Чопчулаан биэрдэххэ, “Арассыыйа Федерациятын Аартыкатын зонатыгар төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар үгэс буолбут хаһаайыстыбаннай дьарыктарын судаарыстыбаннай өйөбүлүн бырагыраамата” диэн РФ Бырабыыталыстыбатын дьаһала тахсыбыта.

Бырагыраама туһунан

Туризмы уонна бырамыысыланнаһы сайыннарыыны, алын уонна орто биисинэһи субсидиялааһыны уонна үгэс бородууксуйаны дойду уонна тас ырыынаакка тарҕатыыны бу бырагыраама сабаҕалыыр. Докумуону Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Михаил Мишустин бигэргэппит.

Бырагыраама Арассыыйа Аартыкатын түөлбэтигэр олорор төрүт аҕыйах ахсааннаах норуоттарга сыһыаннаан алта хайысханан олоххо киириэхтээх.

Бастакынан, бырамыысыланнай уонна технологическай инфраструктура сайдарыгар туһуланар. Ол курдук, предпринимателлэр уонна оҥорон таһаарааччылар эттэн уонна балыктан бородууксуйалары оҥорор оборудованиены атыыласпыт ороскуоттарын субсидиялыыр, төрүт аҕыйах ахсааннаах норуоттары мобильнай сибээһинэн уонна Интэриниэтинэн хааччыйар, уус-уран үгэс дьарыктарын сайыннаралларыгар судаарыстыба көмө миэрэлэрин киллэрэр.

Иккис хайысха -- төрүт аҕыйах ахсааннаах норуоттар үгэс буолбут хаһаайыстыбаннай дьарыктарын бородууксуйатын Арассыыйа уонна тас дойду ырыынагар таһаарыы. Чуолаан кинилэр бородууксуйаларын киэҥ ырыынакка таһаарарга сөптөөх рекламаны тарҕатыы уонна быыстапкалары ыытыыга көмө. Ону сэргэ бородууксуйаларын лицензиялыыр уонна сэртипикээттиир боппуруостарынан үөрэх бырагыраамата көрүллэр. Оҥорон таһаарааччылар бородууксуйаларын тас ырыынакка таһааралларыгар көрсөр ороскуоттарын судаарыстыба толуйара сабаҕаланар.

Үсүһүнэн, орто уонна алын биисинэс суолтатын үрдэтэр сыалтан, үгэс дьарыктаах урбаан киинин тэрийэргэ былаанныыллар. Кииҥҥэ олохтоох дьоҥҥо бэйэ дьыаланы арыйыыга консультация биэриэхтэрэ, кэскиллээх бырайыактары өйүөхтэрэ.

Төрдүһүнэн, бырагыраама өссө биир хайысхатынан аҕыйах ахсааннаах норуоттар олорор сирдэригэр туризмы сайыннарыы буолар. Бу үлэ чэрчитинэн туристическай эбийиэктэри тутууну субсидиялыахтаахтар. Бу сирдэргэ туристическай өҥөлөр хаачыстыбаларын үрдэтиэхтэрэ.

Бэсиһинэн, каадыр уонна үөрэҕи тэрийии боппуруостара болҕомтоҕо ылыллыбыт. Холобур, «Хоту сир хаһаайыстыбатын исписэлииһэ» диэн федеральнай судаарыстыбаннай үөрэх нуорматын оҥороллоро былааннанар. Төрүт аҕыйах ахсааннаах норуот бэрэстэбиитэлэ үөрэнэ сылдьар исписээлинэһэ үгэс хаһаайыстыбаҕа сыһыаннаах буоллаҕына, киниэхэ эбии истипиэндьийэни көрөр туһунан миэрэни киллэриэхтэрэ.

Алтыһынан, олорор дьиэни атыылаһыыга субсидияны көрөн, эдэр исписэлиистэри Аартыка түөлбэтигэр тардар, олохсутар сорук турар. Итиэннэ аҕыйах ахсааннаах норуоттар төрөөбүт тылларын үөрэтии хаачыстыбатын кэтээһин уонна учууталы бэлэмнээһин таһымын үрдэтэр миэрэлэрин киллэрэр туһунан бырагыраамаҕа суруллар.

