«Бурматов сокуона» көдьүүһэ суоҕа билиннэ

Үп-харчы өттүнэн хааччыйыы уонна отчуоттааһын, ону тэҥэ олохтоох салайыныы уорганнарыгар бэриллибит эбээһинэһи хонтуруоллааһын өрөспүүбүлүкэ боломуочуйалаах уорганыгар сүктэриллибитин да үрдүнэн, «Кыылларга эппиэтинэстээх сыһыан туһунан» 498 №-дээх федеральнай сокуон ирдэбилэ итэҕэстээҕин көрдөрдө. Мантан сиэттэрэн Саха сирин Уопсастыбаннай палаататын былаһааккатыгар норуот дьокутааттара, былаас бэрэстэбиитэллэрэ, быраабы араҥаччылааччылар уонна уопсастыбанньыктар бу саамай тыын боппуруоһу дьүүллэстилэр. Нэһилиэнньэни хайдах көмүскүүбүт? Бэйдиэ сылдьар хаһаайына суох дьэллик ыттары хайдах дьаһайабыт?

Төгүрүк остуол видеокэмпириэнсийэ киэбинэн ыытыллан, 135 кыттааччыны түмтэ. Cүбэ мунньахха Дьокуускай куорат баһылыгын солбуйааччы Егор Кардашевскай, СӨ ветеринарияҕа департаменын салайааччыта Петр Петров, норуот дьокутааттара Валерий Лютый уонна Михаил Эверстов, СӨ Ил Түмэнин тыа сиригэр уонна аграрнай бэлитиикэҕэ кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин, РФ үтүөлээх бырааһа, мэдиссиинэ наукатын доктора Виктор Чернявскай, СӨ Киһи быраабыгар боломуочунайа Сардаана Гурьева уо.д.а. үрдүк сололоох, бу кыһалҕаҕа сыһыаннаах дьон этиилэрин иһиттилэр.

Дьокуускай куорат баһылыгын солбуйааччы Егор Кардашевскай Дьокуускайга көрүүтэ-истиитэ, хаһаайына суох  кыыллар тустарынан чопчу сыыппаранан кэпсээтэ:

— 2021 сыл саҕаланыаҕыттан ахсынньы 31 күнүгэр диэри тутуллубут кыыл ахсаана 2914 тэҥнэстэ. Ол иһигэр 1002 кыыл — стерилизацияламмыт, 861 - аттаммыт, 3197 – маркировкаламмыт, 2251 - вакцинацияламмыт, 1433 - айылҕаҕа, 92 - хаһаайыннарыгар төннөрүллүбүт уонна 845 - саҥа хаһаайыннаммыт. 2021 сыл ахсынньы 31 күнүгэр приюкка туттарыллыбыт кыыл ахсаана 895 тэҥнэстэ. 2022 сыл тохсунньу 1-2 күннэригэр барыта 64 хаһаайына суох кыыл тутуллубут. 2021 с. сэтинньи 29 күнүттэн Автодорожнай уокурукка 66 бэйдиэ сылдьар дьэллик ыттары тутан анал пууннарга туттардылар.

Сокуон барыллара оҥоһуллуохтара

СӨ ветеринарияҕа департаменын салайааччыта Петр Петров өрөспүүбүлүкэ 34 муниципальнай оройуоннарынан бэриллибит судаарыстыбаннай боломуочуйаны сырдатта:

