Бу суругар полиция үрдүкү сололоох үлэһитэ юридическай докумуоннар бука бары нууччалыы оҥоһуллалларын эбэтэр сахалыы суруллан баран, нууччалыы тылбаастаах буолалларын ирдиир. Онно «ИДьМ уорганнарын үлэһиттэрин бары араапардара, толорор силиэстийэлэрин боротокуоллара, уураахтара, эспэртиисэлэрин түмүгэ барыта РФ судаарыстыбаннай тылынан – нуучча тылынан – толоруллуохтаах. Оттон дьон сайабылыанньалара, бэрэбиэркэлэр түмүктэрэ, быһаарыылар СӨ судаарыстыбаннай сахалыы тылынан суруллаллара көҥүллэнэр» диэн этиллибит.

Миниистир солбуйааччыта бу суругун РФ Төрүт сокуонугар, «Судаарыстыбаннай тыллар тустарынан» федеральнай сокуоҥҥа, РФ Холуобунай-процессуальнай кодексыгар сигэнэн суруйбут.

Манньыат икки өрүттээх

Билигин тыа сирин улуустарыгар нууччалыы кыайан санааларын сааһылаан саҥарар, суруйар кыаҕа суох дьон элбэх. «Ханна да ырааппат, улуус иһигэр быһаарыллар кыахтаах холуобунай, гражданскай дьыаланы сахалыы оҥорбукка туга баарый? Ол тоҕо сатаммат буолуой?» -- диэххит. Чахчыта да оннук курдук.

Климов бу дьаныһан туран туруорсуута араас төрүөттээх буолуон сөп. Холобур, биһигини кытта ыаллаһа сытар эрэгийиэн «Вечерний Хабаровск» телеграмм-ханаалыгар маннык суруйаллар эбит:

«Саха сиригэр – аймалҕан. Биһиэхэ биллибитинэн, Саха сирин нэһилиэктэригэр полиция отделлара холуобунай уонна административнай боротокуоллары нууччалыы тылбаастаабакка эрэ, сахалыы тылынан толороллор эбит. Холобур, ыаллаһа олохтоох Магадаан олохтооҕо Саха сиригэр тиийбитин кэннэ, киниэхэ ыраас сахалыы тылынан суруллубут ыстараабы туттараллар... СӨ Ис дьыалаҕа министиэристибэтэ «маны тохтоторго!» диир».

Быһата, Хабаровскай олохтоохторун хараҕар дьыала-куолу сахалыы тылынан суруллара киһилии сиэргэ баппат толоос быһыы курдук көстөр эбит.

Ол эрээри, биһиги Арассыыйаҕа олоробут, ити курдук тиэмэлэринэн дьону кыынньыыр, национальнай боппуруоһу күөртүүр табыгаһа суох курдук. Аны күһүн өссө Госдума быыбара буолуо турдаҕа...

Бассаап көмөтүнэн СӨ ИДьМ-н салалтата бэрт «тэтимнээхтик хамсанан» эрэр сураҕын истэн, дьон маны араастаан быһаара сатыыр. Холобур, кимнээх эрэ бу төрүөтүн сууттарга уонна полиция уорганнарыгар нууччалыы-сахалыы тыллаах тылбаасчыт тиийбэтигэр; кимнээх эрэ РФ сокуоннарын ыстатыйалара бэйэ-бэйэлэрин утарсалларыгар; кимнээх эрэ бу Климов турунуутун билигин Тохсус ааһынар суут Владивостокка баарыгар (онно ким нууччалыы суруллубуту сахалыы тылбаастыаҕай?) иэҕэллэр.

Биһиги бу боппуруоһу чуолкайдаары, ИДьМ-ҥа ыйытыы сурук ыыттыбыт. Ол сурук хаһан эргиллэн кэлиэр диэри, бу дьыала ис биэтэһин билиэн сөптөөх киһини кытта булан кэпсэттибит.

