Маныаха саха дьонугар аһаҕас түһүлгэни тэрийэр, «атах тэпсэн олорон» сэһэргэһэр ордук тиийимтиэ уонна көдьүүстээх буолар. Дьон санаатын-оноотун истэн, кинилэргэ көмө буолар, сонун идиэйэни күөрэтэн, бэйэ тула түмэр үөрүйэх хас биирдии тэрилтэҕэ олохсуйуохтаах. Бу ордук социальнай эйгэҕэ, чуолаан уопсастыбаннай үлэҕэ эрэ тутуһуллуохтаах диэн буолбакка, бары салааҕа киириэхтээх дии саныыбын.

Бастатан туран, аҥаардастыы бирикээстээн, ыган-түүрэн, отчуоттатан, дьону бэйэбититтэн тэйитээри гынныбыт. Ол улам харыстабыла суох сыһыаҥҥа, аанньа ахтыбат буолууга тиэрдэн иһэр. Иккиһинэн, ис хоһоонугар өтөн киирэ илик, ылынар таһыма, кыаҕа суох киһиэхэ «хамнаскын боруостаа» диэн остуолу тоҥсуйдахпыт аайы үтүө түмүк ситиһиллибэтэ чахчы.

Кэлиҥҥи кэмҥэ үгүс дьон: «Судаарыстыбаннай тутул, систиэмэ дьайыыта, ирдэбилэ итинниккэ тиэрдэр», – диир. Ол эрээри ону барытын бэйэбит саҕалыырбытын, тэрийэрбитин билиниэх тустаахпыт уонна хас биирдиибит «билэ-билэ билбэтэҕэ, көрө-көрө көрбөтөҕө» буоларын ууратан, киһилии тыыннаах эйгэни, сыһыаны олохсутарга кыһаллыахтаах.

Сэргэх хамсааһын

Бу суруйуубутугар былаас да уорганыгар биһирэнэр, кэрэхсэнэр дьаһаллар, тэрээһиннэр баалларын туһунан чопчу холобурдарга олоҕуран, сэһэргиэхпитин баҕарабыт.

2019 сылтан СӨ Ыччат дьыалаларыгар уонна социальнай сыһыаннаһыыларга министиэристибэтин көҕүлээһининэн «Гражданскай өрөбүллэр» диэн бэрт сэргэх хамсааһын ыытыллар. Бу күннэргэ Мэҥэ Хаҥалас, Таатта, Чурапчы уонна Амма хайысханан сылдьан кэллибит.

Саха сирин бастыҥ уопсастыбанньыктара, ресурснай кииннэрэ, министиэристибэ исписэлиистэрэ улуустар сайаапкаларынан миэстэтигэр тиийэн, нэһилиэнньэҕэ бырайыагы суруйарга, грант куонкурустарыгар кыттарга, идиэйэни олоххо киллэрэргэ, хамаанда тэринэргэ, НКО-ну регистрациялыырга үөрэтэллэр, ыйытыыларга хоруйдаан, сүмэ-ама биэрэллэр. Атыннык эттэххэ, уопсастыбанньыктар мунаахсыйар боппуруостарыгар тустаах үлэһиттэртэн көмө ыллылар. Идиэйэлэрин, бырайыактарын туппутунан кэлэн, эспиэрдэргэ ырыттаран, ыйдаран, ситэттэрэн да биэрдилэр. Маны таһынан бырайыагы салгыы хайдах сайыннарары, электроннай сайаапканы толорору, докумуоннары хомуйары барытын сиһилии быһааран биэрэр, ыраахтан олорон хонтуруоллатар гына  тустаах дьоҥҥо сыһыарылыннылар.

Манна даҕатан эттэххэ, «Гражданскай өрөбүллэр» бырайыак 2020 сыллаахха Арассыыйатааҕы социальнай чинчийии эспиэрдиир үнүстүүтүн кэтээн көрүүтүн түмүгүнэн нэһилиэнньэни кытта үлэҕэ табыгастаах ньыма, кыһамньылаах былаас көстүүтүн уонна олох таһымын үрдэтэр үлэ көрүҥүн быһыытынан үрдүктүк сыаналанан, дойдуга биэс бастыҥ ахсааҥҥа киирбитэ.

