Оннук ыарахан төлөбүр сууһарыылаах содула, чуолаан киһи аймах үйэлэргэ ылынан кэлбит уопсай сыаннастара сууллууларыгар, култуура моҥкурууттааһыныгар, илэ өй-санаа кэхтиитигэр (роботтуйууга) көстүөҕэ.

Биһиги култуура өйдөбүлүн сүнньүнэн ускуус­туба сайдыытынан (ырыа-тойук, үҥкүү-битии,о.д.а. көрүҥнэри киллэрэн туран), бэркэлээтэҕинэ матырыйаалынай култуураны арааран ылынар курдукпут. Култуура эйгэтэ киэҥэ бэрт. Олох-дьаһах, үлэ, өй-санаа, туһааннаах историческай эпохаҕа киһи уонна уопсастыба сайдыытын таһымын култуураларын, о.д.а. ахса суоҕу ааттаталыахха сөп. Оттон духуобунаһы, духуобунай култуураны ааттаабакка  хаалларар буоллахха, букатын саҕалаабатах да ордук курдук буолан тахсыаҕа.

Үрдүк технология баһылаабыт, таһынан таһымнаабыт үйэтигэр, култуура бу халыҥ эйгэтэ чөл туруктаах хаалыа диэн эрэниэххэ сөп дуо? Улахан саарбахтардаах буолуоҕа. Туох барыта сиэртибэлээх, төлөбүрдээх буолуохтаах диэн санаанан бэйэни аралдьытыммыта буолуохха сөп. Бу гынан баран, ол кыракый сиэртибэ сыыһыттан сылтаан биһиги курдук  аҕыйах ахсааннаах омуктар, хайа, баспыт бастакынан хатаарай?! Билигин сэриилэһии даҕаны букатын атын көрүҥнэри ылыммыта ыраатта. Үрдүк технологиялар сэриилэһиэхтэрэ, бактериологическай ньыма өссө уодаһыннаах көрүҥү ылыныаҕа. Уруккулуу окуопаҕа буолбакка, дьиэбитигэр олорбутунан морбойуохпут. Чэ, ити барыта хааллын.

Хайа да омук күн сириттэн суола-ииһэ суох сүтэн, күрэнэн хаалыан баҕарбат. Саха курдук кыра ахсааннаах омук олоҕор уонна дьылҕатыгар сэриитэ да суох, уонунан ахсааннаах куттал баар. Ол ону барытын сурукка тиһэ барымыым, барыта биллэр суол. Оттон бэйэбитин көмүскэнэр ньымабыт диэн, бииргэ сомоҕолоһуу, төрөөбүт норуоккун, дойдугун харыстыыр, харыһыйар патриоттуу өйү-санааны күүскэ иитиэхтээһин. Эттэххэ бэрт дөбөҥ, истэн кэбистэххэ кылгас курдук эрээри, маны ситистэхпитинэ үөрэх да, сайдыы да, кэскиллээх өй-санаа барыта баар буолуоҕа.

А.С.Саввинов, бөлүһүөпүйэ наукатын дуоктара, ХИФУ бэрэпиэссэрэ. Андрей Саввиһы саха култууратыгар, итэҕэлигэр, бөлүһүөпүйэлээх өйүгэр-санаатыгар сыһыаннаах дьон-сэргэ бары үчүгэйдик билэр. Өссө эбэн эттэххэ, кини норуотун былыргытыгар, уруккутугар эрэ буолбакка, бүгүҥҥүтүгэр эмиэ ураты интэриэстээх, ол онуоха этэр тыллаах, бэйэтэ толкуйдаах киһи буолар. Биһиги бу кэпсэтиибитигэр ыччаты иитии, кинини олоххо такайыы боппуруостара таарыллыахтара.

-- Урут «Өйдүүр өйдөөх киһи» (человек разумный) үөскээһинин наука 40 тыһ. сылынан быһара. Билиҥҥи молекулярнай генетика ону 100 тыһ. сылынан быһаарда. Киһи аймах цивилизацията 5 тыһ. сыл устуоруйалаах дэнэр. Саҥа арыйыыны кытта сибээстээтэххэ, манна даҕаны уларыйыы киириэн сөп курдук буолан тахсар.

Билигин технология баһылаабыт үйэтигэр олоробут. Үчүгэйэ сүрдээх курдук. Аан дойдуну сиэпкэр уктан, ытыһыҥ иһигэр тутан сылдьаҕын. Мэдиссиинэ технологияларын быраактыкаҕа туттан, киһи олоҕун уһуна уһаата диэн бигэргэтэллэр. Чахчыта оннук. Ол эрэ буолуо дуо, аан дойдуга ахсым күүстээх сайдыы, уларыйыы-тэлэрийии бара турар. Арай дьиксиннэрэрэ диэн баар, киһи бэйэтин өйүн үлэлэтэн буолбакка, хайыы-үйэ тастан дьайар күүскэ найыланан кэбистэ. Сыыппара аутизма үөскээбитин туһунан этэр, бэлиэтиир буоллулар.