Бырагыраама төрүт аҕыйах ахсааннаах норуоттар олохторун тупсарыгар, үлэтэ суох буолуу көрдөрүүтэ кыччыырыгар, үгэс дьарык бородууксуйатын кээмэйэ улаатарыгар уонна Аартыкаҕа туризм салаата сайдарыгар көмөлөһүөн сөп.

Сахалары тоҕо тумуннулар?

Аҕыйах ахсааннаах норуоттар үгэс хаһаайыстыбаларынан үлэлээн-хамнаан олороллорун өйүүр, уйгуларын уһансар олус үчүгэй бырагырааманы олоххо киллэрэн эрэллэр эрээри, “Аартыкаҕа төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар” диэн араарыыга сахалар хабыллыбатахтара, судаарыстыба оҥорор көмө миэрэлэриттэн матан хаалаллара хомолтолоох.

Дьаһал тахсыбытын кэннэ, Ил Түмэн аатыттан спикер Петр Гоголев дьаһал ситэтэ суоҕун, итэҕэһин-быһаҕаһын туһунан суругу РФ премьерэ Михаил Мишустиҥҥа ыыппыта. Маннык ис хоһоонноох суругу социология билимин дуоктара, АГИКИ бэрэпиэссэрэ, уопсастыбанньык Ульяна Винокурова Госдума дьокутаата Галина Данчиковаҕа аадырыстаабыта. Кини бу дьаһал урут ылыллыбыт федеральнай сокуоннары кэһэрин, тыйыс Аартыка усулуобуйатыгар үйэлэр тухары биир сиргэ ыаллаһан олоруу бириинсиптэрин сатарытарын, ол быһыытынан, хоту сиргэ дьон-сэргэ омугунан араарсыбакка, хардарыта көмөлөсүһэн, өйөһөн-убаһан кэлбит олохторун тутулугар атааннаһыыны таһаарыан сөбүн туһунан ырытан суруйбута.

Дьаһал сахалар бырааптарын күөмчүлүүрүн туһунан суругар быһаарбыт. Ульяна Винокурова суругуттан быһа тардан таһаарабыт:

«Арассыыйаҕа ылыныллыбыт, олоҕурбут бэрээдэк быһыытынан, “төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарга” ахсааннара 50 тыһ. тиийбэт эрэ омуктар киирэллэр. Аны, “Аартыкаҕа олохтоох норуоттар” диэн ханнык да сокуон-быраап аахтата суох. Үгэс курдук, “Сибииргэ уонна Уһук Илиҥҥэ олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар” тустарынан эрэ ахтыллар. Даҕатан эттэххэ, норуот ахсаанын 50 тыһ. быһан нуормалааһын – аан дойдуга Арассыыйаттан атын биир да судаарыстыбаҕа суох көстүү. Инньэ гынан, сахалар бу Аартыкаҕа хас эмэ сүүһүнэн, баҕар, тыһыынчанан да сыллар усталарыгар олорбуппут иһин, “манна төрүт олохтоох” диэн категорияҕа киирбэппит, туох да чэпчэтиинэн туһанар бырааппыт суох буолан хаалар.

Холобур, биһигини кытта ыаллаһа сытар Аартыка атын эрэгийиэннэригэр балаһыанньалара быдан судургу. Ол курдук, Ханты-Манси, Ямал-Ненец уонна Долган-Ненец автономнай уокуруктарыгар, Чукоткаҕа, Камчаткаҕа төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар – ненецтэр, хантылар, мансилар, долганнар, нганасаннар, чукчалар, коряктар уо.д.а. Олор “аҕыйах ахсааннаах, төрүт олохтоох” буолалларын ким да саарбахтаабат. Кинилэргэ кэлии нэһилиэнньэ таба иитиитинэн дьарыктаммат, айылҕа сокуонунан олорбот, үйэтин тухары туундараҕа сылдьан бултаабат-балыктаабат... Онон кэлии дьон “төрүт олохтоох” буола да сатаабаттар. Оттон Саха сирэ – туспа боппуруос.

