История наукатын дуоктара, Гуманитарнай чинчийии уонна Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар  уустуктарын үнүстүүтүн наукаҕа кылаабынай үлэһитэ Андриан Борисов, Саха сирин нуучча баһылыан иннинээҕи кэмиттэн саҕалаан, XX үйэ бастакы уон сылларын хабан чинчийэр учуонай. Нуучча судаарыстыбатыгар холбонуон иннинэ, саха омуга хаһан, ханна, хайдах тэринэн, дьаһанан олорбута чуолкайа суох эрэ буолбатах, өссө букатын даҕаны биллибэт диэтэххэ улахан сыыстарыы буолуо суоҕа. Ол быһыытынан, саха омугун (норуотун) эрдэтээҥҥи устуоруйата сүнньүнэн араастаан сабаҕалааһыннартан, таайан, оҥорон көрүүттэн, сылыктааһынтан турар уонна силис тардар.

Кыра буолар кыбыстыылаах дуо?

Онтон кыбыстарга, бэйэни намтатына саныырга, атыттары алларааттан үөһэ көрөргө ханнык да төрүөт суох. Адьас судургутук эттэххэ, эрдэ суруллубут историялаах норуоттар бэйэлэрин арбамматах, тупсарымматах, суоҕу да баар гынан ойууламматах буолуохтаахтар диэтэххэ, ону барытын ыраас манньыакка ылыныахха сөп буолуо дуо? Экчи быһа этимиэҕиҥ буолан баран, саарбахтыы саныаҕыҥ, доҕоттор. Саарбахтааһын – өй бэлиэтэ, саарбахтааһынтан сайдыы тэтимирэр. Уонна оттон ким баҕарар бэйэтин күнүгэр уонна үйэтигэр ситэн-хотон, тыыллан-хабыллан, сайдан-үүнэн ааһар кэмнээх. Ол кэмэ ааста да мөлтүүргэ-ахсыырга барар. Хайа эрэ норуот оннук биир үйэлээх буолуоҕа, атына, баҕар, уон үйэҕэ барсыаҕа. Маныаха былыргы үрдүк цивилизациялаах дэнэр норуоттары бүгүн холобур аҕалыахха сөп.

Учуонай Андриан Борисовы тус бэйэм ыарахан үлэлээх киһинэн ааҕабын. Ол ыарахана диэн, норуотун түҥ былыргыта мунан, сүтэн хаалбытыгар сытар. Онон кини, сэрэйэн да көрдөххө, чинчийэр үлэтигэр сүрүннээн сабаҕалаан, сылыктаан уонна таайан көрүү ньымаларын туттар буолуохтаах. Архыып дөкүмүөннэрин,  былыргы суругунан источниктары кытта үлэлэһэр барыстаах өрүттээҕэ мөккүөргэ турбат. Андриан Афанасьевич курдук наукаҕа үлэлэһэр учуонайга бары наадалааҕы таһынан, курдаттыы таайан, сабаҕалаан көрөр чуубустубалара, олоҕу уонна үлэни билэр дьоҕура, сылык өйө уонна эрдээх санаата күүскэ сайдыбыт буолуохтаахтар. Манна диэн эттэххэ, учуонай хайа баҕарар кэллиэгэтэ кини үрдүгэр түһүөн, таптаабытынан үҥкүүлүөн сөп. Буолары-буолбаты тутуһан, була сатыы-сатыы үнтү кириитикэлээн.

