2016 cыллаахха Ил Түмэн XXI пленарнай мунньаҕын бэбиэскэтигэр, Дьокуускай Думатын көҕүлээһининэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин административнай сокуону кэһии туһунан Кодексын түүҥҥү кэмҥэ чуумпуну кэһиини хонтуруоллуур ыстатыйатыгар уларытыы туһунан сокуон барылын киллэрбиттэрэ. Ол түмүгүнэн Ил Түмэн "Чуумпу туһунан" сокуону ылыммыта.

Сиһилии быһаардахха, сокуон барылыгар чуумпуну подъезтарга, лифтэргэ, оҕо оонньуур былаһааккаларыгар тутуһар туһунан этиллэр. Чуумпуну уйгурдар дьайыыларынан  муусуканы, тэлэбиисэри, араадьыйаны, о.д.а. дорҕоон таһаарар тэриллэри улаатыннарыы, араас үнүстүрүмүөҥҥэ оонньооһун, хаһыы-ыһыы, о.д.а. тыас­тар буолаллар. Сокуонунан болдьоммут бириэмэҕэ пиротехниканы ытыа, өрөмүөн үлэтин ыытыа суохтааххын. Арай соһуччу туох эмэ саахал дуу, араас быһылаан дуу тахсан, ону туоратар үлэлэргэ эрэ бу бобуу дьайбат.

Маны таһынан, бу сокуон саҥа тутуллан киирбит элбэх кыбартыыралаах дьиэлэргэ эмиэ тарҕаммат. Манна күнүстэри-түүннэри өрөмүөн үлэтин ыытыахха сөп.

Буруйдаах сүүс аньыылаах. Ыстараап туһунан

Сокуону кэспиттэр сэрэтиллэллэр эбэтэр маннык кээмэйдээх ыстараап төлүүллэр:

биирдиилээн дьон 1-5 тыһыынча солкуобай;дуоһунастаахтар 10-50 тыһыынча солкуобай;юридическай сирэйдэр 50-250 тыһыынча солкуобай.

Ис дьыла министиэристибэтин сокуону көрөр үлэһиттэрэ этэллэринэн, биллэн турар, сокуон бу пуунун кэһэр дьонунан арыгыһыттар буолаллар. Ордук хото бырааһынньык уонна өрөбүл күннэргэ нэһилиэнньэттэн элбэх үҥсүү киирэр эбит.

Тыаһы-ууһу хайдах мээрэйдииллэр?

Кыбартыыра иһигэр тыас-уус децибелинэн кээмэйдэнэр. Өскөтүн ыалыҥ нуорматтан таһынан тыаһаан-ууһаан бардаҕына, онуоха киһилии кэпсэтии туһалаабатаҕына, киҥир-хаҥыр саҥарсыы да абыраабатаҕына, Роспотребнадзорга эрийэҕин, биитэр санитарнай-эпидемиологическай сулууспаны ыҥыраҕын. Кинилэр кэлэн, тыаһы кэмнээн-мээрэйдээн, туһааннаах аахтаны оҥороллор. Онуоха бу быһыллыбыт нуорманан учуоттууллар:

• күнүһүн 55-кэ диэри децибел көҥүллэнэр;
• түүнүн 45 децибелгэ диэри тыаһыырыҥ бобуллубат.

Ол эрээри децибел кээмэйдиир аппарааты тута сылдьар саарбах, ол иһин күннээҕи холобурдарынан быһаардахха маннык:

• пылесос ньирилиирэ – 75 дБ;
• оҕо ытыыра – 78 дБ;
• ааһан иһэр массыына бэрилиирэ – 55 дБ;
• перфоратор уонна кытаанах матырыйаалы саайар өтүйэ тыаһа – 95 уонна 120 дБ;
• көннөрү кэпсэтии эбэтэр ботугураһыы – 45/30 дБ.

Кыра оҕо ытыыра 78 децибел эбит. Ол гынан баран, сокуоҥҥа оҕо ытыырын бопсор-хаайсар таарыллыбат. Ол эрээри "куруук тохтоло суох ытыыр буоллаҕына, эпиэкэлэргэ эрийэн биллэриҥ" диэн сокуоҥҥа этиллэр. Тустаах уорганнар кэлэн быһаарсаллара оруннаах.

Дьиэ кыылын тутар дьон ыттара түүннэри ыйылаан, үрэн утуппат буоллаҕына, хайдах гынабыт? Чэ, баҕар, итирик дуу, уус дуу, биитэр мусукаан дуу киһини кытта киһилии кэпсэтэн, сокуону тутуһарга модьуйан, син оннун булларар кыах баар. Оттон дьиэ кэргэн аргыһын, ордук оҕо аймах таптыыр ытын, куоскатын ыллыҥ да, айаҕын бүөлүү анньар,  хам баайар кыаҕыҥ суох. Аны туран, сэрэтии ыллым да, ыппын ыбылы баайарым да, таһырдьа быраҕарым да эмиэ табыллыбат. Кыыл-сүөл, оҕо курдук, кыратыттан бэрээдэккэ үөрэниэхтээх. Ыалыҥ сөбүлээбэт, мэһэйдэтэр буоллаҕына, дьиэ кыылын мэндиэмэннээх, элбэх кыбартыыралаах дьиэҕэ тутуу бары быраабылатын, эппиэтинэһин эрдэттэн өйдөөн-төйдөөн туран иитэр оруннаах. Атын омук дойдуларыгар, Арассыыйа сорох регионнарыгар ыалгын кытта сүбэлэһэн эрэ баран, биирдэ дьиэ кыылын тутар бырааптааххын.

