Ураты сыл ураты эппиэтинэстээх 

 Тылы бастакынан Үлэ уонна социальнай сайдыы миниистирин солбуйааччы Елена Теплякова ылла.

 Саха Өрөспүүбүлүкэтэ оҕо төрөөһүнүгэр Арассыыйаҕа сэттис, Уһук Илиҥҥэ бастакы миэстэҕэ сылдьарын эттэ. 2020 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи чахчынан, элбэх, ол эбэтэр биэс уонна онтон элбэх оҕолоох 29 385 ыал (99 147 оҕо) баар эбит буоллаҕына, 2021 сыл туһааннаах кэмигэр элбэх оҕолоох 31 562 ыал (106 530 оҕо) баара бэлиэтэммитин, элбэх оҕолоох ыаллар 66 %-нара тыа сиригэр олорорун бэлиэтээтэ, көрүллэр көмө көрүҥнэрин туһунан сырдатта.

Дьахталлар өрөспүүбүлүктээҕи тэрилтэлэрин сойууһун бэрэссэдээтэлэ Анжелика Андреева сойуус ыытар үлэтин-хамнаһын кэпсээтэ, бастыҥ үлэлээх холбоһуктары холобурдаата.

Уопсастыбаннай төрүккэ үлэлиир 15 тэрилтэни («Учуонай дьахталлар лигаларын», «Арассыыйа ийэлэрэ» хамсааһын Саха Сиринээҕи салаатын, Саллааттар уонна мотуруостар төрөппүттэрин кэмитиэтин, АПК дьахталларын сойууһун уо.д.а.) таһынан, Дьахталлар өрөспүүбүлүктээҕи тэрилтэлэрин сойууһун эдэр кыната -- “Арктик Леди” пуондата уонна «Дьүөгэлэр» уопсастыбаннай пуорум -- бары биир сыалга-сорукка түмсэн үлэлииллэр. 

Пандемиянан ситимнээн онлайн эрэсиимҥэ көһүү төһө даҕаны уустуктары үөскэттэр, ийэни уонна оҕо аймаҕы араҥаччылыыр үлэ тэтимэ мөлтөөбөт. Ааспыт сылга Сойуус «Саха Сирин дьахталларын сэбиэттэрэ сыыппара технологиятыгар көһөллөр» бырайыак граныгар кыайбыт. Ил Дархан олохтообут «Саха Сирин кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэрэ сыыппара технологиятыгар көһөллөр» гранын ылбыт, билигин Арассыыйа Бэрэсидьиэнин граннарын пуондатыгар кыттарга сайаапка бэлэмниир. Атын уопсастыбаннай тэрилтэлэр эмиэ элбэх бырайыактары оҥорон үлэлииллэр. Сайын дьахталлар хамсааһыннара ойуур баһаардарын утары үлэни тэрийиигэ көхтөөхтүк үлэлээбит, ийэлэр түмсүүлэрэ уоту утары охсуһар дьоҥҥо анаан сылаас астаах куукунаны үлэлэппиттэр, дьуһуурустубаҕа сылдьыбыттар. 

Кэлиҥҥи уон сыл устатыгар дьиэ кэргэн тутулугар кэккэ уларыйыылар тахсыбыттар: оҕо төрөөһүнэ аҕыйыыр, ыал арахсыыта, аҥаардас сылдьан оҕолонуу элбиир эбит, иккис өттүттэн олох түргэнник сайдар, сыыппара  технологията балысханнык киирэр.