Грек омук түҥ былыргы өркөн өйдөөҕө, бөлүһүөгэ Аристотель «олох сөптөөх суола» баар буолуохтаах диэбитэ. Төһө да эстибитин иһин (онно элбэх биричиинэ баар), Сэбиэскэй Сойуус 220 мөл. киһилээх нэһилиэнньэтин иннигэр ити этиллэр «олох сөптөөх суола» баар курдук этэ. Ону судаарыстыба күүстээх идеологията сүрүннүүрэ уонна муоһалыыра. Кэлин тиһэҕэр Сэбиэскэй Сойууска ити этиллэр олох суолларын  ыпсыылара атаннар, хайдыһыы барбыта. Оннугун да иһин, олоххо сырдыгынан сыдьаайар суоллар баар буолуохтаахтар этэ. Аныгы Арассыыйаҕа элбэх олох суола үөскээбитин курдук балаһыанньа баарынан баар. Бу гынан баран, ол суоллар ыпсыылара күн-түүн аттар атан иһэллэр. Кыһалҕа олох суолун ахсааныгар буолбатах, кыһалҕа хас биирдии киһи олоҕун суола сырдыгынан сыдьаайарыгар эбэтэр сыдьаайбатыгар  сытар.

Култуура өйдөбүлэ сүрдээх киэҥ, биһиги онтон бөлүһүөпүйэлии судургутун «Култуура киһи олоҕун оҥостор ньымата» диэн быһаарыыны ылыахпыт. Чуо култуура кэнсиэпсийэтигэр тохтуур буоллахха, бу эмиэ элбэх суолталаах тыл буолар. «Кэнсиэпсийэ» диэн тылы салайар идиэйэ, сыалы ситиһэргэ тутаах сүрүн санаа, сорук быһыытынан ылыннахха, тус сыаллаах кэнсиэпсийэ  өйдөбүлэ тахсан кэлиэҕэ.

Тоҕо култуура уонна кини кэнсиэпсийэтин туһунан кэпсэтиигэ иэҕиллэбитий? Олоҥхо тылларын үтүгүннэрэ былаан эттэххэ, бу атааннаах-мөҥүөннээх, охсуһуулаах үйэҕэ олорон хааларбыт табыллыбат дьыала. Бэйэбит туохха да наадыйбат курдук ээл-дээл буолар түгэммитигэр, кыһалҕа бэйэтинэн биһигинэн дьарыктаныаҕа. Оттон ол бэрдэ суох буолуоҕа.

Саха норуотун итэҕэлин, кини аан дойду айыллыытын,  киһи аймах үөскээһинин анааран көрүүтүн, олох диэн охсуһуу буоларын өйдүүр үөрэҕин төрдүгэр олоҥхото турар. Олоҥхо, эпос буоларынан, киһи аймах мифтэртэн тирэҕирэн, итэҕэлгэ өссө тиийэ илик кэмин хоһуйан кэпсиир. Эпос киһини, кини килбиэнин өрө тутар, айхаллыыр норуот уус-уран тылынан айбыт сүҥкэннээх айымньыта. Чуолаан эпостан норуот туһунан, ончу тугу да ордорбокко, бүүс-бүтүннүүтүн сомсон ылыаҥ.

Айыы үөрэҕэ эпос култууратын кытары быстыспат ситимнээх. Айыы үөрэҕэ саха киһитин этигэр-хааныгар иҥэн сылдьар. Айыы үөрэҕин сорунан туран үөрэтэ сатаабакка, эккэ-хааҥҥа иҥэн сылдьары уһугуннарыы бэрээдэгэ тутуһуллуохтаах. Үлэ итинник хайысханан бардаҕына, көдьүүһэ тутатына көстүөҕэ.

Биһиги оҕолорбутугар наар аан дойдуну үөрэтэн тахсабыт. Оччоҕо эрэ сайдыылаах, култууралаах киһи тахсыа диэн буолар. Оттон бэйэтин өрөспүүбүлүкэтин, улууһун, нэһилиэгин тустарынан тугу да билбэт, саамай хомолтолооҕо,  билиэн да баҕарбат киһи үүнэн таҕыстаҕына, ол киһини хайдах ааттыахха сөп эбитэ буолла?

Саха кыыһа, дьахтара, сонумсахтанар үгэһинэн, аан дойдуну түгэҕиттэн арҕара айанныыр буолла. Сылы да өрөөбөт, айанныыр туһуттан кирэдьииккэ да киирэрин улахаҥҥа уурбат. Ол тухары тылын баһа «сайдабын, наһаа сайынным» диэн буолар. Этэргэ дылы, хас биирдиибит бэйэтэ-бэйэтигэр төрүт хаһаайын буоллаҕа. Онон үп-харчы туһунан тыл турбат. Оттон сайдыы чааһынан саарбахтардаах. Элбэхтик айаннаан киһи сайдыбат, көннөрү ону-маны билэр-көрөр баҕатын эрэ толоруон сөп. Мэлдьитин айанныы үөрүйэхтэнии бэрдэ суох хоббига кубулуйар кыахтаах. Оччоҕуна айаннааһын арааһынай сыалланан-соруктанан туруоҕа.