Олоххо төһө туттуллар? Тустаахха төһө көмөлөһөр?  

Зинаида Данилова, дьиэ хаһаайката:

--Биһиги Лермонтов уулуссатын 45-с дьиэтигэр, Бааһынай ырыынагын утары олоробут. Бэйэм үс оҕолоохпун, кырам эһээхэй. Онон күнү быһа дьиэҕэ баарбын. Саҥа дьиэҕэ кыбартыыра атыылаһар куһаҕана манна сытар эбит – күнү быһа перфоратор дырылыыр, ким эрэ тугу эрэ саайар, киирэр-тахсар, ааны сабар-аһар тыастара иһиллэр. Киирбитэ 4-с сылыгар барда да, билиҥҥэ диэри өрөмүөннэнэн бүтэ иликтэр. Чуумпуну тутуһар туһунан сокуон баарын саҥа биллим. Күнүскү өттүгэр чуумпуралларын аны модьуйар эбиппин.

Зоя Чемезова, Каландарашвили 21-с дьиэтин бастакы подъеһын көрөр-харайар үлэһит:

 --Мин бу дьиэ тутуллуоҕуттан ыла үлэлиибин. Бастаан утаа быраабы кэһии, айдаарсыы, арыгылааһын баар курдук этэ. Билигин уу чуумпу. Олохтоохтору барыларын билэттиибин. Туора киһи киирэрин-тахсарын чуо көрөбүн, ол-бу дьиибэ дьон тоҕуорустаҕына үүртэлиибин, бобобун-хаайсабын, бэрээдэги тутуһалларын хайаан да ирдиибин. Биллэн турар, биирдиилээн түбэлтэ тахсар. Ким эмэ айдаарбыт, табахтаабыт, ыспыт-тохпут буоллаҕына, сэрэтии биэрэбин. Бу чуумпу туһунан саҥа сокуону биһиги билэбит эрээри, бэйэбит олохтообут бэрээдэкпитин тутуһан олоробут. Буоларын курдук, киэһэ 19.00-20.00 чаастан саҕалаан, айдааны-куйдааны, улахан тыаһы-ууһу бопсобун. Тоҕо диэтэххэ, дьон-сэргэ үлэтиттэн сылайан-элэйэн кэлэр, бары сынньаныахтарын, тыын ылыахтарын наада. Оскуола оҕолоро, ыччат мустарын, сыбыытыырын мөҕөттөөн-этэттээн, дьиэлэрин буллартыыбын. Ким оҕото буоларын, дьоннорун билэттиир буоллаҕым дии. Бэрээдэги тутуһуу өттүгэр, дьэ, кытаанахпын, ирдэбиллээхпин. Онно бары да үөрэммиттэр. Туох эрэ буолла да, тута миэхэ төлөппүөннүүллэр, санаабар, бэйэм "суһал көмө" оруолун толоробун. Бары сыһыаммыт олус үчүгэй, бэйэ-бэйэбитигэр көмөлөсүһэбит, улахан дьиэ кэргэн курдукпун. Онтон үөрэбин эрэ.

Владимир Сергеев, урбаанньыт:

-- Мин дьиэни өрөмүөнүгэр үлэлиибин. Бу чуумпу туһунан сокуону кимнээҕэр да ордук билэбин. Биһиги үлэбит тыастаах-уустаах буолан, ити сокуону тутустахпытына табыллар. Куһаҕана диэн, үлэбитин харгыстыыр, бириэмэбитин сүүйтэрэбит. Күнүс икки чааһы быһа таах олорон тахсарбыт баар суол. Ол иһин күнү-дьылы баттаһа, киэһэ тоҕуска диэри үлэлиибит. Олохтоохтор мэһэйдэтэллэрэ чахчы. Кинилэр санааларыгар, күнү быһа тыаһыыр-ууһуур курдук көстөр буоллахпыт дии. Оннооҕор саҥа тутуллан киирбит дьиэ кыбартыыратын оҥоро сырыттахха, кыыһыран-абаран киирэллэрэ баар буолааччы. Дьиҥэр, сокуон быһыытынан, саҥа дьиэлэргэ бу сокуон балтараа сыл үлэлээбэт ээ. 

Андрей Мартынов, Дьокуускай куорат кэлиилээх-барыылаах уулуссатын олохтооҕо, биэнсийэлээх:

 --Биһиги подъезпыт уруккута арыгыһыттар мустар сирдэрэ этэ. Ону улаханнык туруорсан, салайар тэрилтэни кытта ыкса үлэлэһэн, кинилэр үлэлэригэр көмөлөһөн, кыттыһан, суох оҥорбуппут. Онон бу сокуон киирбитэ, биллэн турар, оруннаах. Мин бэйэм баҕабынан олорор оройуоммар араас үлэни ыытарга көмөлөһөбүн. Холобур, тиэргэҥҥэ мас олордуутун тэрийэн, ыскамыайка туруоран, сиэдэрэй сибэккинэн симээн. Онон хас биирдии киһи сокуонунан эрэ муҥурдаммакка, олорор сирин көрө-истэ, тэлгэһэни көҕөрдөр, ыраастыыр үлэттэн туора турбакка, бэйэтэ баҕаран үлэлэстэҕинэ, дьэ, олорор усулуобуйабыт тупсара чахчы.

Кырдьыга да, олохтоохтор икки ардыларыгар бэйэ-бэйэҕэ харыстабыллаах сыһыан, өйдөһүү-өйөһүү баар буоллаҕына, ханнык баҕарар боппуруос суута-сокуона суох быһаарыллар кыахтаах.