2021 с. Ил Дархан гранын кыайан, СӨ Оҕолорун уопсастыбаннай холбоһуктарын сойууһун тэрийиитинэн 15 улууска үөрэх тэрилтэлэрин базатыгар улуус таһымнаах бырайыактыыр кииннэр ситимнэрэ олохтонно. Олор истэригэр Мэҥэ Хаҥаласка, Тааттаҕа, Чурапчыга уонна Аммаҕа аһыллыахтара.

Саҥа управление баар буолла

Ирина Назарова, Мэҥэ Хаҥалас улууһун социальнай бэлиитикэҕэ управлениетын салайааччыта:

– Мэҥэ Хаҥалас улууһа – урут-уруккуттан уопсастыбаннай өй-санаа олоҕурбут сирэ. Элбэх идиэйэлэр, көҕүлээһиннэр тахсыбыттара. Бастаан саҕалыырбытыгар биирдиилээн эрэ бырайыактар граҥҥа тиксэр буоллахтарына, кэлиҥҥи сылларга биллэ эбилиннэ. Маныаха бэдэрээссийэ уонна өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн тирэх ылар кыах баарын өйдөөн, улууска эмиэ сөптөөх дьаһаллары ыллыбыт.

Ол курдук, пандемия кэмигэр олорон хаалбакка, улууспут дьаһалтатын устуруктууратыгар таһымнаах уонна ис хоһоонноох үлэни сүрүннүүр сыалтан уларытыылары киллэрдибит. Бастатан туран, социальнай эйгэ хайысхатыгар туспа управление тэрийдибит уонна муниципальнай бырагырааманы ылынныбыт. Холобур, дьиэ кэргэн уонна ыччат боппуруостара, уопсастыба доруобуйатын бөҕөргөтүү, нэһилиэнньэти түмүү уонна сөптөөх өйгө-санааҕа сирдээһин. Иккиһинэн, хас биирдии нэһилиэккэ ыччат лиидэрэ дэнэр исписэлиистэр баар буоллахтарына, кинилэр эйгэлэрин социальнай хайысхаҕа туһаайыахпыт. Оччоҕо бары өттүнэн бэлэмнээх уонна ситиһиилээх буолуо этибит. Үсүһүнэн, НКО хайысхатыгар улууспут баһылыгын гранын сууматын улаатыннаран, саҥалыы тэрийэр былааннаахпыт.

Улахан тэрээһин сомоҕолуур 

Иван Иванов, Таатта улууһун ыччат дьыалаларыгар уонна дьиэ кэргэн бэлиитикэтигэр отделын салайааччыта:

– Таатта улууһугар судаарыстыбаннай регистрациялаах 22 уопсастыбаннай түмсүү, араас хайысханан үлэлиир 152 холбоһук баар. Кинилэр улуус сайдыытыгар араас таһымнаах бырайыактарын, сонун этиилэрин өйүүр анал муниципальнай бырагыраамалаахпыт. Ол чэрчитинэн сылын ахсын 300 тыһ. солкуобайга диэри харчы көрүллэр. Быйыл ахсынньы ыйга уопсастыбаннай тэрилтэлэр бырайыактарын өйүүр куонкуруһу  биллэриэхтээхпит. 2025 сылга Таатта улууһугар Манчаары оонньуулара ыытыллыахтаахтар. Дьэ, маныаха диэри түмсүүлэрбитин кытта айымньылаахтык үлэлээн, түмэр санаа тула тоҕуоруһан, саҥа бырайыактары олоххо киллэрэргэ ылсыахтаахпыт. Хас биирдии нэһилиэккэ судаарыстыбаннай регистрациялаах ТОС дуу, НКО дуу баар буоларын ситиһиэхтээхпит. Оччоҕо тирээн турар кыһалҕалары быһаарар соруктаах бырайыактары суруйан, куонкурустарга кыттан, кыайан, эбии үбүлээһини улууспутугар аҕалыахтаахпыт. Аны туран, бары түмсүүлэрбитин иилээн-саҕалаан илдьэ сылдьар анал үлэһити тутар былааннаахпыт.

