40 сыл ыстаастаах быраас-ортопед, үрдүк категориялаах травматолог Христофор Григорьевич Михайлов көрсөр. Кини Мэдиссиинэ киинин поликлиникатыгар уонна куорат 1-кы №-дээх поликиникатыгар уопсайа 14 сыл оҕо ортопед-бырааһынан үлэлээбит уопуттаах эбит. Бу киһигит буоллаҕына, ити бэйэм туспунан этэбин, ортопеды да, травматологы да, өссө оҕо исписэлииһин кыайан араарбат киһи буолан биэрдим.

-- Бастаан оҕо туттар-хаптар быһыытын-таһаатын чинчийэн көрүллэр, -- Христофор Григорьевич улам итийэн-кутуйан кэпсээн киирэн барар. – Санна, саннын лаппаакылара хайдах быһыылаахтарый? Синньигэс биилинэн төһө көнөнүй? Эбэтэр кэдэгэрий? Наһаа көнө эбэтэр кэдэгэр буолуо суохтаах. Көхсө эмиэ наһаа көнө эбэтэр токур буолара сөбө суох, ортотунан буолуохтаах. Төбөтө кыҥнаҕар буоллаҕына, хайа өттүгэр кыҥнаҕарын булгуччу бэлиэтиэххэ наада. Төбөтө уҥа-хаҥас эргийэрэ хайдаҕый. Онуоха сэҥийэтэ санныларыгар тиийэр буолуохтаах. Өттүгүн уҥуоҕа хайа эрэ өттүгэр иҥнэйбит буоллаҕына, биир атаҕа кылгас буолар. Тобуктара кыпсыгырдара эбэтэр маадьаҕардара быһаарыллар. Тилэхтэрэ тас диэки эбэтэр ис өттүгэр үмүрүччү үктүөхтэрин сөп. Уллуҥахтар үрдүк эбэтэр хаптаҕай (плоскостопие) буолаллар. Аллараа нүксүтэн көрөн, синньигэс биилинэн хайа быччыҥа ордук күүрэн сылдьара, тэҥэ суох буолуута (сколиоз) быһаарыллар. Түөс килиэккэтэ иһирдьэ киирбит дуу эбэтэр куурусса түөстэммит дуу?

Ити барыта дьахтар төрүүрүгэр оҕото ылбыт дьиэктэрэ буолаллар. Моой тоноҕоһунан барар тымырдар баттаннахтарына, мэйии сөптөөх бэссэстибэлэри ылбат. Оччоҕо гипоксия, кислород мэйиигэ ситэ киирбэт буолан, оҕо төбөтүн иһинээҕи хаанын баттааһына үрдүүр. Оҕо түргэнник сылайар эрээри, гипер-актыыбынай: биир сиргэ таба олорбот, мээнэ-мээнэ саҥарар буолар. Хойутаан хаамар, саҥарар, мөлтөхтүк көрөр-истэр буолуон сөп. Биһиги кииммитигэр Швейцарияҕа оҥоһуллубут аппараатынан туочукаларынан массаастаан, быччыҥнарын сымнаталаан, оҕо хоолдьугун оннун булларан биэрэбит.

Оҕоҕо 3 ыйыттан 1 сааһыгар, онтон 3-4 сааһыттан оскуолаҕа киириэр, салгыы 18 сааһыгар диэри туттуутугар-хаптыытыгар, уҥуох-быччыҥ систиэмэлэрин сайдыытыгар, тоноҕоһо, түөһүн килиэккэлэрэ дьиэктэрдээх буоллахтарына, мэдиссиинэ кэтээн көрүүтэ баар буолуохтаах.

Оҕо элбэх паталогиялаах төрүүрэ мэлдьэх буолбатах. Төрүүр оҕо доруобуйата ийэтиттэн тутулуктаах. Аспыт-үөлбүт, экологиябыт уларыйбытын таһынан, элбэх куһаҕан дьаллыктарга ылларыы баар. Кистэл буолбатах, ийэ буолуохтаах кыргыттарбытыгар, буолбут дьахталларбытыгар ити этии эмиэ быһаччы сыһыаннаах. Билиҥҥи оҕо сүүрүүлээх-көтүүлээх, хамсаныылаах оонньуулары оонньообот буолла. Эгэ, илии үлэтигэр сыстыа дуо? Бэл, тыа сирин оҕото ити дьарыктан тэйдэ. Хамсаммат буолуу оҕоҕо да. кырдьаҕаска да дьайар. Бу гынан баран, оҕо организма сайдан иһэрин уонна сайда турарын быһыытынан, хамсаныы киниэхэ булгуччу наадалаах естественнэй наадыйыы, нуорма буолар. Кырдьаҕас киһилии наар олорон, сытан тахсар оҕону, эдэр киһини эһиги өйгүтүгэр оҥорон көрүҥ эрэ. Бу оҕо доруобуйата, сайдыыта төһө бэрт буолуоҕай?