Оҕо, оҕо эрдэҕиттэн, төрөөбүт дойдутун билэ, интэриэһиргии үөрэниэхтээх. Ону ситиһиэхтээхпит, оччоҕо эрэ патриоттуу өйдөөх-санаалаах  киһи иитиллэн тахсыаҕа. Оҕо бэйэтин нэһилиэгин, улууһун устуоруйаларын билэ улаатара наада. Хас нэһилиэк, улуус барылара сүрдээх кэрэхсэбиллээх устуоруйалаахтар. Уратылаах сир-уот, сир-дойду, муннук-ханнык даҕаны дэлэй ахан. Биэн­сийэлээхтэри кутугунатан, анал маршруттары олохтоон, бэлиэлэри, өйдөбүнньүктэри туруортаан оскуола оҕолорун айылҕаҕа сырытыннарар, арааһы биллэрэр-көрдөрөр тоҕо кыаллыбат буолуой? Улааппыт оҕо нэһилиэгин  дьонун билбэт, убаастыы үөрэммэтэх, таах мээнэ-халты көрө сылдьар буоллаҕына, киниттэн култууралаах киһи тахсыа дииргэ кэрэгэй.

Биир үчүгэй холобуру ахтан аһарыахпын баҕарабын. Бэйэтэ матымаатыка учуутала Александр Чиряев аата өрөспүүбүлүкэҕэ үчүгэйдик биллэр. Кини оҕолору сатыы сырытыннарар маршруттары тэрийиинэн дьарыктаммыта ыраатта. Кини бигэргэтэринэн,  3-с кылаас оҕолоро үс күннээх, 6-с кылаас оҕолоро алта-сэттэ күннээх, ахсыс кылаастар 15-20 күннээх эспэдьииссийэлэргэ кыттар  толору кыахтаахтар. Хас биирдии маршрут устуоруйа уонна билии-көрүү өттүнэн оҕолору тардар уонна кэрэхсэтэр буолуохтаахтара адьас дьэҥкэ суол.

Киэҥ хабааннаах үлэни тэрийии уонна ыытыы улахан күүһү эрэйэрэ өйдөнөр. «Эн-мин» дэһиспэккэ, бу үлэҕэ төрөппүт, оскуола, кыра оҕо тэрилтэтэ, успуорт эйгэтэ, бэтэрээннэр, нэһилиэктэр актыыптара, ким кыттыан баҕалаах түмүстэхтэринэ, туох барыта кыаллыан сөп. Манна эмиэ биир холобуру аҕалыахпын сөп. Лидия Петровна Шамаева дириэктэрдээх куораттааҕы «Айыы кыһата» оскуола, күүстээх уонна көхтөөх төрөппүт кэлэктиибин тэрийбитин түмүгэр,  бары уустуктары уонна ыарахаттары эрдээхтик туоруурун таһынан, дьиҥнээх айымньылаах үлэнэн оскуола бүттүүнэ өрө күүрэн олорор. Бу буолар биир сыалынан-соругунан түмсүү кыайыылаах уонна барыстаах өрүтэ.

Биһиэхэ учуонай аймах кырыы кырыытынан, этэргэ дылы,  ханна сөмүйэҕинэн тэһэ анньыаҥ кэрэх, ол онтуҥ булгуччу учуонайга тиийэн иҥниэҕэ. Сүрүннээн тыа сирин дьоно-сэргэтэ, бэйэтин үөрэхтэммит, истиэпэннэммит, араас ааты-суолу ылбыт уруккута биир дойдулаахтарыгар дэҥ-дуҥ хомолто санаатын биллэрэр буолара: «Улахан үөрэхтээххин, биллэр-көстөр киһигин. Бу гынан баран, дойдугар, дьоҥҥор тугу да көмөлөспүтүҥ көстүбэт» диэн ис хоһоонноох. Кырдьык, биһиги бары тыа сириттэн төрүттээх, силистээх-мутуктаах дьон буолабыт. Төрөөбүт алааспытын, үөрэммит оскуолабытын, кырабытыттан көрөн улааппыт  биир дойдулаахтарбытын, ама, күндүтүк санаабат буолуохпут дуо? Үксүгэр сөптөөх, кырдьыктаах да сэмэттэн-суҥхаттан  куотуна сатаан туһа суох. Арай биири этиэҕи баҕарыллар: бэйэ билэр уопсастыбаннай дьыалаҕа эбэтэр наукаҕа сыһыаннаах боппуруостарга кытын, үлэлэс, сүбэтэ-амата биэр диэтэхтэринэ, киһи тоҕо аккаастыай? Атын да дьон, кэллиэгэлэрим батынан кэбиһиэхтэрэ дии санаабаппын.

 Ыччат, туох-ханнык иннинэ, төрөөбүт түөлбэтин, онно олорор дьонун-сэргэтин таптыыр уонна ытыктыыр өйгө-санааҕа иитиллиэхтээх. Ону ситистэххэ, кини киһи буолар кэмигэр улууһун, өрөспүүбүлүкэтин ааһан, аарыма дойдутугар, Арассыыйаҕа сыһыана биир оннук сылаас уонна бэриниилээх буолуоҕа.