Урукку кэмнэргэ өртөөhүнү күhүн уонна саас хас нэhилиэк аайы анал биригээдэлэри анаталааннар, чопчу былааннаан туран, өртөөhүнү саас аайы ыыталлара. Маннык өртөөhүннэр, биллэн турар, дьиэ сүөhүтүгэр эрэ буолбакка, тыа, ойуур кыылыгар барыларыгар туhалаахтара биллэр. Дьыл хайдах кэлэриттэн сааскы өртөөhүн хас хонук ыытыллара тутулуктаах. Сааскы өртөөһүн уhун кэмҥэ ыытыллыбат, ойуур хаара кэриигэ ууллубакка сыттаҕына ыытыллар. Ол муҥутаан 4-5 хонук буолуон сөп. Ходуhаҕа хаалбыт сэтиэнэҕи сиэн баран, уот кэрии саҕатынааҕы хаарга тиийэн умуллара чуолкай, онон сааскы өртөөһүҥҥэ тыалын эҥин барытын болҕомтоҕо ылыахха наада.

Саас сир тоҥ сытар буолан, уот сир кырсын эрэ сиир, арай дулҕаҕа уонна эмэх эҥин маска хаалыан сөп. Ону биригээдэ дьоно түүннэри-күнүстэри көрө сылдьаннар, тиhэҕэр тиийэ умуруораллар. Инньэ гынан, уот туруута харах далыгар сылдьан хонтуруолланар. Онтон күhүҥҥү өртөөhүн сир ириэнэх буолан, сиргэ дириҥник иҥэн, онно хаалан, торфалаах сиргэ уhун кыhыны быhа умайа, буруолуу сытыан сөп.

Биирдэ эмэ ойуур баhаардара турдахтарына даҕаны, аллараанан сиэн иhэн, өртөммүт сирдэргэ кэлэн, сыыйа мөлтөөн, бэйэтэ умуллан хаалар. Онтон билигин өртөөhүнү боппуттарын кэннэ, ол ойууруҥ баhаара хас да сыллаах сэтиэнэххэ, кур лаҥхаҕа кэлэн баран, дьэ, өссө күүhүрэн, илбиhирэн туран кэлэр. Ол кур лаҥхаҥ буорахтаах буочука тэҥэ буоллаҕа, өссө манна эбиитин күүстээх тыаллаах буоллун, дьэ, оччоҕо ол баhаары умуруоруохтааҕар, тыыҥҥын харыстаан тэскилииргэр, куотаргар эрэ тиийэҕин. Ойуурбут баhаардара кэлиҥҥи кэмҥэ улахан, киэҥ иэннээх хаарыаннаах күөх тыабытын күл-көмөр ыытар. Биричиинэтэ -- ити уонунан сылларга сытар кур лаҥхалары өртөөбөккө сытыарарбыт буолар.

Өртөөhүнү тоҕо дойду үрдүнэн кытаанахтык боппуттарын бары бэркэ диэн билэбит. Уонча сыллардаахха киин эрэгийиэннэргэ, Сибиир эҥин диэки дэриэбинэлэргэ дьиэлэр умайаннар,  дьон өлүүлээх түбэлтэлэр тахсаннар, ол диэки өртөөhүнү күүскэ боппуттара. Ол сүрүн биричиинэтэ эмиэ, дэриэбинэлэрин кытыылара барыта лаҥханан, сэтиэнэҕинэн бүрүллэн хааланнар, кыра да уоту ыыттаххына, дэриэбинэлэригэр саба сүүрэн киирэр. Оттон биhиэхэ манна дэриэбинэлэрбит иhинэн-таhынан сайыны быhа ынахтарбыт, сылгыларбыт мэччийэннэр, биир да салаа оту хаалларбакка, хара буорун эрэ хааллараллар, онно туох баhаара киириэй?

Аны сир-дойду лаҥханан бүрүлүннэҕинэ, сүөhүбүт-сылгыбыт аhылыгын хаачыстыбатын лаппа мөлтөтөн, тыа хаhаайыстыбатыгар элбэх охсууну таhаарар. Маны таhынан араас ыарыы турарыгар төрүөт буолуон сөп. Быйыл биhиги улууска үгүс ахсааннаах биэлэр үчүгэй туруктаах сылдьан кээhэннэр, сылгылаах дьон улахан ороскуоту көрүстүлэр. Бу кээhии төрүөтүн бэтэринээрдэр “сальмонеллёзный паратифозный аборт кобыл” диэн ыарыы дииллэр. Аны бу ыарыыбыт сыстыганнаах, атын доруобай сылгылар сутуллаллар эбит. Ыарыы көбүтэччилэрэ сылгылар убаҕастарын-хойууларын кытта ходуhаларга, мэччийбит сирдэригэр сытан эрэ ыарыыны тарҕаталлар эбит. Бэтэринээрдэрбит “бэрт элбэх сылгыга быһыы туруоран эмтиэхпит гынан баран, ол ходуhаҕа хаалбыт ыарыыбыт син биир атын доруобай сылгылары сутуйа туруохтара” диэн дьиксинэллэр. Дьэ, бу манна эмиэ били өртөөhүммүтүгэр тиийэн кэлэбит. Элбэх  сылгы хаhыытын сирдэринэн өртөөhүнү хайдах эрэ тэрийэн ыыттахпытына биирдэ эрэ, бу ыарыыттан босхолонорбут буолуо.

Бу боппуруоhу ойуур хаара ууллуон иннинэ уталыппакка улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ ыксаллаах быһыыны (ЧС) биллэрэн быhаара оҕустахха эрэ үчүгэй түмүгү аҕалыаҕа. Инньэ гынан, саамай кылаабынайа уот салгыы тарҕанарын бохсуохтаахпыт. Сааскы өртөөhүнү сөптөөхтүк, былааннаахтык, бириэмэтигэр, айылҕа хаамыытынан, күнүн-дьылын баттаhан тэрээhиннээхтик ыыттахпытына, хайдах курдук туhалааҕын көрдөрүөҕэ уонна салгыы сыллата өртөөhүнү ыытарга уопут буолуо этэ.

Василий Титов, Үөhээ Бүлүүтээҕи экологическай кэтэбил инспекциятын салайааччыта, РФ, СӨ Айылҕа харыстабылын туйгуна.