Хотойдор үрдүккэ көтөллөр

Уһулуччулаах учуонайбыт Г.В.Ксенофонтов үлэлэрин кытта билсэ сатыахтаахпыт. Кини үлэлэрэ саха түҥ былыргытыгар сыһыаннаахтар. Импиэрискэй шовинизм туругуран турдаҕына,  норуотун былыргытын чинчийэрэ, дириҥ сабаҕалааһыннардаах уонна көрүүлэрдээх үлэлэри суруйара, бука, киниэхэ оннук чэпчэки буолбатах буолуохтаах диэн сэрэйиэххэ сөп. Төрөөбүт норуотун уһулуччулаах ботуруйуота буолан, кини аан дойдуга биллэр ытыктабыллаах акадьыамыктары суругунан полемикалаһан, наукаҕа көрүүлэрин утаран, күр-түү курдук этитэлээн, сыаналаан кэбиһэрэ, туораттан киһини дьулатар. Кини, киһи дьоһунун самнарар эбэтэр түһэрэр тыллары туттубат, үрдүк култууралаах киһи. Кини бэйэтин наукаҕа көрүүлэригэр күүстээх эрэлэ, саха учуонайын быһыытынан эрдээх санаата төрөөбүт норуотун кытта хаан тардыһар күүһүгэр, төрөөбүт ийэ тылыгар угуттанан ситэн-хотон биэрэр. Кырдьыга баара, хайдахтаах да акадьыамыктан талааннаах саха учуонайа саха тылын дуу, норуотун историятын дуу суруйууга биллэр ордук өрүттэрдээҕэ саарбахтааһыҥҥа туруо суоҕун сөп этэ. Туох ханнык иннинэ, ол учуонай төрүт саха киһитэ буоларынан, омугун таарыйар боппуруоһу кини сүрэҕин нөҥүө аһарарынан. Улуу киһибит Г.В.Ксенофонтов хаһааҥҥыта эрэ түспүт хаартыскатын болҕойон көрүҥ: хотой бэйэтинэн олорорун, хотойдуу көрүүтүн!

Историк-учуонай А.А.Борисов суруйбут сорох ыстатыйаларын тылбаастаан хаһыаппытыгар биэрэбит. Кини сахаҕа судаарыстыбаннас бастакы үөскэҕэ тиллиитин уонна ол үтүө дьыаланы саҕаласпыт ньургун дьоммут тустарынан  аҕыйаҕа суох суруйуулардаах.

Саха Степной дуумата: эпохалар тоҕойдоругар

Саха норуотун сиригэр-уотугар олохтоох бэрэстэбиитэллээх былааһы тэрийии бастакы уопутунан XIX үйэ  бастакы аҥаарыгар 1827 – 1837 сс. үлэлээн сылдьыбыт Саха Степной дууматын холобура буолар. Төһө да кылгас кэмҥэ үлээбитин иһин, Степной дуума саха нэһилиэктэрин үөскэтиигэ, сири кылаастаах систиэмэнэн хос үллэриигэ уонна туһаныыга биллэр-көстөр үлэни ыыппыта.

XIX үйэ саҕаланыытыгар ыраахтааҕы бырабыыталыстыбата салайыы судаарыстыбаннай систиэмэтин эрэпиэрмэлээһиҥҥэ саҥалыы холонор. Александр I импэрээтэр бэйэтин иннинэ ыраахтааҕылаабыт Улуу Екатерина II «үөрэхтээх абсолютизм» тыыныгар ыыппыт бэлиитикэтин салгыыр. 1801 сыллаахха, 1775 сылга олохтоммут салайыы күбүөрүнэтээҕи систиэмэтэ төттөрү чөлүгэр түһэриллэр. Кэллиэгийэлэр оннуларыгар министиэристибэлэр тэриллэллэр. Бэрэстэбиитэллээх монархияҕа тиэрдиэхтээх Судаарыстыбаннай сэбиэт олохтонор. Александр I бырабыыталыстыбата национальнай кытыы сирдэри эрэпиэрмэлээһиҥҥэ улахан суолтаны биэрэрэ. Ол онуоха бэлиэ холобур быһыытынан, оччолорго Арассыыйа импиэрийэтин састаабыгар баар Польшаҕа көнүстүүссүйэни киллэрии буолбута. Импиэрийэ кыраныыссата, 1809 сыллаахха Финляндияны холбонон туран, хотугулуу-арҕаа хайысханан кэҥээн биэрбитэ. Молдавияҕа уонна соҕурууҥҥу национальнай кытыы сирдэргэ (Хапкааска) ыытыллыбыт эрэпиэрмэлэр элбэх омуктаах улахан держава судаарыстыбаннаһын бөҕөргөтөргө көхтөөх дьулуһууну үөскэппитэ. Үс үйэ устата Арассыыйа судаарыстыбаннай интэриэһин эргимтэтигэр киирэн сылдьар Сибиир субу кэмтэн саҥа ыстаатыһы ылыахтааҕа, кыраай түүлээх баайа букатыннаахтык эстэн бүтэн эрэрэ. Онон хааһына бүддьүөтүгэр үп киириитэ лаппа дьоҕуһаабыта.