- 2014 сыл муус устар 2 күнүттэн 1288-З №-дээх Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонунан хаһаайына суох бэйдиэ сылдьар кыыллары көрүү-истии судаарыстыбаннай боломуочуйалара олохтоох салайыныы уорганнарыгар бэриллибиттэрэ. Сыл ахсын СӨ Бырабыыталыстыбата өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн бу сыалга сөптөөх үбү-харчыны тыырар. Көрүллүбүт үп 34 муниципальнай оройуоннарынан уонна 2 куорат уокуруктарынан сөбүлэһиигэ олоҕуран ороскуоттанар. Саҥа сокуон олоххо киириэн иннинэ улахан кыһалҕалар суох этилэр. Сыл аайы 15-16 мөл. солк. үп-харчы бэриллэрэ, ол аата хаһаайына суох бэйдиэ сылдьар ыттары туталлара уонна төнүннэрбэттии сөптөөхтүк дьаһайаллара. 498 №-дээх федеральнай сокуон үлэҕэ киирбитин кэннэ, өрөөспүбүлүкэ үрдүнэн бу сыалга сыллата 60-ча мөл. солк. ороскуоттанар буолбута. Ол курдук, 2020 сылга уопсайа 60 мөл.солк. үп-харчы көрүллүбүтүттэн 54%-на ороскуоттамыта. 2021 сыл саҕаланыытыттан ветеринария департаменыгар  Ил Дархан ыйааҕынан олохтоох салайыныы уорганнарыгар бэриллибит боломуочуйалары хонтуруоллуурга эбэһээтэлистибэ  сүктэриллибитэ. Былырыыҥҥы сыл түмүгүнэн 60 мөл.солк. сууматтан  98%-на ороскуоттаммыта. «Дьокуускай куорат» уокуругун туһунан этэр буоллахха, бу сыалга бүддьүөттэн 20 мөл. солк. бэриллибитэ, салгыы куорат мэриятын сайаапкатынан эбии 7 мөл. солк. көрүллүбүтэ, уопсайа 28 мөл. солк. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 10 приют уонна көрүүтэ-истиитэ суох сылдьар кыыллары быстах кэмҥэ тутар 11 пуун үлэлииллэр. Бэйдиэ сылдьар кыыллар ахсааннара элбиир төрүөтүнэн хаһаайыттар эппиэтинэһэ суох сыһыаннара буолар. Ол иһигэр биир биричиинэнэн 2016 с. СӨ Үрдүкү суута ылыммыт быһаарыыта буолар - биһиги ыстарааптыыр боломуочуйабыт суох. Мантан сибээстээн, 2021 с. олунньу ыйыгар СӨ административнай кодексатыгар уларытыылары киллэрэр туһунан парламеҥҥа сокуон барылын көҕүлээһинин киллэрбиппит. Бу кэмҥэ Ил Түмэнтэн эппиэт ыллыбыт, сокуон барылын көҕүлээһинэ быйыл  бастакы кыбартаалга  көрүллүөҕэ. Докумуонунан ыстараап суумата биирдиилээн дьоҥҥо 3-тэн 5 тыһ. солк. диэри, оттон юридическэй сирэйдэргэ 5-тэн 10 тыһ. солк. диэри үрдүөхтээх. Бу кэмҥэ муниципальнай тэриллиилэри бэрэбиэркэлиир, хонтуруоллуур уонна мэктиэ биэрэр эрэ бырааптаахпыт. Арассыыйа үрдүнэн федеральнай сокуонунан кыыллары булгуччулаах регистрациялааһын ньымата үлэлээбэт, бу барыта үгүс кыһалҕалары үөскэтэр. Кыыллары чииптээһин уонна маркировкалааһын үлэтэ 54 %- на эрэ туолбута –  хаһаайын бэйэтин санаатыттан-толкуйуттан оҥорор бырааба. Бу сыалга уларытыылары киллэрэр сокуон барылын бэлэмнээбиппит эрээри, СӨ Борокуратууратыттан сокуон барыла федеральнай нуормаларга сөп түбэспэт диэн түмүгү ылбыппыт. Административнай кодекс ирдэбилинэн, ыстарааптыыр быраап административнай хамыыһыйаларынан ыытыллыахтаах. Кыыллары тутар пууннар хаһаайын туһунан иһитиннэриилэри департамеҥҥа ыыталлар, ол кэннэ хаһаайыҥҥа икки ый болдьохтоох сэрэтии боротокуола суруллар. Сэрэтиини хаттаан кэһии түмүгэр боротокуол оҥоһуллар, 500-тэн 1000 солк. диэри суумалаах ыстараап миэрэтин бигэргэтиигэ мировой суукка ыытыллар.

