Сыалаахха уонна сыата суохха араараллар

--Балык көрүҥэ элбэх, ол ахсын иҥэмтэлээх эттигин эгэлгэтинэн уратылаһар эрээри, сүрүннээн, сыалаахха уонна сыата суохха араараллар, -- диир учуонай. – Иккиэн үрдүк хаачыстыбалаах белоктарынан баайдар. Ити гынан баран, сыалаах балык киһи этигэр-хааныгар ордук туһалаах: Омега-3 сыа кислотата уонна D битэмиинэ элбэх. Сыата суох балык эмиэ үчүгэй өрүттэрдээх. Ол курдук, сорох чинчийээччилэр метаболическай синдром сайдарын уонна сүрэх ыарыытын харгыстыыр диэн түмүккэ кэлбиттэрэ.

Былыргыттан нэдиэлэҕэ биирдэ эбэтэр иккитэ “балык күнэ” диэн үгэс олохсуйан, күн бүгүнүгэр диэри тиийэн кэлбитэ мээнэҕэ буолбатах. Итинэн киһи этигэр-хааныгар киирэр эттик балаансатын тутуон сөп. Балык этин сиэтэххинэ – сүргэҥ көтөҕүллэр, иммунитетыҥ күүһүрэр. Быраастар ол иһин балык аһы нэдиэлэҕэ иккиттэн аҕыйаҕа суох сииргэ сүбэлииллэрин, балык куурусса, сибиинньэ, сүөһү этинээҕэр киһи этигэр-хааныгар икки төгүл түргэнник буһан иҥэрин Константин Максимович чорботон бэлиэтиир. Киһи сууккатааҕы орто нуормата – 70 кыраам балык. Доруобуйаҕа хоромньута суох буолар гына күн аайы эбиэккэ эбэтэр киэһэ аһылыкка кыра-кыратык тоорохойунан сиир сылдьыллыахтаах.

Балык балыктан уратылаах

--Балык сорох көрүҥэ битэмиинэ суох, оттон сорохтор киһи этигэр-хааныгар олус туһалаахтар. Үгүс суорка минеральнай эттигэ битэмииннээҕэр элбэх буолар гынан баран, туһата тугунан да кэмнэммэт. Муора балыга өрүс уонна күөл балыктарыттан чыҥха атын. Маныаха балык аһыыр, сылдьар уута төһө ырааһа эмиэ сабыдыаллыыр, -- диир учуонай.

Балыкка ханнык сүрүн битэмииннэр баалларын ылан көрүөҕүҥ:

• D битэмиин. Кальцийы иҥэрэргэ, гормональнай фон оннун буларыгар, эккэ-хааҥҥа атастаһар дьайыылар баралларыгар көмөлөһөр. Чуолаан, оҕо улаатарыгар туһалыыр.
• РР битэмиин. Иккис аата – никотиновай кислота. Киһиэхэ бу эттигэ тиийбэтэ кутталлаах, араас ыарыы үөскүүрүгэр сылтах буолуон сөп. Никотиновай кислота хаан тутулун тупсарар, баттах үүнэригэр көмөлөһөр. Дерматологтар үксүн тирии бааһыгар аныыллар.
• А битэмиин. Харах көрөрүн тупсарар. Эрдэ сылайары харгыстыыр, тулууру үрдэтэр буолан, спортсменнарга уонна сүгэр-көтөҕөр үлэлээх дьоҥҥо ордук туһалаах.
• В12, В6 битэмииннэр. Куртах-оһоҕос үлэтин тупсараллар, хааҥҥа саахар таһымын туталлар.

--Балык көрүҥүттэн тутулуктанан, туһалаах эттигэ араас буолар. Өрүс уонна муора балыктарыгар кальций, фосфор, цинк, тимир, йод, фтор, селен бааллар, -- диэн быһаарар Константин Максимович. – Үгүстэр миигиттэн ханнык балыкка элбэх туһалаах эттик баарын ыйытааччылар. Дьиҥэр, хас биирдии балык бэйэтэ туспа үчүгэйдээх. Диетологтар уонна сөптөөхтүк аһааһын исписэлиистэрэ чинчийбиттэринэн, киһи Хотугу муораттан бултаммыт балыгы элбэхтик сиэхтээх эбит. Хотугу балык сыата, битэмиинэ уонна минерала элбэх буолан, киһи этигэр-хааныгар туһата сүҥкэн. Муҥуру (чыыры), уомулу, тууччаҕы, чорбоҕору (муксууну), күндүөбэйи, быраҥааттаны сиэтэххэ, туһата тута биллэр.

Хотуттан аҕалыллыбыт балык тымныыттан харыстанар сыалаах буолан, минньигэс амтаннаах. Сыатыгар Омега-3 баар. Ол сүрэх былчыҥа уонна тымыр үлэтигэр үчүгэйдик сабыдыаллыыр. Элбэх белоктаах уонна кыра калорийдаах буолан, спортсменнарга ордук барсар. Цинк, никель, хлор, фтор уонна хром киһи сууккатааҕы нуорматын хааччыйаллар.

Сандалы күндү аһынан күн аайы үссэниэххэ

 Чорбоҕор (муксуун) – саамай тарҕаммыт уонна минньигэс амтаннаах балык. Ыраас ууну сөбүлүүр. Тыыннаах балык 100 кыраамыгар 88 ккал тиксэр. Онуоха белога эмиэ элбэх – 17,5 кыраамҥа диэри. Сыата 2 кыраам кэриҥэ. Орто уһуна 75 см буолар, ыйааһына 7 киилэҕэ тиийэр.

