2013 сыллаахха V ыҥырыылаах Ил Түмэн бастакы пленарнай мунньаҕар Василий Александровиһы, салайар үлэҕэ баай уопутун, билиитин-көрүүтүн учуоттаан, олохтоох салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлинэн талбыттара, онон биир тутаах кэмитиэти салайыы кини кэтит көхсүгэр сүктэриллибитэ.

Сүүрбэччэ сыл улуус дьаһалтатыгар үлэлээбит буолан, олохтоох салайыныы биһиги судаарыстыбабыт норуокка саамай чугас былааһа, тирэнэр тирэҕэ буоларынан, үлэтин хайысхатын былаас уонна норуот икки ардыгар ситими олохтооһуҥҥа туһаайбыта, итиэннэ өрөспүүбүлүкэҕэ олохтоох салайыныы сайдыытыгар сүҥкэн суолталаах биир кэлим сокуоннары бэлэмнээһиҥҥэ, ылыныыга олус эппиэттээхтик ылсан үлэлээбитэ.

Василий Александрович дьону бэйэтигэр сыһыарар ураты майгылааҕа. Ил Дархаммыт ыытар бэлиитикэтин өйөөн, туһааннаах министиэристибэлэри, Бырабыыталыстыбаны, Госдуманы уонна Федерация Сэбиэтин кытта истиҥ сыһыаны олохтообута. Кэмитиэт мунньахтарыгар сиэссийэҕэ киириэхтээх боппуруостар утарсыыта суох дьүүллэһиллэригэр, ылыннарыылаах тылынан быһааран, улахан мөккүөрү таһаарбакка ырытарга барыларын түмэ тутара. Ураты быһаарыыны ирдиир боппуруоска Василий Александрович “төгүрүк остуол” эбэтэр “парламент истиилэрин” былааннаан ыытан, сокуон бырайыагар мунаахсыйар боппуруос үөскээбэт гына ымпыгар-чымпыгар тиийэ илдьиритэн, сокуон биир санаанан ылылларын ситиһэрэ. Ол курдук, кини үлэлиир 2013-2020 сылларыгар олохтоох салайыныы сис кэмитиэтэ киллэрбит сокуоннарын барылларыттан 66-та бигэргэммитэ, нуормалыыр-быраап 58 докумуона ылыллыбыта, тус бэйэтэ кыттыылаах 42 сокуона олоххо киирбитэ.

Василий Александрович сүрүн болҕомтотун бэйэтин уокуругун быыбардааччыларыгар уурара. Орто Халыма, Муома, Өймөкөөн, Үөһээ Халыма улуустарын баһылыктарын туруорсар боппуруостарын быһаарсарга араас таһымнаах тэрээһиннэри, мунньахтары тэрийэн ыытара. Быыбардааччылар кыһалҕаларын толорор сыалтан туһааннаах министиэристибэ исписэлиистэрин, миниистирдэрин кытта атах тэпсэн олорон кэпсэтиилэри, көрсүһүүлэри сүрүннүүрэ уонна хайаан да салайааччылар санааларын бэйэтин диэки хайыһыннаран баран тэйэрэ. Быыбардаммыт уокуругар тиһигин быспакка комнадировкаларга кэлэрэ-барара. Сылга биирдэ суола-ииһэ суох кытыы нэһилиэктэрин хабан, түөрт улууһу тилийэ көтөн, дьокутаат быһыытынан үлэтин отчуоттуура, олохтоохтору кытта сирэй көрсөн кэпсэтэрэ. Холобурга сэттэ сыл үлэлээбит кэмигэр Василий Александрович кэмитиэт салайааччытын, итиэннэ улахан уокурук дьокутаатын быһыытынан 140-ча (манна улууска сылдьыбыт нэһилиэктэрин аахпакка туран) командировкаҕа сылдьыбыт. Ол отчуотун тутан олорон, үгүһү эргитэ санаан: “Киһи кэрэмэһэ этэ”, -- диирбин бигэргэттим. Кини олоххо бэйэтэ ураты көрүүлээҕэ, ылыммыт дьыалатыгар халбаҥнаабат санаалааҕа, эппит тылын тыалга тамнаабат, туруоруммут сыалын ситиһэр, хайаан да толорон тэйэр майгылааҕа. Ол иһин сүүһүнэн көһү айаннаан, дьонун-сэргэтин көрсөн, санааларын истэн, кыһалҕаларын, итэҕэһи-быһаҕаһы илэ хараҕынан көрөн, дууһатынан ылынан, дьон олоҕо, тыа сирин туруга тупсарыгар өйүн-санаатын ууран үлэлээтэҕэ.