Аныгы оскуолаҕа паарта, өйөнөрдөөх олоппос диэн суох. Урут кыра оҕо, орто уонна улахан оҕолор кээмэйдэринэн учуоттанан оҥоһуллубут, иҥнэйиилээх сирэйдээх, көхсүнэн өйөнөрдөөх паарталарга уонна олоппосторго олороннор, оҕолор үөрэнэр этилэр. Олор быраҕыллыбыттара быданнаата. Билигин түөрт үрдүк атахтардаах, үрдүк көнө сирэйдээх остуоллар уонна табуретка олоппостор бааллар. Үөрэх маннык инбэнтээрэ, чуолаан кыра саастаах оҕолорго, барсыбатын туһунан суруйа сатаан баран тохтообуттара.

 Араас муодунай гаджеттары бастакынан туттубут сайдыылаах дойдулар оҕо үөрэх тэрилтэлэригэр ити сэптэри бас-баттах туһаныытын бэрээдэктээбиттэрэ ыраатта. Кыра оҕо уйулҕатыгар буортулаах дьайыытын үчүгэйдик билэр буолан, баай дьон оҕолоро III кылааска тиийиэр диэри букатын туттаран да көрбөттөрүн туһунан суруйаллар.

Норуот иитиитин -- болҕомтоҕо

Ортопед-быраас, травматолог Христофор Михайлов кэпсээнэ итинник. Олоххо, үлэҕэ уопуттаах киһи барыта баары этэр. Урукку оҕо кыратыттан дьонугар «туһа киһи» буолан улаатара. Ол да буоллар, төрөппүттэрэ оҕолорун харыстаан, уҥуоҕа хааннаныа диэн, кыратыгар ыараханы хаһан да үлэлэппэт этилэр. Оттон сүүрүү-көтүү, тэҥнээхтэриниин оонньооһун, дьиэ бытархай ис-тас үлэтин толоруу чааһынан кэпсии да барыллыбат. Кэлин хайдахтаах да ыарахан илии үлэтиттэн иҥнэн турбат, ураты сатабыллаах, кыайыылаах-хотуулаах, бииртэн биир лиҥкир саха дьонун көлүөнэлэрэ кэлэн испиттэрэ баара.

Аныгы сайдыылаах эмтээһин көрүҥэ

-- Киһи доруобуйата тоноҕостон улахан тутулуктаах, -- диир Сайдам Михайлов.

Сайдам эдэр эрээри, 7 оҕолоох дьиэ кэргэн аҕа баһылыга киһи. Бэйэтин доруобуйатын чэбдигирдэр дьаныарынан элбэхтик баран-кэлэн, наадалаах буолуоҕа диэбитин иҥэн-тоҥон билсэн, үөрэнэн, сис тоноҕоһун көннөрөр, эмтиир “Атлант-Саха” киини аһан үлэлэтэр.

 – Тоноҕос диэн, уобарастаан эттэххэ, балаҕаҥҥын тутан турар тулааһын баҕаната уонна тойон өһүөтэ буоллаҕа. Баҕанаҥ иҥнэйдэҕинэ – улахан иэдээн, хайа, балаҕаныҥ сууллан хаалыа дии. 14 быччыҥ кэтэх аннынан төбөнү үс эрээтинэн тутан сылдьар. Төбөнү тутар бастакы сүһүөх «атлант» диэн ааттанар. Грек омук мифологиятыгар Атлант диэн ааттаах, сир шарын сүгэн турар улуу бухатыыр баарын бары билэбит. Төбөбүт -- сир шара, оттон тоноҕоспут бастакы сүһүөҕэ – ол Атлант бухатыыр.