Александр Данилов (аатын уларыттыбыт):

-- Кылгастык эттэххэ, маннык... РФ да, СӨ да сокуоннарынан, холуобунай суут дьыалатын-куолутун сахалыы тылынан оҥоруохха сөп. Ол эбэтэр, эмсэҕэлээбит киһи сайабылыанньатыттан саҕалаан бириигэбэригэр тиийэ (онно полиция, силиэдэбэтэл, борокуратуура, суут үлэлэрэ барыта киирэр) докумуону барытын нууччалыы тылбаастаабакка эрэ сахалыы толоруохха сөп. Тоҕо диэтэххэ, сокуоҥҥа оннук хааччах суох. Ити Климов туруорсуута букатын олоҕо суох. Суут сиэрдээх буоларын туһугар биир эмэ дьыаланы сахалыы тылбаастыахха сөп. Барытын буолбакка.

Уопсайынан, суут эйгэтигэр докумуон толоруутун нууччатытыы биһиэхэ 2000-с сыллар саҕаланыыларыттан ыла күөрэйэн кэлбитэ. Ол кэмҥэ Татарстан, Башкортостан, Чувашия, Коми, о.д.а. бэйэлэрин тылларынан докумуону толорууттан батыммыттара. Сорох национальнай эрэгийиэннэргэ докумуоннарын бэйэлэрин тылларынан уруккуттан да оҥорботтор этэ. Суут-сокуон эйгэтигэр бэйэбит төрөөбүт тылбытын биһиги сахалар бүтэһигинэн тутан олоробут. Суут сахалыы ыытылларын, тылбааһа уустуга бэрдиттэн, өссө 20-чэ сыллааҕыта тохтото сатаабыттара. Онуоха эбии, кэлин ааһынар (кассационнай) сууттар диэн баар буоллулар. Саха сирин ааһынар суута Владивостокка баар. Дьэ, онно боппуруос үөскээн тахсар: сахалыы суруллубут кассацияны онно ким эрэ көрөр кыахтаах дуо? Биллэрин курдук, быраабы араҥаччылыыр уонна суут уорганнарыгар анал хамнастаах тылбаасчыт штата суох. Оннук штат СӨ Үрдүкү суутугар эрэ баар.

Миниистир солбуйааччыта Климов суруйуон иннинэ, сууттанааччы уонна эмсэҕэлээччи иккиэн сахалар буоллахтарына, суут сахалыы тылынан барара. Мантан антах суут нууччалыы эрэ ыытыллан барыан сөп.

Холобурдуум... Полиция отделыгар сахалыы тылынан суруллубут сайабылыанньа киирэр. Быраабы араҥаччылыыр уорганнар ону бэрэбиэркэлээн, силиэстийэ бастакы түһүмэҕин ыытан баран, төрүөт баар буоллаҕына, холуобунай дьыаланы көбүтэллэр. Ол кэннэ, салалта ирдэбилинэн, толоруллар араапардар, силиэстийэ боротокуоллара, уураахтара, эспэртиисэ түмүктэрэ бары нууччалыы эрэ тылынан ыытыллар буолаллар. Силиэстийэ түмүктэммитин кэннэ, бу дьыала аны нууччалыы тыллаах суукка барар.

Ол түмүгэр, нууччалыы үчүгэйдик билбэт саха дьоно бэйэлэрин сокуоннай бырааптарын көмүскэнэр бырааптара күөмчүлэнэр. Саха тылын итинник күөмчүлээһин, мин саныахпар, бүттүүн норуоту атаҕастаабыкка тэҥнэнэр.

СӨ Төрүт сокуонун 46-с ыст. этиллэринэн, Саха сиригэр саха уонна нуучча тыллара судаарыстыбаннай статустаахтар. Оттон РФ Холуобунай-процессуальнай кодексын быһыытынан, РФ састаабыгар киирэр өрөспүүбүлүкэлэр судаарыстыбаннай тылларынан Холуобунай дьыала-куолу ыытар бырааптаахтар.
Сахабыт сирин сорох улуустарыгар, киһи төрөөбүт тылын туттар бырааба мэктэлэнэринэн, суут аҥаардас сахалыы эрэ тылынан ыытыллар. Ол эрээри, сахалыы тылынан ыытыллыбыт суукка, саха тылыгар сорох өйдөбүллэр, анал юридическай уонна мэдиссиинэ тиэрминнэрэ кыайан тылбаастамматтарыттан кэккэ уустуктар үөскүүллэр.