-- Онон билиҥҥи глобализация кэмигэр биһиги бэйэбит национальнай уратыбытын, үгэспитин, тылбытын-өспүтүн уонна дьиэ кэргэн олохсуйбут сыаннастарын сүтэрбэккэ илдьэ сылдьар туһугар үлэлиирбит ирдэнэр, –  диэтэ Анжелика Егоровна. – Быйылгы 2022 сыл ураты сыл -- Ийэ сыла уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин 100 сыла. Бу биһиэхэ барыбытыгар улахан эппиэтинэһи сүктэрэр. Маны нэһилиэнньэ таба өйдүүрэ үөрдэр. Үөһээ Халыма улууһун олохтоохторо, Василий Дьячков аатынан община чилиэннэрэ Дьячковтар дьиэ кэргэннэрэ өрөспүүбүлүкэ 100 сылынан 100 кумалааны (киэргэллээх көбүөрү) тигэр туһунан этиитин ахсынньы 1 күнүгэр ыытыллыбыт «Северянка – 2021» бэстибээл-куонкурус кыттыылаахтара өйөөннөр, өрөспүүбүлүкэҕэ маннык көбүөрдэри тигии саҕаланна. Бу курдук хас улуус ахсын олохтоох көҕүлээһин саҕылла турар. 

Салгыы кулун тутарга Саха сирин дьахталларын XV сийиэһэ буоларын, онно туох боппуруостар көрүллэллэрин, сыл устата «Үтүө дьыала – Саха Сирин ийэлэригэр», «Аартыка ийэлэригэр – сүрэх сылааһа», «Чэгиэн дьахтар – чэгиэн нация», о.д.а. аахсыйалар былааннаналларын кэпсээтэ. Түмүгэр Александра Овчинникова аатынан бочуоттаах бэлиэни олохтуурга эттэ. 

Өйөбүл сокуонунан бигэргэнэр

 Ил Түмэн ыччакка, физическэй култуураҕа уонна спорт дьыалаларыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Михаил Гуляев дьиэ кэргэн тутулун бөҕөргөтүүгэ, кини матырыйаалынай балаһыанньатын тупсарыыга туох сокуоннар ылыллыбыттарын быһаарда.   

2021 сыллаахха саҥардыллыбыт Төрүт Сокуон 11-с ыстатыйатыгар оҕо дэгиттэр сайдыылаах, дойдуга бэриниилээх патриот буола улаатарыгар судаарыстыба сөптөөх усулуобуйаны тэрийиэхтээҕин туһунан чопчу ыйыллыбыт. Дьиэ кэргэн үгэс буолбут сыаннастарын бөҕөргөтөр инниттэн ийэни сэргэ аҕа оруола чорботуллубут. Ил Түмэн дьиэ кэргэҥҥэ уонна оҕо аймах дьыалаларыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алена Атласова көҕүлээһининэн, элбэх оҕолоох ыалга бэриллэр дастабырыанньаҕа ийэни кытары аҕа аата эмиэ суруллар буолбут.

Элбэх оҕолоох ыаллары өйүүр биир ырычааҕынан үһүс оҕо төрөөһүнүгэр олохтоммут өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаала буолар. Билигин дьокутааттар ийэ хапытаала туһаныллар хайысхатын кэҥэтэргэ үлэлэһэллэр. Элбэх оҕолоох ыаллар дьиэ тутталларыгар, атыылаһалларыгар биир кэмнээх социальнай төлөбүрү көрөр бырагыраама 2012 сылтан үлэлиир. Уочаракка 1815 ыал турарыттан, 2021 сылга көмөнү 56 эрэ ыал ылбыт. Ити иһин Айсен Николаев табыгастаах ырычааҕы тобулан, кэлэр биэс сылга уочараты түргэнник хамсатарга сорудахтаабыт. Тулаайах оҕолору иитэр ыалларга көрүллэр өйөбүл икки төгүл үрдэтиллиэхтээх, Дьокуускайга Социальнай көмө киинэ тутуллуохтаах. Тулаайах оҕолорго дьиэ-уот сэртипикээтин биэрэр буолаллар. Ити курдук, тирээн турар кыһалҕалары быһаарарга быйыл хамсатыылаах дьаһаллар ылыллыбыттар.

Судаарыстыба туруга тулхадыйбатын туһугар

 Арассыыйаҕа Норуоттар култуурунай нэһилиэстибэлэрин, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр биллэриллибит Ийэ сылын чэрчилэринэн ыыттыллар дьаһалларга «Арассыыйа ийэлэрэ» хамсааһын Саха Сиринээҕи салаата көхтөөх кыттыыны ыларын туһунан Прасковья Борисова иһитиннэрдэ. 