Ил Түмэҥҥэ кини салайбыт кэмитиэтин быһаччы кыттыһыытынан ыытыллыбыт икки улахан -- биирэ федеральнай, иккиһэ өрөспүүбүлүкэтээҕи -- таһымнаах тэрээһиннэри бэлиэтиэхпин баҕарабын.

2014 сыллаахха кулун тутар ыйга «Олохтоох салайыныыны тэрийии уопсай бириинсиптэрин туһунан» федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэрии туһунан» федеральнай сокуон барыла Госдума көрүүтүгэр киирэн, РФ субъектарын сокуону оҥорооччуларын көрүүтүгэр ырытарга кыах биэрбиттэрэ. Онон туһанан, В.А.Местников бу сокуон бырайыагын ырытыыга нэһилиэнньэни кытта көрсүһүүлэри тэрийбитэ, муниципальнай уопсастыбаннаһы түмэн, “төгүрүк остуолу”, “парламентскай истиилэри” ыыппыта. Улахан ситиһиитэ диэн, федеральнай уонна эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы тэрээһиннэр чэрчилэринэн, бу сокуону оҥорооччулартан биирдэстэрэ, Федерация Сэбиэтин федеративнай тутулга, эрэгийиэннээҕи бэлиитикэҕэ, олохтоох салайыныыга уонна Хотугу сир дьыалаларыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ С.М.Киричук, кини ыҥырыытын ылынан, Саха сиригэр кэлбитэ. Сергей Михайлович өрөспүүбүлүкэ олохтоох салайыныытын уорганнарын бэрэстэбиитэллэрин кытта ити сокуон барылын ырытыыга “төгүрүк остуол” ыытан, олохтоох муниципаллары кэпсэппитин түмүгэр, Саха сирин судаарыстыбаннай былааһын уонна олохтоох салайыныы уорганнарын икки ардыларыгар боломуочуйалары тыырсыы боппуруоһугар эрэгийиэн көрүүтүгэр көҥүл бэриллибитэ. Онон Саха сиригэр 13 боломуочуйаны хаалларан турабыт. Иккиһинэн, А.Н.Жирков бэрэссэдээтэллээх СӨ V ыҥырыылаах Ил Түмэнин көҕүлээһининэн, 2017 сыллаахха кулун тутар ыйга бэрэстэбиитэллээх былаас 550-тан тахса дьокутаатын түмпүт Саха сирин муниципальнай тэриллиилэрин бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын I сийиэһэ ыытыллыбыта буолар. Оройуон, куорат, нэһилиэк дьокутааттарын үлэлэрин ис хоһоонун тупсарарга, бэрэстэбиитэллээх уоргаҥҥа кинилэр боломуочуйаларын үрдэтиигэ күүстээх үлэ баран, үтүө саҕалааһын буолбута. Сийиэс түмүгүнэн Резолюция ылыллан, күн бүгүҥҥэ диэри тэрээһин үлэлэр онно олоҕуран, тиһигин быспакка бара тураллар.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин VI ыҥырыылаах Ил Түмэн олохтоох салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэти В.А.Местников саталлаахтык салайан кэлбитэ. Муниципальнай тэриллии кэскилин түстүүр тутаах дьонунан дьокутааттар буолалларын учуоттаан, олохтоох салайыныыга Экспертнэй сэбиэти сүүрүннээбитэ. Улуустар таһымнарыгар үөрэтэр сэминээрдэри, кэмитиэт көһө сылдьар мунньахтарын былааннаан ыыппыта, сис кэмитиэт бэрэссэдээтэллэрин кытта дьоҕус бөлөх тэринэн, киин уонна илин эҥээрдээҕи, Бүлүү сүнньүтээҕи, итиэннэ кэккэ хотугу улуустарынан сылдьыталаан, миэстэтигэр баар балаһыанньаны, олохсуйбут быһыыны-майгыны кытта билсэн, чопчу соруктары туруорунан үлэлээбитэ.

Василий Александрович кэллиэгэ, доҕор, табаарыс киһи быһыытынан уратыта диэн, көнө майгылааҕа, дьоҥҥо үтүө сыһыаннааҕа. Киһи эрэнэр киһитэ этэ. Үтүө доҕорбут туһунан кэриэстэбилбит өлбөөдүйүө суоҕа.

Владимир Прокопьев, Ил Түмэн дьокутаата.