Муҥур (чыыр) – хотугу күндү балык. Ханнык ньыманан астыыргыттан тутулуга суох олус минньигэс уонна туһалаах. Этэ сымнаҕас, чэпчэки, битэмииннэринэн баай. В битэмиинэ элбэх буолан, эти-хааны бөҕөргөтөр, мэйии үлэтин хааччыйар. Иккиһинэн, никель, сиэрэ, кальций, цинк, хром уо.д.а. элбэх микроэлэмиэннэрдээх. 150 кыраамы сиэтэххинэ, күннээҕи нуормаҕын хааччыйар. Үсүһүнэн, белога элбэх, углевода суох буолан, ыйааһын түһэрэргэ көмөлөһөр. Ити бүтүннүүтэ киһи иммунитетын тута сылдьарын хааччыйар, тымыры уонна сүрэҕи бөҕөргөтөр, ырарга эттиктэр атастаһалларын сүрүннүүр.

Уомул – саамай элбэхтик сиэниллэр балык. Минньигэс амтаннаах, элбэх битэмииннээх. Кэлин биллэрдик аҕыйаата. Ол иһин күндүтүйдэ. Уомулга туһалааҕа элбэх. Сыата сүрэх ыарыһахтарга көмөлөөх. Чорбоҕортон уонна муҥуртан хаалсыбат битэмииннээх.

Тууччах маҕаһыыннарга даҕаны дэбигис көстүбэт. Күндү балык. Этэ олус минньигэс уонна иҥэмтэлээх. Орто ыйааһына 15 киилэҕэ, уһуна 1,5 миэтэрэҕэ тиийэр. Муҥутаан 50 киилэлээх буолар. Бу балык туһатын эмиэ Хотугу муора күүһүн кытта ситимнииллэр. Сыа араҥалаах, битэмииннэринэн уонна минералларынан баай. Атын балыктар эттэрин кытта тэҥнээтэххэ, эрчими-уоҕу биэрэр кыаҕа улахан. Тууччах сүрүн туһата: белога элбэх, углевода суох, сыалаах уонна В бөлөххө киирэр битэмииннээх, холиннаах, ниациннаах уонна Е, РР битэмииннэрдээх. Киһи этэ-хаана сөптөөхтүк үлэлиирин хааччыйар минерала элбэх.

Саха собото – аан дойдуга тарҕаммыт көмүс собо көрүҥэ. Собону чинчийэр үөрэхтээхтэр суруйалларынан, бу балык этигэр эмиэ мундуга курдук киһи этигэр-хааныгар түргэнник иҥэр белок элбэх. Собо миинэ экстрактивнай эттигэ баһаам буолан, саҥа төрөөбүт ийэҕэ үүт киллэрэр, иҥсэни көбүтэр, оһоҕос үлэтин түргэтэтэр, эр киһи күүһүн үрдэтэр. Собо – намыһах калорийдаах аһылык. 100 кыраамҥа 81 бырыһыан белоктаах, ол 87 ккал, сыата – 19 бырыһыан, ол 16 ккал тэҥ. 300 кыраам собо этин сиэтэххинэ, этиҥ-хааныҥ суукканы быһа сөптөөх белогунан хааччыллар. Собоҕо белогу уонна сыаны тэҥэ йод, фосфор, фтор, магний, тимир, кальций курдук элбэх туһалаах эттик уонна аминокислота бааллар.

Собо – битэмиин кыладабыайа. В, Е, С, А бөлөх битэмииннэрдээх. Собо этэ намыһах калорийдаах буолан, диетаны тутуһар дьон сииллэр. Сүрэх-тымыр ыарыылаах дьоҥҥо эмиэ туһалаах. Собо этигэр баар йод былчархай үлэтин тупсарар. Фосфор, фтор, кальций уҥуох кытаатарыгар, баттах, тыҥырах үүнэригэр көмөлөһөллөр. Собону оҕолорго хайаан даҕаны сиэтиллиэхтээх. Кэтээн көрдөххө, балыгы сиир оҕо иммуннай систиэмэтин үлэтэ тупсар, аҕыйахтык ыалдьар, өйө сайдар, уҥуоҕа уһуур. Фосфордаах уонна В бөлөх битэмииннээх буолан, киһи мэйиитин үлэтин тупсарар. Намыһах калорийдаах, толору белоктаах, кыра сыалаах, хромнаах буолан, собо этэ сахарнай диабеттаах ыарыһахтарга олус туһалаах. В, Е, С, А битэмииннэр араас сыстыганнаах уонна искэн ыарыыларыттан араҥаччылыыллар. Е уонна А битэмииннэр киһи сыатын уулларар буоланнар, ырарга көмөлөһөллөр. Эрдэ кырдьыыттан, депрессияттан, харах мөлтүүрүттэн харыстыыллар.

Мунду  A, Д, E битэмииннэринэн, селен, цинк, йод, тимир, кальций, магний, фосфор курдук микроэлэмиэннэринэн баай. Былчыҥ матырыйаала буолар элбэх туһалаах белоктаах, аминокислоталаах.  Мунду В3 (никотиновай кислота) диэн килиэккэ иһигэр эниэргийэ оҥорор, сэниэ киллэрэр, ону таһынан ньиэрбэ, былчыҥ үлэтигэр наадалаах битэмиинэ элбэх. Мунду 16-20 бырыһыана ыраас белок, туһалаах ас. Мундуга киһи санаатын көтөҕөр, бөҕөргөтөр гормон -- серотонин баар, ол киһи улаханнык стресстээбэтигэр, иммунитетын бөҕөргөтөрүгэр наадалаах. 

Күөнэх эмиэ мундуга майгынныыр. Саамай сүрүнэ – сөпкө астаныллыахтаах. Сибиэһэй балык миинэ, ууга уонна паарга буспут, уокка үтүллүбүт балык этэ ордук туһалаахтар.

Василий НИКИФОРОВ.