Тоноҕос 33 сүһүөҕэ бэйэлэрин аналлаах уйаларыгар дьып-дьап курдук сөптөөхтүк олоруохтаахтар. Атлант ортотугар улахан дьөлөҕөстөөх, төбө уҥуоҕа эмиэ соҕотох хайаҕастаах. Бу балар бэйэ бэйэлэригэр сөп түбэһиэхтээхтэр. Хайалара эмэ бэрт быыкаатык да туора барбыт буоллаҕына, кыбыллыы тахсар. Атлант икки өттүнэн баар кыракый дьөлөҕөстөрүнэн төбөҕө тымырдар киирэллэр. Төбө иһэ – толору тымыр. Тымырдар аһылыкка наадыйаллар, ол ону хаан хааччыйар. Хаан (аһылык) аналлаах миэстэтигэр тиийэригэр, кыбыллыбыт тымыр мэһэй буолар. Оччотугар хаан баттааһына уларыйар, төбө ыалдьар.

Тымырдарга хаан киирбэккэ кыараан, кууран-хатан бараллар. Төбө моойунан кыайан эргийбэт буола ыараан, эһэ курдук, бүтүн көхсүгүнэн эргийэргэ тоноҕос икки ардынааҕы диискэ аалыллар. Тоноҕос бастакы сүһүөҕэ төбөнү кытта холбоһор олохтоох анал уйатыгар киирэн хааллаҕына, дьыала, дьэ, тупсар. 33 тоноҕос бары миэстэлэригэр сөпкө турар буоллахтарына, киһи атын уорганнара сөптөөхтүк  үлэлээн бараллар.

Швейцарияҕа айыллыбыт технологиянан тоноҕос уҥуоҕун көннөрөр аппараатынан үлэлиибит. Бу эпэрээссийэлээһин ньыматынан быһар-отор дьайыы буолбатах, онон куттала уонна ыарыыта суох. Аныгы сайдыылаах эмтээһин көрүҥэ буолар.

«Атлант» бырагырааманан Москуба уонна Саан-Бөтөрбүүр исписэлиистэрин кытары бу технологиянан бииргэ үлэлэспиппит. Эмтээһини анал сэртипикээттээх, анал үөрэхтээх быраас ыытар бырааптаах. Улуустарынан сылдьыталаан, дьону эмтиибит. Ол түмүгэр билигин биһигини бэйэбитин уонна үлэбитин-хамнаспытын билэр буоллулар. Инникитин үлэлиир дьиэ-уот, оҥорор өҥө өттүнэн кэҥиэхпит диэн бигэ эрэллээхпит.

Абыраммыттар элбэхтэр

Дьон киирэрин-тахсарын бэлиэтии көрөн, аттыларыгар ыксалаһан кэпсэтэн ылабын.

Леонид Романов, 47 саастаах. Куорат олохтооҕо. Тутууга үлэлиир. «Үөһэттэн охтоммун, төбөбүнэн муостаҕа саайыллыбытым. Сүнньүм нэһиилэ хамсатар буолбута, төбөм ыалдьара бэрт этэ. Маннык киин баарын истэн кэлэммин, сүнньүбэр икки сеансы ыллым. Хараҕым сырдаата, лаппа үчүгэй буоллум».

Дьокуускай Хатаһын олохтооҕо Александр Чепалов 30 сыл улахан массыынаҕа суоппардаабыт. «Анаабыр алмааһа» хампаанньаҕа 10 сыл баахтанан үлэлээбит, билигин да үлэлии сылдьар. Кэлин сылларга сиһэ ыалдьар буолбут. «Түргэнник сылайар, наар сытыахпын баҕарар буоллум»,- диэхтиир. Үлэ киһитэ барахсаны дьиҥнээх идэни кытта сибээстээх ыарыы буулаатаҕа. «Бастаан сүнньүбүн көннөрөн, төбөбүн олоруохтаах үүтүгэр олордон биэрбиттэрэ, -- диэн кэпсиир, -- онтон массааска ыытан, көхсүбүн сымнаппыттара. Барыта 15 сеансы ылбытым. БАД иһэн баран тохтоппутум. Эппит эрчиллиилэрин дьиэбэр оҥоробун. Атахтарым иҥиирдэрэ тардаллара тохтообута. Ыйааһыным 108 киилэ этэ, билигин 100 киилэ буолбут. Улаханнык эппэппин эрээри, уопсай туругум биллэ чэпчээтэ диэн санаалаахпын».

Оннук эрэ буоллун, хоһуун үлэһит, Александр!

Прокопий ИВАНОВ