-судаарыстыбаннай тэрээһин боппуруостарыгар үс хос таһымнаах утарсыыны көрсүбүттэрэ уонна утары охсуспуттара. Бастатан уобаластарын иһигэр, онтон Сибиирдээҕи бартыыйынай-сэбиэскэй уорганнарга уонна Арассыыйа былааһын саамай үрдүкү эшелонугар итинник хапсыһыылары ааспыттара.

Холобурга. Олохтоох бартыыйынай уорганнарга событиелар хайдах сайдан испиттэрэй? 1921 сыл тохсунньу 17-гэр РК(б)П  Саха күбүөрүнэтинээҕи бүрүөтэ, эрэгийиэн уопсай сайдыыта адьас мөлтөҕүнэн уонна атын империалистическай судаарыстыбалар чугастарынан, автономнай өрөспүүбүлүкэни тэрийэр кыаллыбатын туһунан позицияны тутуспута. Ол эрээри күбүөрүнэтээҕи бүрүө быһаарыытыгар, саха норуотун баҕатын туора түспэт туһуттан, автономия боппуруоһа быһаарыллыытын Сэбиэттэр күбүөрүнэтээҕи сийиэстэрин көрүүтүгэр биэрэр туһунан этиллибитэ.

Сотору буолаат, уобалас эппиэттээх бартыыйынай үлэһиттэрин сүбэ мунньахтара ыытыллыбыта. Мунньах кыттыылаахтара автономияны биллэрии өссө эрдэтин, боппуруос быһаарыллыыта Сэбиэскэй былааһы бөҕөргөтүүттэн уонна бартыыйынай үлэһиттэр ахсааннара хаҥааһыныттан быһаччы тутулуктааҕын туһунан эппиттэрэ. П.А.Ойуунускай маннык быһаарыыны утаран, Сиббюроҕа уонна Сибнацка ааһыммыта. «Национальнай боппуруоска РК(б)П Саха сиринээҕи тэрилтэтэ бэйэтин таактыкатын уларытарыгар өйдөтөр үлэни ыытар наадатын» эппитэ. Онтон салҕаан, Сибиир сэбиэскэй былааһын уорганнара «ханнык да бытаарыыта суох, Саха күбүөрүнэтигэр автономнай уобалас – Саха социалистическай сэбиэскэй өрөспүүбүлүкэтин быраабын биэрэргэ көрдөһүү оҥороллоругар» этии киллэрбитэ.

Маныаха П.А.Ойуунускай дакылаатыгар утарыта турсар өрүттэр бааллар. Ол курдук, «автономнай уобалас» диэн аатынан «сэбиэскэй өрөспүүбүлүкэ» сабаҕаланар курдук. Бу оччотооҕу кэмҥэ бэлитиичэскэй терминологиялар оннуларын була иликтэриттэн итинник бутуллуулар тахсаллара. П.А.Ойуунускай кэлин «автономнай өрөспүүбүлүкэ» статуһун адьас кытаанахтык тутуспута.

НацНХ иһинэн тэриллибит С.М.Аржаков салайааччылаах саха отдела автономияны бэлэмнээһиҥҥэ улахан үлэни толорбута. Ол барыта НацНХ кэллиэгийэтин быһаарыыларыгар тыктарыллан көстүбүтэ.

1921 сыл бэс ыйын 19 күнүгэр Күбүөрүнэтээҕи бүрүө пленумун мунньаҕар автономия  туһунан уураах ылыллыбыта. М.К.Аммосовка буолуохтаах бартыыйынай мунньахха иһитиннэриини оҥороругар сорудахтаммыта. Иккис күбүөрүнэтээҕи бартыыйынай сүбэ мунньах автономия боппуруоһугар олох утарыта турсуулаах икки аҥы хайдыһыыны таһаарбыта. Сүрүн дакылаатчыттар М.К.Аммосов уонна С.В.Васильев этилэр.