Сибиири эрэпиэрмэлээһин

1801 сыл ыам ыйын 27 күнүгэр ыытыллыбыт сүбэ мунньахха Сибиир дьаһалта саҥа тутулугар уонна анал салайыыга наадыйарын туһунан этиллибитэ. Биллэр-көстөр бэлэмнэнии үлэни Сибиирдээҕи кыраай дьыалаларыгар кэмитиэт ыыппыта. Кэмитиэт бу уйаара-кэйээрэ биллибэт сиргэ-уокка салайыы генеральнай эрэбиисийэтэ ыытыллара наадалааҕын бигэргэппитэ.

1819 сыл кулун тутар 22 күнүгэр Сибиир кыньыраал-күбүрүнээтэринэн Александр I эпохатын уһулуччулаах судаарыстыбаннай дьиэйэтэлэ М.М.Сперанскай анаммыта. Чуолаан кини саҕана Сибиир, хаһаайыстыбаннай уонна айылҕа-географическай уратыларынан учуоттанан, Арҕаа уонна Илин Сибиирдэргэ араарыллыбыттара. Михаил Сперанскай салайыы систиэмэтин сүрүн итэҕэстэринэн, өссө Бастакы дьаһаах хамыыссыйатын кэмиттэн ылата, Сибиир тус-туспа норуоттарын олохторун майгыта улаханнык араастаһыытын төрдүттэн аахайбат быһыы үөскээбит төрүөтэ, олохтоох биис уустар кинээстэрин дуоһунастара сокуонунан бигэргэммэтэх чахчылара буоларын тутатына өйдөөбүтэ. Олохсуйбут маннык быһыы-майгы земскэй чунуобунньуктар талбыттарынан айбардааһыннарыгар, көҥүллэринэн сууттуулларыгар тиэрдэрэ.

Төрүт олохтоох туора урдустары олохсуйбут, көс олохтоох уонна дьэллик эрэсэрээттээхтэргэ араартааһын, М.М.Сперанскай толкуйунан, имигэс көрүҥү ылыныахтаах этэ, ол олохтоох бэйэни салайыныыга киирэргэ көмөлөөх буолуохтааҕа. Оттон биир эрэсэрээттэн атыҥҥа көһөр кыах үөскээһинэ, абориген нэһилиэнньэ сыыйа-баайа нууччалары кытта култуурунай чугасаһыыларыгар тиэрдиэхтээҕэ.

Ыытыллыахтаах эрэпиэрмэ ордук көдьүүстээх буоларын туһугар, Сибиир норуоттарын көннөрү бырааптарын нуормаларын кытта билсиигэ улахан болҕомто ууруллубута. Сибиир норуоттара, ыраахтааҕы былааһа кинилэр олохторун ис укулаатыгар буккуспат бэлиитикэтин кытта сөбүлэһэн,оннук бэрээдэгинэн олороллоро. Хас эмэ үйэлэр тухары үлэлээн кэлбит ол тылынан сокуоннар суруллубуттара уонна 1822 сыллаахха ылыныллыбыт «Сибиир туора урдустарын салайыы устаабын» төрүтүгэр ууруллубуттара.

Ырыынак коньюктурата уларыйыаҕыттан (нуучча-кытай эргиэнин кээмэйэ аһара улааппыта, Сибиир онно арыт балаһыанньаланан хаалбыта) төрүт олохтоох нэһилиэнньэ эргиэнин салгыы хааччахтааһын кыраай экэнэмиичэскэй кыаҕын намтатара адьас чуолкай буолбута. Ити барыта «Устаапка» суруллан киллэриллибитэ.

