Боппуруоһу быһаарыы саҕаланна

Бэҕэһээ Аммаҕа, Алдаҥҥа мас кэрдиитин боппуруоһугар видеокэмпириэнсийэ көмөтүнэн ыытыллыбыт  мунньах ис хоһоонун туһунан иһитиннэриини СӨ  экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтин сайтыгар, о.д.а сайтар эмиэ таһаардылар. Мунньахха  СӨ  экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар миниистирин солбуйааччы Алексей Агеев, Амма улууһун баһылыга Николай Архипов, норуот дьокутаата Руслан Федотов,  “Рослесзащита” ФГБУ,  РНА Сибиирдээҕи салаатын Ирбэт тоҥ буордаах дойду биологическай кыһалҕаларыгар  (криолитозона) институтун, Амматааҕы уонна Алданнааҕы лэсниичистибэлэр, уопсастыбаннай тэрилтэлэр бэрэстэбиитэллэрэ кыттыбыттар. 

СӨ  экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтин Ойуур хаһаайыстыбатыгар департаменын салайааччы Андрей Михайлов мунньахха эппитинэн, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сыл аайы 36 мөл. куб. м кэрдиллиэхтээҕиттэн (көҥүллэнэр), кинилэр дааннайдарынан, баара-суоҕа 3 %-на эрэ кээрэтиллэрэ биллэр.  Биһиги сүрүн сорукпутунан уопсастыба наадыйыытын хааччыйыахтаахпыт диэн, оһоххо   тыалтан-куустан охтубут, хаппыт мас оттулларын, оттон тутууга анаан сиппит-хоппут ойуур кэрдиллиэхтээҕин ыйбыт. Саха сиригэр өр кэмҥэ маһы кэрдии үчүгэйдик ыытыллыбатаҕыттан сылтаан сиппит-хоппут мастардаах ойуур элбээбит. Тоҕо диэтэххэ, биһиэхэ маһы соҕотуопкалыыр бөдөҥ хампаанньалар суохтарын кэриэтэ.

РНА Сибиирдээҕи салаатын Ирбэт тоҥ буордаах дойду биологическай кыһалҕаларыгар  (криолитозона) институтун ыстаарсай үлэһитэ, б.н.х.  Александр Исаев  уопсастыбаннастан, наукаттан, судаарыстыбаннай салалтаттан бэрэстэбиитэллэрдээх анал  оробуочай хамыыһыйаны тэрийэр  туһунан этии киллэрбит уонна  хамыыһыйа бэрэссэдээтэлинэн ХИФУ ректора, б.н.х. Анатолий Николаев буолуон сөбүн ыйбыт.  Ольга Иванова-Сидоркевич аатынан  «Амма кырдалын ыччата» уопсастыбаннай ыччат тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ Саргылаана Неустроева ойуур учаастагын ылыыга аукцион быһаарыыта көтүрүллүөн сөп дуо  диэн ыйытыытыгар, экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар миниистирин солбуйааччы Алексей Агеев ойуур учаастагын арыандалыыр аукцион ыытыллыбытынан сибээстээн, ону суут эрэ көтүрэр кыахтааҕын иһитиннэрбит. Билиҥҥи туругунан тустаах хампаанньалар докумуоннара судаарыстыбаннай бэрэбиэркэҕэ  (экспертиза) сылдьар эбит.

Мунньах түмүгүнэн, коронавирус дьаҥа этэҥҥэ аастаҕына, ити боппуруоска Алдан улууһугар мунньах ыытыллара былааннаммыт уонна мас кэрдиллиэхтээх учаастагар сылдьан үлэ-хамнас ыытыллыытын көрөр туһунан эппиттэр.   Ил Түмэн дьокутаата Руслан Федотов Саха сирин үрдүнэн ыраас уулаах соҕотоҕун эрэ кэриэтэ хаалбыт Амма өрүскэ тулааһын буолан турар мастары кэрдии  улахан алдьатыыны оҥоруоҕа диэн этэн туран,  Алдаҥҥа буолуохтаах мунньахха дьону илдьиигэ көмөлөһөрүн туһунан биллэрбит. Амма улууһун баһылыга Николай Архипов маһы кэрдиигэ аналлаах бырайыагы үөрэтии манан эрэ түмүктэммэтэҕин, дьэ саҕаламмытын этэн туран, тустаах министиэристибэ бу боппуруоска хонтуруолу, үлэни күүһүрдэригэр  эппит.  Амма улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Софья Александрова улуус дьокутааттара,  уопсастыбаннай түмсүүлэр тустаах борокуратуураҕа (айылҕаны туһаныыга)  уонна УФАС-ка анаан сурук бэлэмнээбиттэрин туһунан  иһитиннэрбит. Онон аал баһа хоҥнубут диир кыахтаахпыт.                                                                         

Маһы кэрдии хоромньута быһа барыллаан төһөнүй? 