Субу соторутааҕыта РК(б)П күбүөрүнэтээҕи бүрүөтүн сэкирэтээрин дуоһунаһыгар олорбут Г.И.Лебедев Саха сиригэр национальнай-территориальнай быраабы биэрэри утаран тыл эппитэ. Ол этиитигэр кини бартыыйынай кэккэҕэ, омук бэлиэтинэн арааран, хайдыһыыны үөскэтэ сатаабыта. Кини этэринэн, «автономия боппуруоһугар үөскээбит  мөккүөр бартыыйынай тэрилтэни икки өстөөхтүү лааҕырга хайыппыта. Автономия туһугар сүнньүнэн сахалартан турар бартыыйынай үлэһиттэр туруммуттара. Оттон автономияны нуучча хомунньуустар утарбыттара». Тиһэххэ, Г.И.Лебедев «оччолорго кылаас быһыытынан ситэ-хото илик саха омук маассата, нууччалары утары биир кэлим национальнай боруон буола түмсүөн, сомоҕолоһуон сөп этэ» диэн куттанар, сээбэҥниир санаатын быктарбыта.

Күбүөрүнэтээҕи иккис бартыыйынай сүбэ мунньахха итинник позиция киэр тибиллибитэ. 29 куолаһынан (утары – 21 куолас, 2 туттуммут) саха автономиятын олоххо киллэрии наадалааҕа билиниллибитэ. Куоластааһын түмүгэ, бартыыйынай эйгэҕэ автономия уонна национальнай боппуруостарга тыл тылга киирсибэт буолуу, өссө сорунуулаах утарсыы баара дьэҥкэтик  көстөн тахсыбыта.

1922 сыл тохсунньу 9 күнүгэр РК(б)П Саха күбүөрүнэтинээҕи бүрүөтүн пленума ыытыллыбыта. Бэбиэскэҕэ Саха сирин судаарыстыбаннай статуһун боппуруоһа турбута. Маҥнайгынан тыл эппит П.А.Ойуунускай, И.Н.Барахов уонна Д.Т.Браташ автономнай өрөспүүбүлүкэни тэрийии сөптөөҕүн уонна наадалааҕын бэлиэтээбиттэрэ. Губбюро сэкирэтээрэ Г.И.Лебедев бастаан уобаластааҕы территориальнай автономия боппуруоһун көтөхпүтэ. Онтон дьүүллэһии буолбутугар урукку этиитин уларытан, омук интервеннэрэ тоҕу анньан киириилэриттэн хаххалыыр (буфернай) судаарыстыбаны тэрийэргэ эппитэ.

Г.И.Лебедев позицията өйдөнөр этэ. Бастаанньыстар хамсааһыннара салҕанан бара турарынан, сытыы быһыы-майгы олохтоммутунан сылтанан, кини саха норуотун судаарыстыбаннаһын туһунан боппуруос быһаарыллыыта тардылларын ситиһэ сатыыра. РК(б)П Губбюротун сэкирэтээрэ, Саха сирин географическай балаһыанньатынан, Арассыыйаттан букатын туспа олохтоох туора кыраай курдук көрөрө. Өссө онуоха эбэн, сахалары олоҕо суох национализмҥа буруйдуура. Губбюро чилиэннэрин санааларын буккуйан уонна мунньаҕы салайан ыытааччы быраабынан туһанан, Г.И.Лебедев автономия туһунан боппуруоһу куоластааһынтан уһултара сатаабыта. П.А.Ойуунускай национальнай автономия боппуруоһун хаттаан бэбиэскэҕэ киллэрэр туһунан халбаҥнаабат бигэ позицията, пленум үлэтин сүрүн сүнньэ тутуһулларыгар кыаҕы биэрбитэ.

Саха сирин төрүт олохтоох норуоттарын кэскиллэригэр тугунан да кэмнэммэт сүүнэ суолталаах боппуруос быһаарыллыытыгар, олохтоох бартыыйынай тэрилтэ ортотугар үөскээн сылдьыбыт бэлитиичэскэй охсуһуу итинник түмүктэммитэ.

Терентий Ермолаев, история наукатын хандьытаата, ГЧИ научнай үлэһитэ.

«Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһа олохтонуута уонна сайдыыта» монография ааптара