Ураты айылҕабыт учуоттаныахтаах

Ил Түмэн дьокутаата Михаил Эверстов этиитин бэйдиэ сылдьар ыттар сиэртибэлэрэ буолбут тиэхиньиичэскэй наука хандьыдаата, ХИФУ химическэй отделын доцена Сардаана Слепцованы кэриэстиир саҥата суох мүнүүтэттэн саҕалаата:

- Бүгүн мунньахха 100-тэн тахса киһи мустубутун көрөбүн. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга Айсен Николаев, киин куорат мээрэ Евгений Григорьев уонна биһиги, былаас уорганнарын бэрэстэбиитэллэрэ бары, бу хайысхаҕа күүскэ үлэлэһиэхпит, онон мунньахха дьиҥ чахчытык кэпсэтэргитигэр ыҥырабын. Парламеҥҥа мустан бу боппуруоһу дьүүллэспиппит, сыныйан үөрэппиппит уонна салгыы дьарыктаныахпыт. Хомойуох иһин, федеральнай сокуон дойду үрдүнэн бүттүүн  үлэлиир, ол эрэн Сахабыт сирэ ураты айылҕалаах, уустук усулуобуйалаах. Арассыыйаҕа эрэ буолбакка, аан дойду үрдүнэн Сахабыт сирэ саамай тымныы эрэгийиэнинэн биллэр. Оттон уһун тымныы кыһыннаах,тыйыс айылҕалаах сирбитигэр аччык ыт кыылын киллэрэн дьоҥҥо саба түһэрэ баар чахчы. Сокуону оҥорооччулар уонна көҕүлээччилэр чопчу бу федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэрбитигэр бэйэбит Сахабыт сирин ураты усулуобуйатын учуоттаан көмүскүөхпүтүн, атын сыһыаны үөскэтиэхпитин наада. Иккиһинэн, бэйэбитин хайдах эрэ маннык быһылааннартан сэрэтэр курдук дьаһанарбыт тоҕоостоох. Бары түмсэн күүскэ үлэлиэххэ.

Наукаҕа сыһыаран үөрэтиэххэ

ХИФУ бэрэсидьиэнэ Евгения Михайлова 498-с №-дээх федеральнай сокуону болҕомтолоохтук билсибитин эттэ уонна мөлтөх өрүттэрин бэлиэтээтэ. Холобур, «ыттары айылҕа эйгэтигэр төнүннэрии» диэн балаһыанньа кэккэ ыйытыктары үөскэтэр. Маны таһынан Евгения Исаевна бэлиэтээбитинэн, Дьокуускайга көрүүтэ-истиитэ суох сылдьар кыыллар ахсааннарын, наука өттүнэн дьэллик ыттары төбөтүнэн ааҕыы ньыматын, ахсааннарын учуотун ыытары, ыттар миграцияларын үөрэтиинэн ким дьарыктаныахтааҕын туһунан сураста. Тыын боппуруос СӨ Уопсастыбаннай балаататын былаһааккатыгар дьүүллэһиллиэн биир күн иннинэ «Подруги-Дьүөгэлэр» дьахталлар пуорумнарын көхтөөх чилиэннэрэ (25 тыһ. тахса киһи) РФ Госдуматын  Бэрэссэдэтээлэ Вячеслав Володиҥҥа Саха сиригэр көрүүтэ-истиитэ суох кыылларга үөскээбит балаһыанньаны болҕомтоҕо ылан, 498-с №-дээх федеральнай сокуоҥҥа, чуолаан, дьэллик ыттар ахсааннарын миэстэтигэр быһаарар кыаҕы биэрэллэригэр көрдөһүү сурук ыыппыттарын иһитиннэрдэ.