Амма өрүс Үөһээ Амма диэн учаастагын эргин (Амма кииниттэн 50-55 км ыраах сытар)    “Ангара”  ХЭУо  46 сыл устата  54,5 тыһ. гектардаах  ойууру уларсан, сыл аайы 107 тыһ. куб. м  маһы  кэрдиэхтээх.  Сыл аайы итиччэ маһы кэрдии хоромньута төһө буоларын РНА Сибиирдээҕи салаатын Ирбэт тоҥ буордаах дойду биологическай кыһалҕаларыгар  (криолитозона) институтун ыстаарсай үлэһитэ, б.н.х.  Александр Исаевтан ыйыталаспыппытыгар,  анал ньыманан ааҕан-суоттаан баран: «Быһа барыллаан көрөн аахтым. Сыл  аайы итиччэ мас кэрдиллэр түгэнигэр, айылҕаҕа хоромньу  7 мөл. солк., оттон  үүнээйигэ хоромньу саамай аччаабыта 8 мөл. солк. тэҥнэһэр.  Оттон итиччэ маһы кэрдии салгыҥҥа, үөҥҥэ-көйүүргэ, хамсыыр-харамайга, сэдэх үүнээйигэ сабыдыалын туспа көрөн ааҕыахха наада. Ити, биллэн турар, элбэх уонна уһун үлэни эрэйэр», -- диэн  кэпсээтэ. Итини сэргэ, Алдан сиригэр-уотугар “Вудлэнд24” ХЭУо (Учур учаастагын лесничествота) 36 сылга 177, 4 тыһ. гектар иэннээх ойууру уларсан, сыл аайы 243, 2 тыһ. куб. м  маһы кэрдэр хоромньутун аахтарбыппытыгар, маһы кэрдиигэ  15 мөл. солк., оттон үүнээйиигэ хоромньу 27 мөл. солк. тэҥнэстэ.  Чуолаан Амма өрүскэ кэрдиллиэхтээх мас хоромньутун сыыппараларын 46 сылга төгүллээтэххэ (холобур, 7 мөл. солк. уонна 8 мөл. солк 46-ҕа төгүллээтэххэ),  сөҕүмэр сыыппара тахса кэлэр. Аны итиннэ билигин кыайан ааҕылла илик салгыҥҥа, үөҥҥэ-көйүүргэ, хамсыыр-харамайга, сэдэх үүнээйигэ сабыдыалын эбэн биэрдэххэ, ыыра ыраатар.  

Саввинов экспедициятын ситиһиитэ 

Амма  өрүскэ баараҕай маһы кэрдии боппуруоһугар ХИФУ хотугу экологияҕа институтун дириэктэрэ, эколог, б.н.д. Григорий Саввиновы кытта кэпсэттибит. Кини  1980-с сс. Аммаҕа маһы кэрдии саҕаланаары гыммытыгар, онно аналлаах учуонайдар экспедицияларыгар сылдьан үлэлээбит буолан, бу боппуруоһу ис-иһиттэн үчүгэйдик билэр эбит.   Бу иннинээҕи тахсыбыт матырыйаалга  эбии быһыытынан элбэҕи кэпсээтэ.   

 «Амма өрүс үөһээ сүүрүгэр (Өлүөхүмэ, Алдан оройуоннарын сирэ-уота) үүнэр ойуурун маһын бырамыысыланнаска туһаныы  боппуруостара уруккуттан тураллар. 1980-с сс. бүтүүлэрин эргин тимир суол тутуутугар туһанарга (шпалалары бэлэмнээһиҥҥэ) аналлаах маһы кэрдэргэ  күүскэ туруна сылдьыбыттара. 

