Арҕаа дойдуларга натуральнай ас сүппүтэ, суох буолбута өссө ыраатта. Бөдөҥ корпорациялар миллиардынан барыһы сырсаллар, дьон доруобуйатыгар наадыйбаттар. Бу корпорациялар аан дойдуну аһаталлар. Өскөтүн судаарыстыба нэһилиэнньэтин көмүскүүр буоллаҕына элбэх ороскуоттаах, өр сыллаах чинчийии оҥоруохтаах, ол кэннэ бобор, хааччахтыыр сокуоннары ылыныахтаах. Россияҕа оннук чинчийии, сокуон да суох.

Арҕаа дойдуларга уопсастыбаннас күүскэ үлэлиир. Хонтуруоллуур тэрилтэлэр боломуочуйалара улахан, аптарытыаттара да үрдүк. Россияҕа итинник боломуочуйалаах уопсастыбаннай хамсааһын суох, тэриллэ да илик.

Саамай кыһыылааҕа — араас быра­мыысыланнай бородуукталарга (халбаһыы, кэнсиэрбэ бары көрүҥэр, арыыга, мыылаҕа, тиис пасталарыгар, спрейдэргэ, о.д.а.) ТУ диэни тутталлар (техническое условие). Манна оҥорон таһаарааччы тугу, төһөнү кутара, буккуйара барыта көҥүл. Маны хааччахтыыр ханнык да сокуон суох. Россияҕа оҥорон таһаарааччыларга, тэрилтэлэргэ, бырамыысыланнас бары көрүҥэр соһуччу бэрэбиэркэлэр сокуонунан көҥүллэммэттэр. Бэрэбиэркэ буолуо 10 күн иннинэ булгуччу биллэриэхтээхтэр. Манна холуну, дьирими тардыһыы барар, ол саарбаҕа суох. Кэһиилэр баар да буоллахтарына ыстарааба олох кыра, аҕыйах тыһыынча солкуобай.

Арҕаа дойдуларга бэрэбиэркэ соһуччу буолар. Оннооҕор түүн да кэлэн бэрэбиэркэ оҥоруохтарын сөп, ону сокуоннара көҥүллүүр.

"Е" диэн индекстээх химическэй булкааһыктар ахсааннара балтараа тыһыынчаттан тахсыбыт. Бу Европатааҕы каталогка киирбит нүөмэрдэринэн. Маны таһынан Америка туспа каталогтаах.

Россияҕа тыа хаһаайыстыбата судаарыстыбаттан сөптөөх өйөбүлү ылбакка эстэн эрэр. 1990 сылга ССРС-ка быһа холоон 60 мөлүйүөн ынах сүөһү баара, оттон билигин РФ-га баара-суоҕа 8 мөлүйүөн курдук хаалла. Ону, баҕар, Сойуус ыһыллан тус-туспа судаарыстыба сүөһүтэ буолбуттара диэхтэрэ. Ол иһин тэҥнээн көрөбүт.

ССРС-ка 293 мөлүйүөн нэһилиэнньэлээҕэ, ол аата 1 сүөһүгэ 4,8 киһи тиксэр.

Оттон РФ-га 144 мөлүйүөн киһи баар, 1 сүөһүгэ 18 киһи тиксэр. Ол аата сүөһү ахсаана 4 төгүл курдук кыччаабыт.

Бородууксуйа аччаан, пальма арыытын аска туттуу туох да хааччаҕа суох күүскэ бара турар. Оннооҕор сиир тууспутугар. Манан ону биэрээри канцерогеннай холбоһугу тутталлар. Сокуоҥҥа эппиэттиэхпит диэн урукку ГОСТ-ары суох гынаары сылдьаллар эбэтэр суох гыннылар дуу?

Пластиковай иһити, целлофаны сууга-хааҕа туттуу күүскэ бара турар. Пластик састаабыгар "бисфенол" диэн дьааттаах холбоһук баар.

1) канцероген — рак ыарыыны көбүтэр;

2) гонадотоксическай — ууһуур уоргаҥҥа дьайар;

3) мэйиигэ, о.д.а. уорганнарга дьайар. Киһи организмыгар өр мунньуллар.

Уопсайынан, ас бородууктатыгар дьааты кутуу билиҥҥи олох ирдэбилин курдук буолла. Дьиҥинэн, Роспотребнадзор, ветсулууспа, медиктэр, дьокутааттар "киһи олоҕор буортулаах химическэй холбоһуктары туттумаҥ” диэн туруорсуохтаах этилэр.