— Дьиэ ыта уонна дьиэ куоската - бу киһи оҕолорун кэриэтэ буолаллар. Кинилэр олорор эйгэлэрэ – киһи дьиэтэ, тэлгэһэтэ. Оттон ыт  олорор дьиэтин, социальнай эйгэтин сүтэрэр буоллаҕына, холобур, Автодорожнай уокурук территорията хайдах кинилэр олорор эйгэлэрэ буоларый? Бу туһунан сокуоҥҥа суруллубатах. Госдума саҥа састааба 2018 сылга сокуону ылыммыта, онтон ыла үс сыл ааста, ол тухары биһиги ким эрэ, тугу эрэ гынарын күүтэбит. Кэтэһэн бүтүөххэ, үлэлиэххэ наада. Сыл бүтүөр диэри ити боппуруос  түмүгэ барыта ситиһиллиэхтээх. 2021 с. ахсынньы 30 күнүгэр Вячеслав Володиҥҥа сурук ыыппыппыт, хайаан да сэҥээриэ, сөптөөх хоруй баар буолуо диэн эрэнэбит. Бу күннэргэ РФ Конституционнай суутугар ыҥырыы сурук ыытыахпыт. Маны таһынан бу боппуруостары хайаан да наука тэрилтэлэрин кытта ырытыахпыт. Кинилэр сытыы, мындыр өйдөрүнэн кыыллары көмүскүүр ньымалары уонна, холобур, стерилизация ньымата төһө көдьүүстээҕин үөрэтиэхтэрэ.

СӨ Уопсастыбаннай палаататын чилиэнэ, социологическай наука дуоктора Ульяна Винокурова 498 №-дээх федеральнай сокуон үлэлиэн иннинэ  Саха сиригэр 2002 с. от ыйын 1 күнүнээҕи 426 №-дээх «Ыттары, куоскалары, экзотическай харамайдары уонна хаһаайыннар эппиэтинэстэрин бэрээдэктиир туһунан» өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуонунан салайтаран олорбуппутун санатта.  Урукку сокуон эрэгийиэн уратыларын учуоттуурун уонна  «бэйдиэ сылдьар дьиикэй буолбут ыттар», «көрүүтэ-истиитэ суох сылдьар кыыллары тутар пууннар», «кутталлаах боруода ыттар испииһэктэрэ», «ахсааны бэрээдэктээһин», «олохтоох салайыныы уорганнарын боломуочуйалара», «ыттары бас билии», ону сэргэ «хаһаайыннар бырааптара уонна эбээһинэстэрэ» диэн өйдөбүллэр чуолкайдык ыйыллыбыттарын аахта.

РФ үтүөлээх бырааһа, мэдиссиинэ наукатын дуоктора Виктор Чернявскай ыт боппуруоһун быһаарарга урукку научнай баазаҕа тирэҕирэргэ ыҥырда:

- Историческай чахчыны арыйыам, 1974-1975 сылларга Алдан оройуонугар кыыллар ииримтийиилэрин утары үлэлээбит икки исписэлиис эһиги ортоҕутугар олороллор. Ол саҕана доруобуйа харыстабылын салаата уонна өрөспүүбүлүкэ ииримтийии ыарыытыттан икки олохтооҕун сүтэрбитэ. Мин уонна Макар Яковлев бэйдиэ сылдьар хаһаайына суох кыыллары кытта үлэлииргэ  баай уопуттаахпыт. «Бөрүөнэн суруллубуту — сүгэнэн да кэрдибэккин» диэн этиллэринии, научнай матырыйаалларбыт элбэх. Киһи уонна дьиэ кыылын кытта сыһыаннаһыыларга Дьокуускайга гуманитарнай киэбинэн көрүүлэрбит быраап өттүнэн хамсаныыларбытын харгыстыыр. Ыт боппуруоһа чахчы баар. Ульяна Алексеевна иһитиннэрбит сөптөөх этиилэрэ 40 сыл анараа өттүгэр сокуон ылыныытыгар кытта тохтотуулары таһаарара. Ол да буоллар, биһиги дьаныардаах, эрэллээх буолуубутунан бастакы сокуон ылыныллыбыта. Сокуон төрүөтүнэн, Саха сирин холобуругар, бэйдиэ сылдьар хаһаайына суох кыыллары көрүү-истии быраабылаларын сокуон барылын оҥорорго уопут ууруллубута. Научнай бааза оҥоһуллубута, ол эрээри кини хамсаныыларга наадыйар.

Босхо ыытыллыбыт ыт салгыы хайдах буоларый?