Сибиир туора урдустара - эрэсэрээтинэн

Устаап 11 параграба Сибиир туора урдустарын, кинилэр сүрүн дьарыктарынан көрөн, «олохсуйбут олохтооххо», « куораттарга уонна сэлиэнньэлэргэ олорооччуларга», «көһө сылдьааччыларга», «сыл кэмиттэн көрөн, тустаах олорор миэстэлээхтэргэ» уонна «бырадьаагаларга» араартыыра. Хас биирдии эрэсэрээт бэйэтэ бырааптааҕа уонна эбээһинэстээҕэ. «Олохсуйан олорор» туора урдустар нуучча бааһынайдарын уонна куорат мэссээннэрин бырааптарыгар тэҥнэнэллэрэ. «Көс олохтоох туора урдустар» (сахалар бу эрэсэрээккэ киирсэллэрэ) бааһынайдары кытта тэҥнэнэр «ураты сосулуобуйанан ааҕыллаллара, ол эрээри салаллыыларын майгыта атына». Бу эрэсэрээккэ кытыарыллыбыт норуоттар бырааптарын Устаап олох сиһилии суруйар. Ол онтон саамай дьоһуннааҕа, кинилэр 25 параграфка сөп түбэһиннэрэн, «уопсайынан, урукку бырааптарыгар хаалаллар» диэн этиллэр. «Көс олохтоох урдустар» сирдэрэ кинилэргэ сыһыарыллаллара, дьарыктаах уонна итэҕэллээх буолуу, степной сокуоннарынан уонна үгэстэринэн салаллыы бырааба  көҥүллэнэрэ. Арассыыйа олохтоохторо  бэйэлэрэ талбыттарынан туора урдустар сирдэригэр олохсуйаллара бобуллара. «Бырадьаагы» туора урдустарга «көс олохтоохторго» курдук быраабыла олохтоноро, арай кыра уратылардааҕа. «Көс олохтоохтортон» уратыта,  кинилэр биирдиилээн биистэрин уустарыгар сирдэр сыһыарыллыбаттар уонна учаастактарга үллэһиллибэттэр этэ. Кинилэр сир төлөбүрүн төлөөбөттөрө, уезтан уезд уонна күбүөрүнэттэн күбүөрүнэ икки ардыларыгар көҥүл сылдьаллара.

«Көс» туора урдустары салайыыга икки-үс таһым көрүллэрэ. Салайыы бастакы истиэпэнинэн ородобуой упараабалар ааҕыллаллара. Ыстаарыстаттан уонна кини икки-үс көмөлөһөөччүтүттэн турар салалта аннынан, 15 дьиэ кэргэнтэн итэҕэһэ суох ахсааннаах «стойбище» эбэтэр «улуус» киирэрэ. Сахаларга маннык түбэлтэҕэ нэһилиэк киирсэрэ. Саха сирэ ити кэмҥэ 109 нэһилиэктээҕэ. Нэһилиэк ыстаарыстата нуучча былааһын иннигэр, киниэхэ бас бэринэр биир дойдулаахтарын туһугар эппиэтинэһи сүгэрэ. Ородобуой упараабалар  үөһэттэн кэлэр дьаһаллары толорууга ылаллара. Маны таһынан, ыстаарыста аччыктааһын тахсыбатын туһуттан биир нэһилиэктээхтэрин олохторун-дьаһахтарын туруктарын кэтээн көрөрө. Ыстаарыста нэһилиэк иһигэр сууттуур былаастааҕа. Ол курдук, нэһилиэк иһигэр тахсыбыт сүөһүнү уоруу, иирээн, халыым төлөбүрүгэр тыл тылга киирсибэт буолуу түбэлтэлэригэр дьүүллээччи оруолун толороро.