Салаа киллэрбит этиилэрэ болҕомтоҕо ылыллан, сорохторо бырайыакка киллэриллэн, дьүүллэһиигэ сылдьар эбиттэр. Олортон биир боччумнаахтара --кыра оҕону эмтэрэн аһатыы буолар. «Чэгиэн ийэ оҕото чэгиэн буолар» диэн мээнэҕэ этиллибэт, эмиийдээх оҕолоох ийэлэргэ өйөбүл баар буолуохтаах. Ийэҕэ, ийэ доруобуйатыгар, кыра оҕолоох, үлэтэ суох ийэлэргэ эбии үөрэхтээһини тэрийиигэ, үлэ табыгастах кыраапыгын олохтооһуҥҥа болҕомто ууруллара ирдэнэр. 

«Кустукка» үп-харчы эйгэтин, баан исписэлиистэрин кытыннаран, ыал экэниэмикэтин бөҕөргөтүүгэ, сири-уоту, уһаайбаны көдьүүстээхтик туһаныыга, дьиэ кэргэн бүддьүөтүгэр сыһыаннаах кэпсэтиини тэрийиэххэ наада. 2015 сылтан оскуолаҕа «Дьиэ кэргэн олоҕун азбуката» диэн биридимиэт киллэриллибитэ эрээри, сорохторго суолтатыгар эрэ ыытыллар. Уопсайынан, кыыс оҕону кэнэҕэски ийэ быһыытынан көрөн иитиэххэ. Оҕону түһэртэрии, оҕоттон аккаастаныы тоҕо аччаабатый? УФСИН чахчытынан, 2021 сыллаахха 877 дьахтар, ол иһигэр 18 сааһын ситэ илик кыыс, буруйу оҥорбут. Бу толкуйдатар уонна утумнаах үлэни эрэйэр.    

– Арҕаа дойдулары үтүктэн, «бастакы, иккис нүөмэрдээх төрөппүт» диэн өйдөбүлгэ оҕустарбакка, ийэ курдук ийэлээх, аҕа курдук аҕалаах дьиэ кэргэни өрө туттахха, судаарыстыба туруга тулхадыйыа суоҕа, – диэтэ түмүгэр. 

Оҕо дьиэҕэ таласпат буолуутун төрүөтэ

 «Саастарын ситэ илик оҕолорго аналлаах өрөспүүбүлүкэтээҕи социальнай-чөлүгэр түһэрэр киин» судаарыстыба хааһынатын тэрилтэтин  стационарнай салаатыгар 2019 сыллаахха 444, 2020 сыллаахха 385, 2021 сыллаахха 393 сааһын ситэ илик оҕо аҕалыллыбыт. Кинилэр 74 %-нара социальнай өттүнэн соччото суох олохтоох ыаллар оҕолоро эбит. Баһыйар өттүлэрэ аҥаардас ийэҕэ, аҕаҕа иитиллэллэр эбэтэр кииринньэҥ ийэлээхтэр, аҕалаахтар. Дьиэ кэргэҥҥэ бөрүкүтэ суох сыһыан үөскүүрүгэр төрөппүт үлэҕэ ыктаран, оҕотугар болҕомтотун уурбата, арыгыны иһиитэ биитэр үлэтэ суох буолуута, оҕотун хонтуруоллаабата, оҕо дьиэ кэргэҥҥэ саҥа киһи (маачаха аҕа, ийэ) кэлиитин абааһы көрүүтэ, улаатан эрэр оҕо дьонун кытары өйдөспөт буолуута уо.д.а. дьайар. Ити барыта түмүллэн, оҕо дьиэтигэр тардыспат, үөрэҕэр кыһаллыбат буолуутугар, куһаҕан дьаллыкка, мөлтөх хампаанньаҕа сыстарыгар тиэрдэр. Табаҕы тардыыттан арыгыны иһии саҕаланар, ол наркотикка тиэрдибит түбэлтэлэрэ бааллар. 