Ил Түмэн дьокутаата, «Биир Ньыгыл Арассыыйа» баартыйа фракциятын чилиэнэ Валерий Лютый адьырҕа боруода ыттарга лицензиялааһыны киллэрэргэ этии киллэрдэ:

— Маннык алдьархай быһылаан хатыламматын туһугар үлэлиэхтээхпит. Парламент чугастааҕы пленарнай мунньаҕар бу боппуруоһу кичэйэн көрүөхтээхпит дии саныыбын. Сөптөөх түмүк ылылларын туһугар үлэлэһиэхпит. Бүгүн мустубут дьон этиилэрин учуоттуохпут диэн эрэннэрэбин. Михаил Эверстов сөпкө этэр, 50-тан намыһах  тыйыс тымныыларга ыттар төттөрү босхо ыытыыттан кыыллыйаллар. Сокуон хараҕынан ыттары төттөрү босхо ыытабыт, онтон салгыы бу кыыл дьылҕата кими да долгуппат. Киин куоракка да буоллун уонна атын да оройуоннарга урукку курдук ыттар аһылыктарын булунар кыахтара суох – бу биһиги бөх-сах тоҕор сыбаалкаларбыт буолар. Анаан-минээн итинник тэриллибитэ ыраатта, билигин ас тобохторун көрдөөн ыттар таһаҕас тиэйэр массыыналарга, бөх быраҕар баахтарга киирэр кыахтара суох. Атыннык эттэххэ, хас биирдии босхо ыытыллыбыт ыт киһиэхэ кутталы суоһуур. Ыт, биллэн турар, тыыннаах буолуу инстиининэн салайтарар уонна үөргэ холбоһор. Кини тыыннаах дьиикэй кыыл буоларын өйдүөх тустаахпыт. Бэйэни харыстаныы, тыыннаах хаалыы боппуруоһа турдаҕына, дьэллик ыт кутталы үөскэтэр. Ордук кыһынын төттөрү босхо ыытыллыбыт ыт салгыы хайдах буоларын үөрэтэргэ сүрүн ыйытык турар. Килиимэт биһиэхэ ураты  – ыттар эмиэ атыннык олороллор. Ол эрэн, саамай сүрүнэ, билигин итини этиниэхпин баҕарбатаҕым. Кыыллары, бэл, тыаҕа кыралаан уоран аһаталлар. Ким эрэ «кыһыҥҥы өттүгэр ыттары кыралаан аһатар-сиэтэр сыыһа»  диэҕэ, ол гынан баран, кинологтар төттөрүтүн, иһэ тот ыт туохха да кыһаммат, сэмэй буолар диэн этэллэр. Салгыы манна этиллибит сорох этиилэргэ сөбүлэспэппин – 500 солк. суумалаах ыстараап диэн бу тугуй? Хаһаайын ыттарын босхо ыытан дьоҥҥо кутталы үөскэтэр буоллаҕына, улахан буруйу оҥорор уонна баара-суоҕа 500 солк. ыстараабы төлүүрэ сатаммат. Маны таһынан ыттары булгуччу регистрациялааһын баар буолуохтаах. Парламеҥҥа бу өттүгэр сөптөөх дьаһаллары көрөрбүт уонна ылынарбыт наада дии саныыбын. Мин билэрбинэн, билигин Госдумаҕа федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэрбиттэрэ, ол курдук,  итинник быһаарыылары биһиги билигин ылынар боломуочуйалаахпыт. Уопсастыбанньыктар этиилэрэ парламеҥҥа учуоттаныахтара. Холобур быһыытынан, ыстараабы хас да төгүл үрдэтэргэ, булгуччу ыттары регистрациялыырга уонна адьырҕа боруода ыттарга лицензиялааһыны киллэрэргэ этии киллэрэбин.

Кыыллары маассабайдык өлөрүү сатаммат

Дьокуускай куорат Гагаринскай уокуругун олохтооҕо Ольга Горлатова кыыллары маассабайдык өлөрүү кыһалҕаны быһаарбатын туһунан этиннэ:

- Биһиги усулуобуйабытыгар саҥа систиэмэ (бэйдиэ сылдьар ыттары тутуу-стрелизациялааһын-вакцинациялааһын-төттөрү босхо ыытыы) үлэлээбэт. Ыттары сөптөөх көрүүтэ, астара-үөллэрэ хааччыллыыта суох биһиги айылҕабыт тыйыс тымныытыгар төттөрү ыытар табыллыбат. Ыт дьиикэй буолар – киһиэхэ саба түһэр. Бүгүҥҥү мунньахха кыыллары иитиигэ эппиэтинэһи кытаатыннарарга сөбүлэстибит. Бастатан туран, хаһаайын ыттары босхо ыытыыта. Биһиги оройуоммутугар хаһаайыттар ыттарын босхо ыыталлара элбээтэ. Бу барыта  бэйдиэ сылдьар дьэллик ыт ахсаана үксүүрүгэр тиэрдэр. Олохтоох зооволонтердарга, зооактивистарга сидьиҥ быһылаан тахсыбытын уонна уустук быһыы-майгы эппиэтинэһин сүктэрэллэригэр бырачыас этинэбин. Күн бүгүҥҥэ диэри бүддьүөттэн үгүс үп-харчы көрүллүбүтүн да үрдүнэн,  дьэллик ыттары уулуссалартан хомуйан приюттарга, пууннарга туттарыынан сүрүннээн зооволонтердар, зооактивистар дьарыктаммыттара. Билиҥҥи үлэлиир сокуонунан быстах кэмҥэ кыыллары тутар пууннарга уһуннук туруорар кыахпыт суох, приют буолбатахтар. Приют тутар баҕалаах дьон баалларын да үрдүнэн сөптөөх учаастак суох. Кыыллары иитии эппиэтинэһин күүһүрдүөххэ наада. Иккиһинэн, кыыллары бастайааннай харайыыга приют тутуута саҕаланыахтаах. Сорох куорат олохтоохторо этэллэринэн курдук, көрүүтэ-истиитэ суох бэйдиэ сылдьар  кыыллары маассабайдык өлөрүү  кыһалҕаны быһаарыа суоҕа. Хаттаан төрөөн-ууһаан, элбээн иһиэхтэрэ, сыл аҥаарынан саҥа көлүөнэ ыттары ылыахпыт уонна сидьиҥ быһылаан хатыланыан сөп. Олохтоох салайыныы уорганнарыттан саҕалаан хас биирдии кыыл хаһаайыттарынан түмүктээн бары таһымҥа кыыллары иитиигэ, харайыыга сыһыаммыт уларыйыахтаах.

Табаҕаҕа эбэтэр Хаҥаласка резервация

Дьокуускай куорат уопсастыбаннай палаататын бэрэссэдээтэлэ Андрей Высоких дьэллик ыттары тутарга резервация оҥорору туруорсар:

- Сидьиҥ быһылаан буолуон уон хонук иннинэ Дьокуускайдааҕы уопсастыбаннай палаата чилиэннэрин, борокуратуура, ветеринария, киһи быраабын кэмитиэтин бэрэстэбиитэллэрин кытта тэҥҥэ Дьокуускайга бэйдиэ сылдьар дьэллик ыттар ахсааннара элбээбитин туһунан сүбэ мунньах ыытыллыбыта. Биһиги тыйыс айылҕалаах усулуобуйатыгар  ыттар күн ахсын олус элбэхтик аһыахтаахтар, мантан сылтаан аччык  кыыллар кырыктаах буолаллар. Үөр ыттар истэригэр бэйэ-бэйэни сиэһин диэн эмиэ баар. Аны туран хаһаайына суох кыыллары быстах кэмҥэ тутар пуун хас биирдии ыты тутар кыаҕа суох – ирдэбил быһыытынан биир кыыл туруохтаах нуормата 4 миэтэрэ иэннээх сылаас дьиэ иһигэр буолуохтаах. Ону күн бүгүн ким приюту туттаран, сөптөөх үбүлээһинин хааччыйыан сөбүй? Билигин киин куораппытын «ыттар куораттара» диэн ааттыыр буоллулар. Атын куораттар 20-чэ мэрдэра Евгений Григорьевка тахсаннар, Бурматов сокуонун утары эмиэ турунуохтарын баҕаралларын этиннилэр. Билигин бэйдиэ сылдьар кыыллар резервацияларын оҥоруу боппуруоһа турда – өрөспүүбүүлүкэ бүддьүөтүттэн үбүлээһинэ суох  ханнык эмэ тэрилтэ эбэтэр хампаанньа резервация оҥорорго эбэһээтэлистибэ ылыныан наада. Ол эбэтэр СӨ Бырабыыталыстыбата Дьокуускай куорат территориятыгар хатыылаах боробулуоханан, тимир олбуорунан хааччыллыбыт 4 эбэтэр 5 кураанах турар уһаайбаны аһаҕас халлаан анныгар дьэллик ыттары тутарга биэриэххэ наада. Оттон спонсордарга уонна ас-үөл хампаанньаларга астарын-үөллэрин хааччыйарга үлэлэһэргэ сорудахтыахха. Ол курдук, Табаҕаҕа эбэтэр Хаҥаласка маннык резервация оҥорорго этии киллэрэбин.