Бүтүн норуоту түмэрэ

Саха Степной дуумата тэриллиитэ уонна үлэтэ Сибиири салайыы историятыгар бэйэтэ ойуччу миэстэлээх. Холобура, бүрээттэр уонна хакаастар Степной дуумалара 10-20 тыһыынча ахсааннаах киһилээх көс олохтоох холбоһуктары түмэллэрэ. Оттон Саха сирин Степной дуумата бүтүн норуоту түмпүтэ, адьас ыраах кырыыба олохтоохтор эрэ хабыллыбатахтара. Маннык балаһыанньаҕа Саха Степной дууматын үлэтэ-хамнаһа бэйэни салайыныы иитин букатын тас өттүгэр тахсар. Сахалар судаарыстыбаннастарын үөскэҕэ улам сайдан иһиитин мин манна көрөбүн.

Суола суох сүппэтэҕэ

Саха Степной дуумата, Киинтэн ыытыллыбыт Иккис дьаһаах хамыыһыйатын кытта бииргэ, түһээни, тардыыны саҥалыы олохтооһуну ыыппыттара. Сир эрэпиэрмэтэ саҕаламмыта. Сахалар «бэйэ үгэстэринэн уонна сокуоннарынан» дьүүллэммит дьыалалара кэтээн көрүүгэ ылыллыбыттара. 1830 сыллаахха Николай I ыраахтааҕы аадырыһыгар 27 пуунтан турар бэтииссийэни ырытан оҥорорго “сэттэ улуус» мунньаҕа ыҥырыллыбыта. Манна ордук суолталаах боппуруостарынан, саха бэйэтин салайыныытын боломуочуйаларын кэҥэтии: «бастаан ородобуой упарааба быһаарыытыгар киирбэтэх ханнык да дьыала үрдүкү инстанцияҕа ылыллыа суохтааҕын» туһунан, Дуумаҕа сууттуур функцияны сүктэрии туһунан, инородческай упараабалар эрэбиисийэлиир функцияларын земскэйдээҕи сууттан уобаластааҕы начаалынньыкка биэрии, саха «степной» сокуоннарын официальнайдык билинии, судаарыстыбаннай үп суотугар Дьокуускайга учуулуссаны аһыы, сахалар хаһыанай таһаҕаһы таһалларыгар бэдэрээти олохтооһун, Дьокуускай куоракка баар ордук сирдэри таһаҕаһы таһар сахаларга биэрии, о.д.а. боппуруостар буолаллар.

«Тибиилээх-тиһиктээх күннэр-дьыллар» үүнэн турбуттара. Степной дуума үлэтэ бастаан айгыраан, ыһыллан киирэн барбыта, онтон тиһэҕэр адьаһын даҕаны тохтообута уонна бэйэтэ ыһыллыбыта. Дьыала маннык хомолтолоохтук түмүктэниитигэр уобалас начаалынньыга Н.И.Мягков астаапкаҕа барыыта сабыдыаллаабыта.

Николай Иванович Мягков Бөтөрбүүргэ Адмиралтействоҕа үлэлии сылдьан, бэйэтин баҕатынан Саха Сиригэр кэлэн, 1826 – 1831 сс. уобалас начаалынньыгынан үлэлээбитэ. Бу элбэх үтүөнү оҥорбут киһи буолар. М.М.Сперанскай оҥорбут «Туора урдустары салайыы туһунан» Устаабын манна кини олоххо киллэрбитэ. Саха Степной дуумата тэриллэрин бэйэтинэн өйөөбүт үрдүк сололоох чунуобунньук. Нэһилиэнньэни атаҕастыыр-баттыыр, ураты бэригимсэх чунуобунньуктары үлэлэриттэн устуталаабыта. Ол чунуобунньуктара кинини соҕуруу үҥсүбүттэригэр, саха тойотторо Николай Ивановиһы сорунуулаахтык көмүскээбиттэрэ. А.Я.Уваровскай «Ахтыылар» сахалыы тылынан бастакы суруллубут айымньытыгар Н.И.Мягков туһунан олус истиҥник суруйбута.