Кииҥҥэ оҕолору анал идэлээх быраастар көрөллөр-истэллэр, учуокка ылыллаллар. Күн бүгүҥҥү туругунан неврологка 67 оҕо, психиатрга 4 оҕо учуокка тураллар, 12 оҕо психическэй сайдыытыгар кэһиллиилээҕэ быһаарыллыыбыт.  

– Нэһилиэнньэ саамай көмүскэлэ суох араҥатынан аҥаардас ийэлэр буолаллар, – диир киин исписэлииһэ Надежда Дмитриева. – Кыра хамнастаахтар биитэр үлэлэрэ суох, «оҕо харчытынан» уонна иитимньини сүтэрбиккэ көрүллэр босуобуйанан олороллор. Улуустартан көһөн кэлэн, дьиэ куортамнаһан олорор аҥаардас ийэлэр аҕыйаҕа суохтар, кинилэр оҕолоро куорат оскуолатын эйгэтин ыарырҕаталлара өйдөнөр. Ити иһин биһиги чуолаан сэрэтэр-өйдөтөр үлэҕэ болҕомтобутун уурабыт, итиэннэ социальнай өйөбүлгэ күннээҕинэн эрэ муҥурдаммакка, кинилэр духуобунай-психологическай, ол иһигэр оҕону иитиигэ көрсөр кыһалҕаларын учуоттаан, көмөнү тустаан оҥорорго кыһаллабыт. Педагог, психиатр, нарколог, медик, юрист уо.д.а. сүбэлэрин тэрийэбит, ким туохха наадыйарынан көрөн, докумуоннарын оҥорторорго, чэпчэтии ыларга, алимены төлөтөргө көмөлөһөбүт. 

Кэлэр өттүгэр биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы үлэни күүһүрдэн, дьиэ кэргэн олоҕо-дьаһаҕа туруктаах, ийэлэр дьарыктаах буолалларыгар көмөлөһөр кииннэри тэрийэр ирдэнэрин, улаатан эрэр оҕолору чөл олох сиэригэр иитэргэ, ыччаты дьиэ кэргэн олоҕор бэлэмнииргэ болҕомто наадатын дакылаатчыт тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.  

Биһиги национальнай идиэйэбит

Арассыыйа Уопсастыбаннай палаататын демографияҕа, дьиэ кэргэҥҥэ, оҕо аймахха уонна дьиэ кэргэн үгэс буолбут сыаннастарын харыстыыр хамыыһыйата Росстаты кытары «Семья и дети России» хомуурунньугу таһаарбытын туһунан Арассыыйа Уопсастыбаннай палаататын чилиэнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Уопсастыбаннай палаататын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Лена Ефремова кэпсээтэ.

Нэһилиэнньэ хамсааһынын, ыал буолуу, оҕо төрөөһүнүн, доруобуйа харыстабылын, дьарыктаах буолуу, ыал дохуотун көрдөрүүлэрин, о.д.а. чахчыларын түмэн, тэҥнээн көрөн баран, элбэх оҕолоох ыаллар ийэлэригэр бэйэ дьарыктаах буолуутун сайыннарар, үлэҕэ имигэс кыраапыгы, тэйиччиттэн үлэлиири олохтуур наада эбит диэн түмүк оҥоһуллубут. «Оҕолорго – идэтийбит ньээҥкэлэри», «Уопсастыбаннай доруобуйа навигатора» бырайыактар оҥоһуллубуттар, дьиэ хаһаайкаларыгар үлэ төлөбүрүн боппуруостара дьүүллэһиллибиттэр, 85 субъекка ыйытык ыытыллыбыт. Бу хомуурунньук матырыйаалларыгар тирэҕирэн, дьиэ кэргэни өйөөһүн кэлим тиһигэ тэриллиэхтээх эбит.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи Уопсастыбаннай палаата Оҕо аймах 10 сылын чэрчитинэн 2027 сыллаахха диэри Былааны ылынан, оҕону иитиигэ судаарыстыба уонна уопсастыба ылар оруолларын күүһүрдэргэ утумнаахтык үлэлиир, сыллата араас дьаһаллары, пуорумнары тэрийэр. 2019 сыллаах пуорум түмүгүнэн Ил Дархан «Биһиги – Арассыыйа кэскилэбит» бырайыак туһунан» ыйааҕы таһаарбыта. Манна судаарыстыбаннай бэлиитикэ сүрүн соруга ыйыллыбыта: эргиччи сайдыылаах, бэйэтин дьиэ кэргэнин, олорор уопсастыбатын уонна дойдутун интэриэстэрин туһугар үүнэр-сайдар, үлэлиир патриоту, Арассыыйа гражданинын иитии буолара этиллибитэ. 2020 сыллаахха ыытыллыбыт эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы онлайн пуорумҥа 12 тыһыынча киһи кыттыбыт. Интэриниэт ситимигэр оҕолор уонна төрөппүттэр иһитиннэрэр-биллэрэр өттүнэн куттала суох буолууларын хааччыйыыга анаммыт «төгүрүк остуол» быһаарыылара Сыыппара технологиятын сайдыытын, сибээс уонна маассабай коммуникация федеральнай министиэристибэтинэн бигэргэнэн, оҕо аймахха куттал суох буолуутун хааччыйыы 2021-2027 сс. былааныгар киллэриллибиттэр.