Холонуулар бааллара

Бу маннык кэлтэй быһыы үөскүүрүгэр РФ Холуобунай уонна Холуобунай-процессуальнай кодекстара официальнай таһымҥа сахалыы тылбаастамматахтара дьайар буолуон сөп.

Дьиҥинэн, оннук холонуулар бааллара.  2014 с. СӨ былаастара уонна СӨ ИДьМ-н салалтата РФ Холуобунай уонна Холуобунай-процессуальнай кодекстарын сахалыы тылбааһын уонна сахалыы-нууччалыы юридическай тылдьыт оҥоруутун гос-бырагыраамаҕа киллэрэр туһунан кэпсэтиилэри ыыта сылдьыбыттаахтара. 2017 с. эмиэ бу боппуруоһу Гражданскай уопсастыба министиэристибэтэ көтөҕө сылдьыбыта. 2018 с. СӨ премьерэ Евгений Чекин дьаһалынан, үөрэх уонна наука министиэристибэтин иһинэн бу сыалга харчы көрөр туһунан этии көтөҕүллүбүтэ да, ол эмиэ кыаллыбатаҕа.

«Бу – уустук, иһэ истээх үлэ»

Бу туһунан Ил Түмэҥҥэ туох санаалаахтарын биһиги парламент сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеевтэн ыйыталастыбыт:

-- Нууччалыы юридическай тиэкистэри сахалыы тылбаастааһын тыҥаан турар эрээри, иһэ истээх, уустук боппуруос. Ол туһугар үрдүк таһымнаах лингвистэри сэргэ, үбүлээһин ирдэнэр.

Бу – киһи Төрүт сокуонунан мэктиэлэнэр быраабыгар сыһыаннааҕын быһыытынан, чопчу быһаарыыны эрэйэр тиэмэ. Сууттанар киһи дьыалатын ис хоһоонун ситэ өйдөөбөт буоллаҕына, бу суут хайдах да сиэрдээх, кырдьыктаах аатырыан табыллыбат. Манна бииртэн биир саҥа боппуруос үөскээн-төрөөн тахсан бара турар. Холобур, Холуобунай кодекс тылбаастанар буоллаҕына, Гражданскай кодекс тоҕо тылбаастаныа суохтааҕый?

Билиҥҥитэ Ил Түмэн аппараатыгар туһаан­наах каадырдар баар буоланнар, сокуон барыта тылбаастанан иһэр. Оттон чопчу юридическай тылбаас туһунан эттэххэ, манна тиэмэлэрин сиһилии уонна эҥкилэ суох билэр мындыр исписэлиистэр наадалар.

Мария Христофорова, Ил Түмэн дьокутаата:

— Чопчу бу боппуруос туһунан мин Сергей Местниковка, өрөспүүбүлүкэбитигэр тыл боппуруоһун сүрүннүүр СӨ премьерин солбуйааччыга, сурук суруйдум. Мин саныахпар, юридическай тиэрминнэр сахалыы тылбаастарын бэлэмнээн, тылдьыт оҥоруохха эбэтэр sakhatyla.ru сайт базатыгар электроннай барыйаанын бэлэмнээн тарҕатыахха сөп.

Ону таһынан... Билигин суут-сокуон эйгэтигэр «КонсультанПлюс» уонна «Гарант» диэн быраап ыйынньыктарын систиэмэтин киэҥник туһаналлар. Биһиги бу систиэмэни оҥорооччулары кытта сибээһи олохтоон, бииргэ үлэлэһэн, бэлэмнэммит электроннай барыйааммытын кинилэр бэйэлэрин систиэмэлэригэр киллэрэллэрин ситиһиэхпитин сөп этэ. Оччотугар холуобунай уонна холуобунай-процессуальнай быраап нуормаларын сахалыы-нууччалыы тылбааһыгар сыыһа өйдөһүү суох буолуо, суут-сокуон, быраабы араҥаччылыыр уонна хонтуруоллуур уорганнар үлэлэрин көдьүүһэ улаатыа этэ.

