Ол иһин оччотооҕу дьон бары да суобас, бэрээдэк, сүрэх-бэлэс, дойду, норуот туһугар кыһамньы бөҕө этилэрэ. Оттон Сэбиэскэй Сойуус суох буолбутун кэнниттэн улааппыт көлүөнэ үксэ, туох кистэлэ кэлиэй, арҕааҥҥылыы өйүнэн-санаанан салайтарар, омук сирин эрэ өрө тутар, мантан бара сатыыр соруктаах, бэйэмсэх санаалаах уонна байа охсор баҕалаах. Ити баһааҕырдыы буолбатах, баар чахчы. Итэҕэйбэт буоллаххытына, ыраата барбакка, социальнай ситимнэри да арыйан көрүҥ, туох диэн пост таһааралларын ааҕыҥ. Дойдутун таптыырын, норуотунан киэн туттарын, билиҥҥи бэлиитикэни биһириирин, олоҕунан-дьаһаҕынан дуоһуйарын туһунан биир эмэ киһи эппит буолуоҕа. Ону да итинник хайҕал-махтал тылларын суруйбут “буруйугар” араас кэмэнтээрийдэринэн сирэй-харах анньыллыбыта чахчы.

 Арассыыйабытын итинник аанньа ахтыбат, оннооҕор Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыайыыбытын “Эмиэрикэлэр көмөлөһөннөр” диэн дойҕохтуур дьон үүнэн тахсыбытын кэннэ, дьэ, биирдэ өйдөнөммүт: “Тоҕо маннык буолла?” – диэн соһуйан, төрдүттэн түөрэн толкуйдаан көрбүппүт, 30-ча сыл устата үөрэх кыһаларыгар иитэр үлэни үчүгэйдик ыыппатах эбиппит. Иитэр үлэ диэн куонкурустары, флешбомтары, челленджтэри, аахсыйалары тэрийии эрэ курдук буолбута быданнаата. Этэргэ дылы, көрдөрүнньүк көстүүнэн үлүһүйэбит, оттон дьиҥнээх сыаннастары иҥэрбэппит. Аны, үчүгэй үлэлээх аатыраары, ВПР-нан, ОГЭ-нан, ЕГЭ-нэн эрэ сирдэтинэбит, оскуолабытын биир кэлим эксээмэни тутар пууҥҥа кубулуттубут. Ол түмүгэр кэлэктиипкэ да, төрөөбүт түөлбэҕэ да, дьоҥҥо-сэргэҕэ да, кырдьаҕаска-кыаммакка да улаханнык кыһаллыбат, бэйэтин тус ситиһиитинэн эрэ муҥурданар бэйэмсэх ыччаты үүннэрэн таһаарабыт. Арай билигин, 1941 сыллаахха курдук, халабырдьыттар саба түстэхтэринэ, бу айфон эрэ ыралаах, тик-ток дьарыктаах ыччат дойдуларын туруулаһан көмүскэһиэ этэ дуо? Дьэ, биллибэт...

         Ол иһин РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин РФ Конституциятын 67-с ыстатыйатыгар “Российская Федерация чтит память защитников Отечества, обеспечивает защиту исторической правды. Умаление значения подвига народа при защите Отечества не допускается” диэн көннөрүүнү, ону таһынан бу үөрэх дьылын көрсө, "Об образовании в Российской Федерации" федеральнай сокуоҥҥа уларытыыны Судаарыстыбаннай Думанан бэлэмнэтэн киллэртэрдэ. Ол курдук, аны мантан ыла үөрэхтээһин бырагыраамата иитэр үлэ былааныгар тирэҕирэн ыытыллар буолуоҕа: “Воспитание обучающихся при освоении ими основных образовательных программ осуществляется на основе календарного плана воспитательной работы”.

 Онуоха бу саҥа сокуоҥҥа иитии диэн тугун чопчу баһааран биэрбиттэр: “воспитание -- деятельность, направленная на развитие личности, создание условий для самоопределения и социализации обучающихся на основе социокультурных, духовно-нравственных ценностей и принятых в российском обществе правил и норм поведения в интересах человека, семьи, общества и государства, формирование у обучающихся чувства патриотизма, гражданственности, уважения к памяти защитников Отечества и подвигам Героев Отечества, закону и правопорядку, человеку труда и старшему поколению, взаимного уважения, бережного отношения к культурному наследию и традициям многонационального народа Российской Федерации, природе и окружающей среде”.

         Дьэ, бу сокуонунан бигэргэтиллибит тыллар отучча сыллааҕыта сүтэрбиппитин сөргүтэр сыаллаахтык суруллубуттар курдук.  

  Манна даҕатан эттэххэ, атын эрэгийиэннэргэ тэҥнээтэххэ, Саха сирэ иитии үлэтин ыһыллыы-тоҕуллуу да кэмигэр ыһыктыбакка тута сылдьыбыта. Ол курдук, урусхаллаах 90-с сылларга оҕону аны туохха туһаайан иитэр боппуруос турбутугар, хата, оруобуна национальнай оскуолалар  концепцияларын  киллэрэннэр, төрүт култуураҕа, үгэскэ, сиэргэ-туомҥа, төрөөбүт тылга тирэҕирэн, оҕо тэрилтэлэрэ “Эркээйи” бырагырааманан үлэлээбиттэрэ. 