Федеральнай таһымҥа быһаарыллыахтаах

СӨ Киһи быраабын боломуочунайа Сардаана Гурьева уонна кини кэлэктиибэ бу алдьархай быһылаантан өлбүт Сардаана Слепцова дьиэ кэргэнигэр күүс-көмө буолуоҕун иһитиннэрдэ:

– Киин куорат уулуссаларыгар бэйдиэ үөрүнэн сылдьар дьэллик ыттар баар буолбуттара гражданнар олохторугар уонна доруобуйаларыгар кутталы суоһуур, - диэтэ Сардаана Гурьева. – Мин бэйдиэ сылдьар кыыллар ахсааннарын быһаарарга тустаах уорганнар иннилэригэр тэрийэр үлэни ыыталларын туһунан боппуруостары туруордум. Биһиги этиилэрбитин 2021 с. ахсынньы 23 күнүгэр Дьокуускай куорат уопсастыбаннай палаатата ыыппыт мунньаҕар иһитиннэрбитим. Бу түһүмэххэ биһиги эрэгийиэммит уратытын учуоттаан туран уонна  дьиикэй кыыллары кытта ыттары кириэстэһиннэрии боппуруостарын РФ субъектарын боломуочуйаларыгар биэрэммит, федеральнай таһымҥа көрөргө уолдьаста.

РФ субъегын стратегията оҥоһуллуоҕа

СӨ Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин:

- Бу боппуруоһунан сыл аннараа өттүгэр СӨ парламенын спикерин дьаһалынан 14 киһилээх оробуочай хамыыһыйа тэриллибитэ. Сөптөөх этиилэр бэлэмнэннилэр. Тохсунньу 17 күнүгэр уочараттаах пленарнай мунньахха докумуону үөрэтиэхпит уонна Госдумаҕа этиилэрбитин ыытыахпыт. Мунньах иннинэ Госдума дьокутаатыгар Галина Данчиковаҕа этиилэрбитин ыппыппыт. Бастатан туран, федеральнай сокуону тупсарарга уонна быраап өттүнэн итэҕэстэри туоратарга, эрэгийиэннэр боломуочуйаларын кэҥэтиигэ уонна бэйдиэ сылдьар кыыллары көрүү-харайыы тэрээһиннэрин көдьүүстээх бэрээдэгинэн ыытарга туһуланар. Билиҥҥи үлэлиир систиэмэ (ОСВВ) субъектарынан бэйдиэ хаһаайына суох сылдьар кыыллар кыһалҕаларын быһаарбат. Бу ньыма дойдулар икки ардыларын доруобуйа харыстабылын, ветеринарнай уонна кыыллары көмүскүүр тэрилтэлэринэн сүбэлэммитэ уонна элбэх кэккэ утарсыылардаах.  Саҥа систиэмэ быраап дискриминациятыгар тиэрдэр уонна  ыттар хаһаайыттарын сыһыанын атын хайысхаҕа уларытарга дьайар. Биһиги  бэйдиэ хаһаайына суох сылдьар кыыллары көрүүгэ-истиигэ «РФ субъегын стратегията» диэн федеральнай сокуоҥҥа өйдөбүлү тэрийэргэ этии киллэрэбит. Бу субъект стратегическай былааннааһынын базовай докумуона буолара олохтонуохтаах. Ветеринария систиэмэтин тэрилтэлэрин иһинэн кыыллары идентификациялааһын, маркировкалааһын, чииптээһин, учуокка туруоруу, электроннай ситимҥэ киллэрии эбээһинэһин нуорматын кыыл хаһаайыттарыгар сүктэриэххэ. Дойду субъектарын боломуочуйаларын кэҥэтэн быраабыла балаһыанньаларын олохтуур туһунан эбиилэри тустаах сокуоҥҥа киллэрэргэ. Кыыллары гуманнайдык өлөрүү, суох оҥоруу өйдөбүлүн олохтуурга уонна РФ Бырабыыталыстыбатынан туһаҕа аныыр түгэннэрин аныырга. Федеральнай сокуонтан кыыллары тутар быстах пууннарга хаһаайына суох кыыллары иитэр бобууну көтүрэргэ, ону сэргэ, кыыллары айылҕа эйгэтигэр төнүннэрии нуорманы суох оҥорорго. Ыстарааптары олохтооһун туһунан этиилэр  Ил Түмэн судаарыстыбаннай тутуу уонна олохтоох салайыныы бастайааннай кэмитиэтин көрүүтүгэр киллэриллибиттэрэ. Бу боппуруос бастакы кыбартаалга көрүллүөҕэ.