Итини таһынан, СӨ Бырабыыталыстыбата СӨ ИДьМ-н кытта сүбэтин холбоон, ити үөһэ ахтыллыбыт юридическай кодекстары сахалыы тылбаастааһыны тэрийиэн сөп этэ дии саныыбын.

СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччытыгар сурукпар мин СӨ Тыллар сайдыыларын Сэбиэтин мунньаҕын бэбиэскэтигэр бу боппуруос уталыппакка турарын уонна «2020-2024 сс. СӨ судаарыстыбаннай тылларын чөл туруктаах хаалларыы уонна сайыннарыы» госбырагырааматыгар киирэн туһааннаах дьа­һал­лар ылыллалларын көрдөстүм.

Барыйаан быһыытынан...

ХИФУ кафедратын сэбиэдиссэйэ, профессор, Экэниэмикэҕэ уонна быраапка Арассыыйа академиятын академига Макар Яковлев «Национальнай тылынан холуобунай суут» диэн научнай ыстатыйалаах (кэллиэгэтэ Зинаида Корякинаны кытта бииргэ оҥорбут). Бу ыстатыйа Норуоттар икки ардыларынааҕы улахан таһымнаах куонкуруска бастаан турар.

Ыстатыйа ааптардара холуобунай суут кэмигэр тылы туһаныы, туттуу, хааччыйыы туһунан бэрт сиһилии ырыппыттар. Ыстатыйаҕа Холуобунай суукка судаарстыбаннай уонна национальнай тыллары туһаныы саамай тарҕаммыт алҕастара сокуону кэһиигэ уонна киһи быраабын күөмчүлээһиҥҥэ тиэрдэрэ ыйыллыбыт.

Бу ыстатыйаҕа Саха сиригэр дьиҥнээх олоххо баар буола сылдьыбыт холобурдары киллэрбиттэр:

1. Ыччат бөлөҕүн киһини халааһыҥҥа буруйдуур Холуобунай дьыалаҕа силиэдэбэтэл, бу сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор саха оскуолатыгар үөрэммиттэрин, нуучча тылынан холкутук саҥарбаттарын билэ-билэ, тылбаасчыт өҥөтүн туһамматах. Силиэстийэ кэмигэр ыйытыылар бары нуучча тылынан бэриллибиттэр, буруйданаааччылар сахалыы хоруйдарын силиэдэбэтэл бэйэтэ бэрт мөлтөхтүк тылбаастаан боротокуолга тиспит. Бу итэҕэстэр суут бастакы истиитигэр биллэннэр, Холуобунай дьыаланы борокуруорга төннөрөр уураах ылыллыбыт (Үөһээ Бүлүү оройуоннааҕы суутун архыыбыттан).

2. Биир тыа сирин улууһугар саха силиэдэбэтэлэ, төһө эмэ буруйданааччы уонна албакаат «процеһы сахалыы тылынан ыыт» дии сатаабыттарын үрдүнэн хара күүһүнэн нуучча тылынан ыыппыт. Силиэстийэ кэмигэр силиэдэбэтэл тылбаасчыт быһыытынан бэйэтин табаарыһын – юридическай тиэрминнэргэ да быһаарсыбат, нууччалыы да үчүгэйдик билбэт киһини – ыҥыран аҕалбыт. Бу киһи доппуруоһу нууччалыыттан-сахалыы, сахалыыттан-нууччалыы тылбаастаабыт. Бу Холуобунай дьыала кыттыылаахтара бары сахалыы билэр саха дьоно буолалларын быһыытынан силиэстийэ барыта хара бастааҥҥыттан саха тылынан барыан сөп этэ (Дьокуускай куорат суутун архыыбыттан).

Ыстатыйа түмүгэр ааптардар Арассыыйа правовед-учуонайдара национальнай тылларга күттүөннээх болҕомтону уурбаттара сокуону сыыһа быһаарыыга тиэрдэрин эппиттэр. Бу маннык быһыы-майгы буолбатын наадатыгар, «Юриспруденция» исписэлиистэрин бэлэмнээһиҥҥэ суут-сокуон эйгэтигэр төрөөбүт тылы туттуу-туһаныы суолтатын үчүгэйдик өйдүүр уонна ону хааччыйар каадыры иитэн таһаарар наадата этиллибит.