– Конституцияҕа дьиэ кэргэн уонна оҕо судаарыстыбаннай бэлиитикэ  ураты тутуллар соруга буолара чопчу ыйылынна, онон демографияны быһаарыы, дьиэ кэргэни араҥаччылааһын биһиги национальнай идиэйэбит буолар, – диэн түмүктээтэ этиитин Лена Павловна.

Уус-уран айымньы көмөтүнэн    

 Санаа атастаһыыта Национальнай бибилэтиэкэни кытары кыттыһан тэриллэринэн, кэпсэтиигэ билии биһигин үлэһиттэрэ көхтөөхтүк кытыннылар. Библиограф Максим Эверстов нуучча классическай литературатыгар (Фонвизин «Недоросль», Островскай «Гроза», Николай Некрасов «Русские женщины») ийэ уобараһа, ийэ оҕоҕо сабыдыала бэйэтин кэмиттэн тутулуктанан, хайдах курдук уратылаһарын ырытта. Ол эрээри, хайа даҕаны кэмҥэ оҕо дьиэ кэргэҥҥэ көҥүлэ суох, бэйэтин толкуйунан тобулуммат түбэлтэтигэр, олоххо таба суолу булара уустугун быһаарда. Юлия Смольникова саха, нуучча уонна омук литературатын холобуругар «Мама в книге» бырайыагы оҥорбуттарын билиһиннэрдэ.

Кэбээйиттэн Мукучутааҕы модельнай бибилэтиэкэ сэбиэдиссэйэ Ия Им   «Литератураҕа ийэ уобараһа» диэн библиотечнай уруоктары ыытан, Кэбээйи улууһуттан төрүттээх суруйааччылар, поэттар, олохтоох ааптардар ийэ туһунан айымньыларын билиһиннэрэр эбит.

Бастакы уруокка репрессия содулун этинэн-хаанынан билбит поэт Иван Петров «Ийэм ыллаабыта» хоһоонун, айар үлэҕэ бэркэ ылсан иһэн, олохтон эрдэ туораабыт поэт Григорий Кобяков «Ийэм илиилэрэ», «Ийэ сарсыардата» уонна «Ийэбэр» диэн хоһооннорун аахпытын оҕолор бэркэ долгуйа истибиттэр. 

– Ил Дархан Айсен Николаев, улууспут баһылыга Иван Левин уонна улуустааҕы киин бибилэтиэкэ дириэктэрэ Анна Ионова бары биир сүбэнэн кыттыһаннар, биһиги базабытыгар IT-киини арыйбыттара. Онон аныгы технологияны туһанаммыт, Ийэ сылыгар уонна өрөспүүбүлүкэ 100, Кэбээйи улууһун 85 сылларынан бу тиэмэбитин өссө кэҥэтэ сылдьабыт. Ааптардартан уонна кинилэр дьонноруттан көҥүл ыламмыт, оцифровканан эмиэ дьарыктаныахпыт, – диэтэ Ия Николаевна.