1830 сыл от ыйыттан Дьокуускайга силиэстийэлиир кэмитиэт үлэлээн барбыта. Силиэстийэ үлэтэ, салгыы тахсыталаабыт сабыытыйаларга сабыдыаллаабыта олох чуолкай. 1831 сыл сааһыары дьокутаат Г.Старостин, нөҥүө сылыгар Степной дуума кылаабынай тойоно И.Мигалкин, онтон салгыы дьокутаат Н.Рыкунов өлбүт биричиинэлэрэ биллибэт таайтарыылаахтар.

А.Я.Уваровскай «Ахтыылар» айымньытыгар маннык суруйар: «Н.И.Мягков Дьокуускайга кэлэн  үлэҕэ-хамнаска, дьоҥҥо-сэргэҕэ сыһыаҥҥа элбэх итэҕэстэри көрөр. Бу төрүөтүнэн кини чунуобунньуктары үлэлэриттэн уһулталыыр. Кини бэйэтэ, дьиҥ доруобай уонна толору күүстээх киһи, 6-7 сыл устата сырата-сылбата букатын бараныар диэри үлэлиир. Ол барыта сахалар тустарыгар кыһалларыттан буолара. Кини үлэлээбит сылларын сахалар дьоллоох кэминэн ааҕаллара. 15 сыл буолла, бу үтүө тойон биһигиттэн барбыта. Бу сыллар тухары саха кинини умнубата, билиҥҥэ диэри ахта-саныы сылдьар. Хас биирдии куорат дьоллоох олохтоох буолуо этэ, маннык тойон киниэхэ күбүрүнээтэрдээбитэ буоллар». Ааптар А.Я.Уваровскай, Н.И.Мягков Саха уобалаһыгар начаалынньыктыыр кэмигэр, киниэхэ ураты сорудахтары толорор чунуобунньугунан сулууспалаабыта.

1838 сыл сэтинньи 22 күнүгэр Саха Степной дуумата, «кылаабынай тойон быыбара дуума чилиэннэрин икки ардыларыгар өстөһүүнү үөскэттэ, дууманы тутар ороскуоттаах, Дьокуускай курдук элбэх киһилээх куоракка Степной дуума учреждениетын тутуу сокуоннайа суох» диэн биричиинэнэн, сабыллыбыта. Бу официальнай түмүк буолар. Дьиҥнээх дьыалатыгар, дуума үлэтэ-хамнаһа, ыраахтааҕы былааһа сахалар олохторун ис уопсастыбаннай уонна экэнэмиичэскэй тутулларыгар орооһорун туох кыалларынан утарар майгылааҕа. Бэйэтин функцияларынан Саха Степной дуумата 1860 сыллаахха Арассыыйаҕа ыытыллыбыт земскэй эрэпиэрмэни уруттаабыта.

Александр I ыраахтааҕы эпохатыгар национальнай бэлиитикэҕэ либэрэлисээссийэ ыытыллар, оттон Николай I саҕана былааһы кииннээһин күүһүрэр. Нуучча кылаассыкалаах литэрэтиирэтин историятыттан биһиги билэбит, чуолаан XIX үйэ 30-с сылларыттан Арассыыйаҕа көҥүл өйү-санааны саба баттыыр бэлиитикэ саҕаламмытын. Көстөрүн курдук, импиэрийэ кырыыба сирдэригэр национальнай бэйэни салайыныы сайдыытыгар итинник бэлиитикэ эмиэ охсуулаах буолбут эбит. Оттон Саха Степной дууматын дьиэйэтэллэрин туһунан боппуруос билигин даҕаны аһаҕас хаалар.

Судаарыстыбаннас үөскээбит күнэ

Саха сиригэр бэйэни салайыныыны киллэрэргэ дьулуһуу саха омугун хас да көлүөнэ ньургун дьонугар Маһары Бөдьөкөҕө, Сэһэн Ардьакыапка, Соппуруон Сыраанапка, онтон кэлин Баһылай Микииппэрэпкэ –Күлүмнүүргэ, Дьөгүөр Ньукулаайапка, Хабырыыл Силиппиэнтэпкэ, о.д.а. олохторун сыалынан буолбута.