Оччотооҕуга  Амма улууһун уопсастыбаннаһа уонна салалтата ити боппуруоһу күүскэ утаран, үлэни ыыттарбатахтара. Амма олохтоохторун  "Амма өрүс харыстабылыгар!" диэн актыыбынай экологическай хамсааһыннарын өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ уонна  научнай эргимтэтэ  ис сүрэхтэриттэн ылсан күүскэ өйөөбүттэрэ.  ССРС НА СО Саха сиринээҕи филиалын Президиумун (оччотооҕу Президиум бэрэссэдээтэлэ ССРС НА академига Г.Ф.Крымскай) солбуйар бэрэссэдээтэлэ, Президиум иһинэн үлэлиир Айылҕа харыстабылын отделын сэбиэдиссэйэ биология наукатын дуоктара, профессор Дмитрий Саввинов Амма улууһун уопсастыбанньык-экологтара О.П. Иванова-Сидоркевиһы, В.В.Федоровы, Д.С.Емельяновы кытта элбэхтик алтыһан, көрсөн, бу кыһалҕаны оройуон салалтатын уонна научнай эргимтэни кытта бары өттүттэн олохтоохтук ырытан баран, боппуруоһу научнай төрүккэ олоҕуран туруорустахха эрэ сатанарын өйдөөбүттэрэ уонна Амма өрүс бассейнын кэлимник үөрэтэр научнай экспедиция тэрийэн үлэлэтэргэ диэн быһаарыы ылыммыттара.  

Ол ылыныллыбыт быһаарыылар чэрчилэринэн, маҥнайгы  экологическай экспедиция 1989 сыллаахха сайын Амма өрүс баһыгар айаннаабыта. Оччолорго ол экспедиция састаабыгар араас хайысхалаах исписэлиистэр сүүмэрдэнэн киллэриллибиттэрэ. Уу гидрохимическэй, гидробиологическай, сир-буор састаабын үөрэтээччилэр, ихтиологтар, геоботаниктар, ойуур хаһаайыстыбатын исписэлиистэрэ  бааллара. Бу иннинэ ыам ыйыгар орнитологтар бөлөхтөрө эмиэ үлэлээбиттэрэ. 

Чинчийэр үлэлэр Амма өрүс саамай ыһыытыыр баһыттан (Өлүөхүмэ заповеднигын сириттэн) саҕаламмыттара. Балтараа ый устатыгар Өлүөхүмэ, Алдан оройуоннарын сиринэн, Амма өрүс устун 400-чэ км эрэһиинэ тыыларынан айаннаан, тулалыыр эйгэ сүрүн компоненнарын барытын чинчийэн, боруобалары хомуйан,  Үөһээ Амма бөһүөлэгэр диэри устан кэлэн экспедиция бастакы түһүмэҕин түмүктээбиппит.

Эһиилигэр 1990 с. Үөһээ Амматтан Амма Солобуодатыгар диэри, онтон эһиилигэр Амма Солобуодатыттан аллара, онтон салгыы Чурапчы, Таатта уонна Томпо оройуоннарын сирдэринэн Амма устун үлэлээн, экспедиция үс сыллаах үлэтин Амма өрүс Алдаҥҥа түһэр төрдүгэр тиийэн түмүктээбитэ. Бу бөдөҥ биир кэлим научнай экспедиция үлэтин түмүгүнэн элбэх научнай ыстатыйалар, үс монография суруллубуттара. Хаста даҕаны научнай-практическай конференциялар ыытыллыбыттара.

Бу чинчийиилэр Амма өрүс бассейна хатыламмат, ураты айылҕалааҕын бигэтик дакаастаабыттара. Ол курдук учуонайдар Кыһыл кинигэҕэ киллэриллэр көтөр-сүүрэр, сэдэх үүнээйи элбэх көрүҥнэрин булбуттара. Бу өрүс бассейныгар ханнык да антропогеннай, техногеннай дьайыылар ыытыллыа суохтаахтарын кытаанахтык тоһоҕолоон ыйбыттара. Чинчийиилэр түмүктэринэн Амма өрүс баһыгар ураты харыстаныллар Айылҕа территориятын (ООПТ) тэрийэр хайаан да наадалааҕын научнай төрүккэ олоҕуран дакаастаабыттара. Биһиги чинчийиилэрбитигэр олоҕуран Күҥкү, Хаппарастаах уонна Туора үрэхтэр икки ардыларынан уопсайа 591, 48 гектар иэннээх «Үөһээ Амматааҕы» ресурснай резерват 1995 сыллаахха тэриллибитэ.  

Онон Амма улууһун уопсастыбаннаһа, салалтата уонна өрөспүүбүлүкэ салалтата эмиэ, научнай эргимтэтэ бары турунан, бу ураты тыын боппуруоска биир санаанан кимиилээхтик үлэлээннэр, оччолорго сытыытык турбут кыһалҕаны төрдүттэн быһаарбыттара. СӨ бастакы Президенэ М.Е.Николаев 1994 с. таһаарбыт "Ытык Кэрэ Сирдэр ситимнэрин тэрийии туһунан" Ыйааҕа бу ураты харыстынар сир (ООПТ) тэриллэригэр ураты оруоллааҕын ыйар хайаан да наада», -- диэн Григорий Николаевич  оччолорго ыытыллыбыт экспедиция үлэтин кэпсээтэ.  (Хаартыскалар Григорий Саввинов архыыбыттан)