Холобурга, аска химическэй холбоһугу туттар төрүөттэрэ: сытын, амтанын тупсараары, табаарынай көрүҥүн (өҥүн уларытаары), өр кэмҥэ буорту буолбатын диэн, о.д.а. биричиинэлэринэн тутталлар.

Оннооҕор 20-тэн тахса араас эбиилиги куталлар уонна онтон 2-3 эрэ компонены этикеткатыгар суруйаллар, уоннааҕытын суруйбаттар. Оҥорон таһаарааччы төһөнү кутара, рецебиттэн туоруура көҥүл, онно туох да хааччахтыыр сокуон суох. Ол аата кини туох да сокуону кэспэтэх курдук буолар.

Химическэй холбоһуктары киһиэхэ ханнык дьайыыны оҥо­рол­лорунан классификациялаатым. Бу мин өйтөн суруйуум буолбатах, бары араас кэмҥэ бэчээккэ тахсыбыттара.

1) КРАСИТЕЛЛЭР (оһоҕос, быар, бүөр, тирии ыарыыларын көбүтэллэр). Е104, Е110, Е120.

2) КАНЦЕРОГЕННАР:

Е103, Е105, Е121, Е123, Е125, Е126, Е130, Е131, Е142, Е152, Е153, Е210, Е211, Е213—217,

Е231, Е232, Е242, Е251, Е252, Е321, Е330, Е431, Е447, Е900, Е905, Е907, Е952. Аспартам.

3) МУТАГЕННАР, ГОНАДОТОКСИЧЕСКАЙДАР:

Е104, Е124, Е128, Е230—233, Аспартам.

4) АЛЛЕРГЕННАР:

Е131, Е132, Е160, Е210, Е214, Е217, Е230—232, Е239. Е311—313, Аспартам.

5) АСТМАТИКТАРГА көҥүллэммэттэр: Е102, Е107, Е122—124, Е155, Е211—214, Е217, Е221—227.

6) АСПИРИҤҤА чувствительнайдарга көҥүллэммэт: Е107, Е110, Е122—124, Е155, Е214, Е217.

7) БЫАРГА, БҮӨРГЭ дьайар:

Е220, Е302, Е322, Е510, Е518.

8) ЩИТОВИДНАЙ былчархайга дьайар: Е127.

9) ТИРИИГЭ дьайар: Е230, Е233.

10) ОҺОҔОСКО дьайар: Е220—224.

11) КУРТАХХА, ас буһарыытыгар дьайар: Е338—341, Е407, Е450, Е461, Е463, Е465, Е466.

12) ҮӨСКЭХХЭ дьайар (эмбриотоксическай): Е233.

13) ОҔОЛОРГО сиэтимэҥ: Е249, Е262, Е310—312, Е320, Е514, Е623, Е626—635.

14) ХОЛЕСТЕРИНЫ хааҥҥа эбэр: Е320.

15) ОРГАНИЗМҤА битэмииннэри суурайар: Е220 (В1 битэмиини алдьатар); Е222—227 (В12); Е320 (Д биэтимиини); Е925 (Е битэмиини).

Мантан да атыттар бааллара саарбаҕа суох. Россияҕа Е121 (цитрусовай) уонна Е123 (амарант), консерваннар Е240 (формальдегид) уонна 2005 сылтан Е216, Е217 бобуулаахтар, Уоннааҕылар бары көҥүллэнэллэр.

Омуктарга бобуулаах химическэй холбоһуктары бэйэлэрэ сиир бородуукталарыгар туттубаттар. Экспорга барар бородууктаҕа ГМО да, бобуулааҕы да тутталлара көҥүл. Холобур, бэйэлэрин дойдуларыгар бобуулаах химическэй холбоһугу тутуннахтарына ыстарааба мөлүйүөнүнэн доллар, евро буолар. Онон кыра хампаанньалар моҥкуруут бараллар, лицензиялара былдьанар, хаайыыга да угуохтарын сөп.

Бүтэһигэр, норуоттарыгар кыһанар дойдуларынан Скандинавия (Норвегия, Швеция), ону таһынан Финляндия, Австралия буолаллар. Ити дойдуларга химическэй эбииликтэргэ саамай элбэх бобуу баар. Онон төһө кыалларынан бэйэ аһыырыгар сүөһү, сылгы ииттэн тыаҕа олоруҥ диэн эдэр ыччаты ыҥырабын. Оттон салалта өттө тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ дохуоттаах буолалларын курдук эккэ, үүккэ субсидияны урдэтиэхтээхтэр.

Виссарион Николаев, общ. корр. Ньурба оройуона, Хатыҥ Сыhыы