Саха сирэ Арассыыйа састаабыгар аптаныамыйалаах ыстаатыстанан судаарыстыбаннастаах буолуутун боппуруоһа, XX үйэ 20-с сылларын саҥатыгар көтөҕөллүбүтэ. Сэбиэскэй былаас бу идьиэйэни өйөөбүтэ. 1922 сыл муус устарга БРКСК туһааннаах уурааҕа тахсан, Саха сирэ Арассыыйа састаабыгар Саха Аптаныамынай Сэбиэскэй Сэссэлистиичэскэй Өрөспүүбүлүкэтэ анал туруктаммыта.

Саха сирин судаарыстыбаннаһа сайдыытын саҥа сүһүөх кэминэн, 1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр судаарыстыбаннай сүбэринитиэт туһунан Дэкилэрээссийэни биллэрии, 1992 сыл муус устарга СӨ Көнүстүүссүйэтин (Төрүт сокуонун) ылыныы буолбута. СӨ бэрэсидьиэнэ талыллыбыта уонна бэрэсидьиэн үнүстүүтэ тэриллибитэ. 1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнэ – Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын күнэ.

Судаарыстыбаннас өйдөбүлэ өрүүтүн баара

Сахаларга судаарытыбаннас өйдөбүлэ былыргыттан баар этэ диэхпитин сөп. Сахалар дьиэ сүөһүтүн иитиинэн дьарыгырар көс олохтоох норуоттар ахсааннарыгар  киирсэллэр. Дьиэ сүөһүтүн тутар көс олохтоох хаһаайыстыбаларга элбэх мэччирэҥ сирэ уонна үлэһит илии наада. Ол туһуттан кинилэр улахан улуустарынан тэринэн олороллоро. Ыалларыттан сири-уоту былдьыыр уонна бэйэлэригэр апчарынар, дьоннорун билиэн ылан, хамначчыт уонна сэрииһит оҥостор кыахтаахтара. Сүөһүнү тутар, көс олохтоох сахалар судаарыстыбаннаһы тэринэллэригэр, баҕар, күүстэрэ тиийбэтэҕэ буолуо. Ол эрээри элбэх сэрииһит киһилээх, түмсүүлээх дьонноох-сэргэлээх улуус атыттартан үөһэ турарын, атын биис уустарын талбытынан дьаһайарын билбэт-көрбөт буолар  тустара суоҕа. Судаарыстыба – бу халыҥ күүс, ким оннук судаарыстыбалаах – ол баһылыыр. Онон сахаларга судаарыстыбаннас өйдөбүлэ олох былыргыттан кытаанахтык иҥэн сылдьара.

Биһиги Тыгын Дарханы Саха сиригэр сахаларга бастакы баһылыгынан ааҕыахпытын сөп дии саныыбын. Кини манна бэйэтин Тойон улууһун уонна ыалыы улуустарын бииргэ түмпүтэ. Киэҥ Саха сирин бары өттүгэр турардыын-турбаттыын, тоҥустуун-атын омуктардыын Тыгын Дарханы бары билэллэрэ уонна билинэллэрэ. Биллэн турар, төрүт уус бөдөҥ улуустар, эмиэ биир оннук бэйэлэрин бэркэ диэн билиммит Аҕа тойоттор, баһылыктар бааллара. Олортон сорохторо кистии-саба сири аннынан, сорохторо аһаҕастык Тыгыны кытта күөнтэһэллэрэ, бэрт былдьаһаллара. Онтон суох хайдах сатаныай. Ол эрэн норуот үһүйээннэригэр сүрүннээн Тыгын туһунан номохтор ордон хаалбыттарын үрдүнэн, өссө күн бүгүнүгэр диэри тиийэн кэлбиттэр. Ол мээнэҕэ буолбатах. Нууччалар кэлэн баһылаабатахтара буоллар, оччотооҕу Саха сирин историята хайдах хайысхаланыан этэргэ уустук.

Андриан Борисов, история наукатын дуоктара, ГЧИ наукаҕа тутаах үлэһитэ