Сэттэ мөлүйүөнтэн тахсаны...

Антонина Капрынова, Чурапчы улууһун социальнай бэлиитикэҕэ управлениетын салайааччыта:

-- Быйыл Чурапчы улууһа РФ Бэрэсидьиэнин уонна Саха сирин Ил Дарханын граннарыгар, маны таһынан атын да куонкурустарга кыттан, уопсайа 7 мөл. 600 тыһ. солкуобайы нэһилиэнньэбит кыһалҕатыгар, төрөөбүт түөлбэбит сайдар саҕахтарыгар үмүөрү тарта.

Итинтэн иккитэ бастакытын ыытыллыбыт култуура, ускуустуба уонна креативнай эйгэ бырайыактарын гранын кыайыылааҕа. «Айылгы» улуустааҕы норуот култууратын киинэ уонна Чурапчы нэһилиэгин «Айыллаан» сынньалаҥ киинэ. Ити улахан суумалары ылар буолбуппут кистэлэҥэ диэн, холобур, былырыын ресурснай кииннэр көмөҕө диэн иккитэ кэлэн үөрэтэн, сүбэлээн-амалаан барбыттара. Дьэ, ол көмөлөстө! Онтон улууспут таһымыгар киирдэххэ, НКО-ну өйүүр муниципальнай бырагырааманы ылан турабыт. Харчыта сүрүннээн грант быһыытынан бырайыактарга барар. Холобур, быйыл биэс уопсастыбаннай тэрилтэ бырайыага кыайыылаах таҕыста. Салгыы уопсастыбанньыктарга НКО-ну регистрациялыырга, бырайыак суруйарга уонна сүрүннээн сайаапканы толорорго көмө, тирэх буолар сыалтан IT-кииммитигэр базаланан, ресурснай киини тэрийэр былааннаахпыт. Туспа эппиэтинэстээх киһи эрэ баар буоллаҕына, тиһиктээх уонна көдьүүстээх үлэ тахсар диэн түмүккэ кэлэн олоробут.

Гранынан үлэҕэ анаан

Саргылана Неустроева, Амма улууһун социальнай уонна ыччат бэлиитикэтигэр управлениетын салайааччыта:

--Улууспут аҕа баһылыга Николай Архипов граҥҥа кыттан, социальнай эйгэҕэ харчыны киллэрэр хайысханы сүрдээҕин өйүүр.

2020 сылтан управлениебыт иһинэн Майя Дмитриева диэн эдэр үлэһити анаан-минээн НКО-лары кытта гранынан үлэҕэ диэн соруктаан ылбыппыт. Быйыл сайын Владивостокка баран үөрэнэн, бырайыак суруйар ньыманы баһылаан кэллэ. Тута билиитин чиҥэтэн, СӨ Ыччат дьыалатыгар уонна социальнай коммуникацияларга министиэристибэтигэр стажировкаламмыта. Дьокуускайга баар ресурснай кииннэри кытта билсэн, ситим олохтоон, үлэлииргэ көхтөөх буолла. Итинник сайда, саҥалыы ис хоһоонноох сэргэх хайысхалары тобула сатыыбыт. Сыл устата сэминээрдэри тэрийэбит, НКО-лары регистрациялыыбыт, бырайыактар барылларын көрөн көмөлөһөбүт. Аны туран, нэһилиэктэринэн үлэни тэтимирдэр сыалтан баһылыктар сыллааҕы рейтиннэригэр граҥҥа хас бырайыагынан кыттыбыттарын, төһө сууманы кыайбыттарын, хас түмсүү тэриллибитин учуоттуур буолуохпут.

*      *     *

Дьэ, ити курдук илин эҥээр улуустара тилэх баттаһа бииртэн биир хайысхалары киллэринэн, үлэлииргэ, түмсэргэ табыгастаах усулуобуйалары олохтоон эрэллэрэ киһини үөрдэр, инникитин элбэҕи эрэннэрэр.