Сэргэх этиилэр киирдилэр

СӨ Үрдүкү Сэбиэтин аҕа баһылыктарын Президиумун чилиэнэ, Арассыыйа бэтэрээннэрин уопсастыбатын Бочуоттаах бэтэрээнэ Макар Яковлев:

— Олохтон тэйбит сокуон нуормаларынан салайтарар сыыһа. Госдума дьокутааттарыгар төһө да убаастабыл баарын үрдүнэн, дойду  субъектарын олохторун  усулуобуйатын учуоттаабат сокуоннар ылыналлара өйдөммөт. Тохсунньу 17 күнүгэр парламеҥҥа уочараттаах пленарнай мунньах ыытыллыаҕа, манна Госдума аадырыһыгар боччумнаах этиилэрбитин бэлэмниэхпитин наада. Мунньахха СӨ Уопсастыбаннай палаататын бэрэстэбиитэлин Ульяна Винокурованы уонна эксперт быһыытынан Виктор Чернышевскайы ыҥыраллара наадалаах. Норуот дьокутааттарын бары ытыктыыбыт, ол эрэн кинилэр истэригэр бу боппуруоска сыһыаннаах тустаах исписэлиистэр суохтар. Бүгүн сэргэх этиилэр иһилиннилэр. Туһааннаах бөлөх тэрийиэхпит уонна түмүллүбүт этиилэри Саха сирин Госдума дьокутаттарыгар уонна туспа Госдумаҕа ыыталыахпыт.

Тыҥааһыннаах 2 чаастан ордук кэпсэтии кэннэ Саха сирин айылҕатын уратыларын учуоттуур 498 №-дээх федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр туһунан өрөсөлүүссүйэ бэлэмнииргэ быһаарыы ылылынна. Этиилэр РФ Госдуматыгар, СӨ  Ил Түмэнигэр уонна СӨ Бырабыыталыстыбатыгар ыытыллыахтара.

– Төгүрүк остуолга олус элбэх этии киирдэ. Ол курдук, дьиэ кыылларын регистрациялааһыны булгуччулаахтык ыытыы, ыт ахсаанын ааҕыы ньымата,  кырыктаах буолууларын үөрэтии ньымаларын оҥоруу, ыттары босхо ыытыыга ыстараабы үрдэтии уо. д. а. Сокуон саҥардыллыахтаах уонна олох ирдэбилигэр сөп түбэһиэхтээх. Билигин кыыллары көрүүтэ-истиитэ суох хаалларыы иһин 30 тыһ. солк. диэри ыстараап туһунан Административнай быраабы кэһии туһунан Кодексыгар уларытыылар Госдумаҕа бастакы ааҕыыга ылыныллыбыттара. Маннык «төгүрүк остуоллары» тэрийии сокуону тупсарыыга, гражданнар куттала суох буолууларын хааччыйыыга тирэх буолуо, — диэтэ Саха сирин Уопсастыбаннай палаататын бэрэссэдээтэлэ Николай Бугаев.