Үлэ саҕаланна

 Улуустар хайдах үлэлээн эрэллэрин Хаҥалас улууһун холобуругар ырылхайдык көрүөххэ сөп. Бу улуус дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Анатолий Антонов маннык кэпсээтэ:

– Дойду салалтата ийэҕэ, дьиэ кэргэҥҥэ ураты болҕомтотун уурарын мин тус бэйэм, биэс оҕолоох ыал аҕа, бэркэ билэбин. Ийэ уопсастыба олоҕор ылар суолтатын сыаналаан, быйылгы сылы Ил Дархан Ийэ сылынан биллэрдэ, элбэх боччумнаах дьаһаллар олоххо киллэриллэн эрэллэр. Оҕо төрөөһүнүн көрдөрүүтэ биһиэхэ уруккуттан үрдүк этэ, ол курдук, 1991 сыллаахха диэри Хаҥаласка 10 уонна онтон элбэх оҕолоох 95 Дьоруой ийэ баара. Кинилэртэн биир Дьоруой ийэ 13 оҕону төрөтөн ииппитэ, Мохсоҕоллооххо олорор.

Билигин улуус үрдүнэн элбэх, ол эбэтэр биэс уонна онтон элбэх оҕолоох 775 ыал, аҕыс оҕолоох икки ыал, тулаайах оҕолору ылан иитэр 13 ыал баар. Ийэ сылынан тэриллэр дьаһаллар былааннарын оҥорон, үлэбитин саҕалаатыбыт. Онон сыл устатыгар научнай-практическай кэмпириэнсийэлэр, «төгүрүк остуоллар», элбэх оҕолоох ыаллары чиэстээһин, бастыҥ ыаллар уопуттарын тарҕатыы, быыстапкаларын тэрийии дьаһаллара ыытыллыахтара, ийэлэр, аҕалар түмсүүлэрин үлэтэ күүһүрдүллүө, Дьоруой ийэлэргэ альбомнар, кинигэлэр тахсыахтара. Нэһилиэк ахсын Ийэ искибиэрдэрин тутуу үлэтэ салгыы ыытыллыаҕа.  

Куорат олохтооҕо Марианна Неустроева Ийэ сылынан элбэх оҕолоох ыалларга уһаайба сирин биэриигэ болҕомто ууруллара наадатын ыйда, кини маннык уочаракка турбута аҕыс сыл буолбутун эттэ.

Үс чааһы төрүт билбэккэ

 Кэпсэтиини иилээн-саҕалаан ыыппыт юридическай наука дуоктара Александр Ким-Кимэн бастакы Бэрэсидьиэн Михаил Николаев көҕүлээһининэн өрөспүүбүлүкэҕэ 1993 сыллаахха Ийэ күнэ олохтоммутун, ону иилэ хабан ылан, бүтүн Арассыыйа үрдүнэн Ийэ күнэ диэн баар буолбутун, ити  курдук Саха Өрөспүүбүлүкэтэ социальнай эппиэтинэстээх көҕүлээһиннэри оҥорорун бэлиэтээтэ. Түмүгэр эттэ:

– Биһиэхэ, саха дьонугар, хас биирдиибит дууһатыгар Ийэбит баар. Дэлэҕэ даҕаны: «Ийэ баар бу сиргэ -- аан дойду аанньала» диэн ыллыахпыт дуо? Ол иһин Ил Дархан Айсен Николаев быһаарыытын өйөөммүт, ийэҕэ анаммыт кэпсэтиини тэрийдибит. Үс чааһы төрүт билбэккэ аһардыбыт, барыта сүүстэн тахса киһи кыттыбытыттан, 16 киһи тыл эттэ, өссө да этиэх баҕалаах элбэх эбит. Сыл устата ыытыллар үлэҕэ-хамнаска тирэх буолар, өй-санаа салгыыр олус наадалаах этиилэр киирдилэр. Махтал. Ийэ туһугар кыһаллан үлэлиэҕиҥ! Ийэттэн дьоллоох буолуоҕуҥ!

Раиса СИБИРЯКОВА