Боппуруоһу быһаарыыга бары кыттыахпытын наада

«Бу билигин  күөдьүйэн тахсыбыт кыһалҕаны бары өттүнэн олохтоохтук үөрэтии хайаан да наада. Манна сүрүн оруолу уопсастыбаннас эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ салалтата эмиэ ылыахтаах. Бастатан туран, Ил Түмэн таһымыгар бу боппуруоһу сокуон өттүнэн дириҥник үөрэтэн, парламент истиилэрин тэрийэрэ буоллар быдан көдьүүстээх буолуо этэ.  Биллэн турар, манна маһы кэрдэр тэрилтэ, тустаах министиэристибэ ойуур хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах уонна да атын сулууспаларын, Росприроднадзор Саха сиринээҕи территориальнай  Управлениетын, өрүс сүнньүнэн сытар улуустар дьаһалталарын ыҥыртаан дьүүллэһэрэ хайаан да наада. Бу тэрээһиннэргэ Айылҕа харыстабылыгар сыһыаннаах өрөспүүбүлүкэ научнай тэрилтэлэрэ ("Саха сиринээҕи Научнай Киин" ФЧК Ирбэт тоҥноох сир биологическай проблемаларын үөрэтэр институт (ИБПК ФИЦ "ЯНЦ"), ХИФУ проф. Д.Д.Саввинов аатынан Хоту сир прикладной экологиятын научнай-чинчийэр института (НИИПЭС СВФУ), ХИФУ Естественнай наукаларга института (ИЕН  СВФУ) бары кыттыахтаахтар.  

Амма өрүс бассейна ирбэт тоҥноох эргимтэҕэ сытарынан сибээстээн, РНА СО академик П.И.Мельников аатынан Ирбэт тоҥу үөрэтэр институт бу боппуруоска хайаан да кыттыһыахтаах. Тоҕо диэтэххэ,  Саха сиригэр ойууру-тыаны кэрдии, тыа баһаардара ирбэт тоҥҥо хайдах алдьатыылаахтык дьайалларын бу институт исписэлиистэрэ элбэх сыл үөрэппит улахан уопуттаахтар. 

Онон аан бастаан правовой баазатын бэлэмнээн, аналлаах өрөспүүбүлүкэ таһымыгар нормативнай докумуоннары ылынан, научнай чинчийиилэри ыытан эрэ баран,  бу мас кэрдиитин тохтотуохха сөп буолуо дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, мас кэрдиэхтээх тэрилтэлэр эмиэ федеральнай сокуоҥҥа олоҕуран  түһэрсибит дуогабардарын чэрчитинэн үлэ ыытар былааннаах буоллахтара. Онон бу уустук боппуруоһу бары өттүнэн дириҥник үөрэтэн, Амма өрүскэ маһы кэрдии алдьатар содулларын научнай төрүккэ олоҕуран дакаастаатахха эрэ тохтотуохха сөп”, -- диэн  Григорий Саввинов этэр.

Этии, туруорсуу 

«Амма түмсүүтэ»  

Амма өрүс баһыгар мас кэрдиитин  утарар уонна өрүспүтүн көмүскүүр, харыстыыр дьаһалларга “Амма түмсүүтэ” уопсастыбаннай тэрилтэ этиилэрэ:

1. Арассыыйа Президенигэр, СӨ Ил Дарханыгар, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлигэр, Аан дойдутааҕы тэрилтэлэр (ООН, ЮНЕСКО) ааттарыгар аналлаах суруктарга илии баттыырга бэлэммит уонна илии баттааһыны хомуйууга үлэлэһэбит

2. Үлэ былаанын, хаамыытын, нэдиэлэнэн туох оҥоһуллубутун бу үлэҕэ анаан тэриллибит үлэ бөлөҕө кэпсээн, сырдатан, киэҥ араҥаҕа таһааран иһэригэр

3. Өлүөхүмэ, Алдан, Таатта, Чурапчы улуустарын салалталарын, уопсастыбаннаһын, экологтарын бу үлэҕэ барыларын кытыннарарга

4. Элбэх ньымалары холбоон туттарга (челлендж, флешмоб, интернет-петиция уо.д.а.),  Арассыыйаҕа уонна аан дойдуга олорор аммалар кыттыһалларын тэрийэргэ

5. "Кыл Саха" бөлөх салайааччыта Анна Томская (Aнна уонна Афанасий Томскайдар) саҕалаабыт аахсыйаларын култуура, искусство, литература уонна духуобунас диэйэтэллэрэ өйүүллэрин, кыттыһалларын тэрийэргэ.