Дьиҥинэн, биһиги Аартыкабытыгар саха да, эбэҥки-эбээн да, нуучча старожила да бу хоту сиргэ үгэс буолбут олох уобараһын, хаһаайыстыба көрүҥүн тутуһан, бултаан-балыктаан, таба иитэн олорор буоллаҕына, ити этиллэр чэпчэтиилэринэн туһанар бырааптаах буолуохтаах. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит сокуоннарын аахтатыгар, ол иһигэр Төрүт сокуоммутугар эмиэ, ол барыта чуолкайдык ыйыллан сылдьар.

Ханнык да балаһыанньаҕа, Аартыкаҕа биир усулуобуйаҕа бииргэ ыаллаһан олорор, олохторун укулаата биир дьону омуктарынан көрөн араарар, кими эрэ көйгөлүүр, кими эрэ өрө тутар сатаммат».

50 тыһыынчаттан аҕыйах эрэ буоллахха

Биһиги бу боппуруоска Ил Түмэн хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар боппуруостарыгар уонна Аартыка дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэЕлена Голомареваттан санаатын этэригэр көрдөстүбүт.

--Кэккэ төрүөттэринэн аан дойду быраабыгар «төрүт норуоттар» диэн өйдөбүл суох. Ол курдук, төрүт норуоттар араас арааса, култуура, тыл, итэҕэл бэрэстэбиитэллэринэн буолаллар уонна киһилээх континеннарга барыларыгар олороллор. Кинилэр социальнай, экэнэмиичэскэй уонна култуурунай сайдыы араас таһымыгар сылдьаллар. Ол иһин кинилэр араас интэриэстээх, ирдэбиллээх, дьулуһуулаах буолуохтарын сөп. 2007 сыллаахха ылыллыбыт Төрүт норуоттар бырааптарын туһунан Декларацияҕа «төрүт норуоттар» диэн өйдөбүл суох. Холобур, төрүт норуоттар бырааптарын күөмчүлээһин кыһалҕатын сэрэтиитин туһунан НХТ аатыттан Хосе Мартинес Кобо бу курдук быһаарыыны аҕалар:

“…коренной народ состоит из нынешних потомков народов, которые проживали на нынешней территории всей или части какой-либо страны в момент, когда на неё прибыли из других частей мира лица другой культуры и этнического происхождения, которые покорили их и поставили в зависимое и колониальное положение путём завоевания, колонизации и других средств; в настоящее время эти народы живут более в соответствии с их особыми обычаями и социальными, экономическими и культурными традициями, чем с институтами страны, частью которой они являются, при государственной структуре, которая основывается главным образом на национальных, социальных и культурных особенностях других господствующих слоёв населения”.

РФ Бырабыыталыстыбатын нормативнай аахтатынан, Арассыыйаҕа төрүт аҕыйах ахсааннаах 47 норуот олорор уонна уопсай ахсааннара 500 тыһ. киһиэхэ тэҥнэһэр.

Арассыыйа сокуонунан эбии быраап 50 тыһ. иһинэн ахсааннаах төрүт норуокка көрүллэр. Бу норуоттар Уһук Илин, Сибиир уонна Хотугу төрүт аҕыйах ахсааннаах норуоттарга киирсэллэр уонна өбүгэлэрин сирдэригэр үгэс олохторунан, дьарыктарынан олороллор.

Биһиги дойдубутугар «төрүт аҕыйах ахсааннаах норуот» диэн өйдөбүлү быһаарыыны үгүстүк кириитикэлээн тураллар. 50 тыһ. киһинэн быһыы олус кыра көрдөрүүнэн буолар уонна арыый элбэх ахсааннаах норуоттары төрүт норуоттарынан билиниэхтээхтэригэр харгыстыыр, кинилэр бырааптара күөмчүлэнэр. Ол эрээри, сокуоҥҥа киирбит бэрээдэк итинник.