Онтон 2000 сыллардаахха Оҕо холбоһуктарын өрөспүүбүлүкэтээҕи сойууһа эколог оҕолорго турсүлүөт, эдэр кэрэспэдьиэннэргэ “Бөрүө рыцардара” бэстибээл курдук биирдиилээн тэрээһиннэри ыыталлара.

Ситимнээх үлэ 2013 сылтан саҕаламмыта. Ити сыл Ил Дархан Егор Борисов өйөбүлүнэн “Дьулуур” оҕо биир сомоҕо хамсааһына тэриллибитэ. Бэрэссэдээтэл Геннадий Охлопков тылга эрэ этиллибити дьыалаҕа киллэрэн, устаабыттан саҕалаан, значогар тиийэ барытын толкуйдаан оҥорон, аҕыйах сыл иһигэр “Дьулуур” кэккэтэ хаҥаабыта, 79 тыһыынча үөрэнээччини бэйэтин тула түмпүтэ.

Бука, Саха сирин ити үтүө холобурун көрөн буолуо, РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин 2015 сыл алтынньы 29 күнүгэр, оруобуна Хомсомуол күнүгэр, Арассыыйа үөрэнээччилэрин хамсааһынын (РДШ) тэрийэр туһунан Ыйаахха илии баттаабыта. Онон билигин Саха сирин иитэр үлэтэ, сүрүннээн, РДШ иитинэн барар.

Геннадий Охлопков, СӨ Ыччат уонна оҕо уопсастыбаннай тэрилтэлэригэр тирэх буолар ресурснай киинин дириэктэрэ:

-- Балаҕан ыйын 1 күнүттэн олоххо киирбит саҥа сокуонунан, бу үөрэх дьылыттан үөрэхтээһин бырагырааматын иитэр өрүтэ күүһүрүөхтээх. Маныаха СӨ Үөрэҕин миниистирэ Михаил Сивцев иитии чааһыгар эрэгийиэннээҕи бэлиитикэни уларытар санаалааҕын биллэрбитэ үөрдэр.

Ил Түмэн дьокутааттара  М.Д. Гуляев, А.А. Григорьева, Ф.В. Габышева, М.Н. Христофорова, А.Н. Атласова уо.д.а. буолан, ыччаты патриотическай тыыҥҥа иитии аҥаардас Үөрэх министиэристибэтин эппиэтинэһэ буолбатаҕын, судаарыстыбаннай таһымҥа ыытыллыахтааҕын бэлиэтээн, “О патриотическом воспитании в Республике Саха (Якутия)” диэн сокуон барылын оҥорбуттара. Ону билигин оҕо уопсастыбаннай тэрилтэлэрэ, СӨ Үөрэххэ, итиэннэ Ыччат дьыалаларыгар министиэристибэлэрэ, оскуолалар, муниципальнай тэриллиилэр көрө-үөрэтэ, дьүүллэһэ, ырыта сылдьабыт. Бэйэбит санааларбытын этиэхтээхпит.  

“Об образовании в РФ” федеральнай сокуоҥҥа  киирбит көннөрүү оҕо култууралаах, тулалыыр эйгэҕэ харыстабыллаах, дьоҥҥо ытыктабыллаах, дойдутун устуоруйатын сэҥээрэр киһилии киһи буолан тахсарыгар эйгэни олохтооһуҥҥа туһуланар. 90-с сылларга үлэлээбит “Эркээйи” бырагырааманы сөргүтэн, педагогическай наука дуоктара Феодосия Габышева салалтатынан чочуйан, уларытан, тупсаран, “Эркээйи эргиирэ: создание среды саморазвития детей и молодежи” диэн саҥалыы ааттаан оҥорбут эрэгийиэннээҕи модельнай бырагыраамабыт эмиэ ити тосхолу тутуһар.

РФ Бырабыыталыстыбата 2015 сыллаахха “Стратегия развития воспитания в РФ на период до 2025 года" диэн уурааҕа тахсыбыта. Бу докумуоҥҥа үөрэхтээһин иитэр чааһын, оҕо аймах, ыччат бэлиитикэтин, патриотическай, сиэрдээх уонна духуобунай иитиини саҥа ньымаларынан сайыннарыы хаамыылара бэриллибиттэр. 

    Арассыыйа үөрэхтээһинин академиятын (РАО) института иитии бырагырааматын, итиэннэ хас биирдии эрэгийиэн бэйэтин уратытын учуоттаан, иитии саҥалыы тииптээх бырагырааматын оҥосторугар эрэкэмэндээссийэлэри бэлэмнээбитэ. Ону РФ Үөрэҕин министиэристибэтэ көрө-үөрэтэ сылдьар. Кыра итэҕэстэрин көнөрдөхтөрүнэ, Арассыыйа бары субъектарыгар ити сүрүн бырагыраама буолуоҕа.

Бу институт эһиилгиттэн ыла хас биирдии оскуола бэйэтин типовой бырагырааматын оҥосторун ирдиир. Баҕар, атын эрэгийиэннэргэ оннук диэн урукку өттүгэр суоҕа буолуо. Оттон Саха сирин үөрэхтэрин кыһалара бырагырааманан үлэлээбиттэрэ хаһыс да сылыгар барда. Бырагыраама ФГОС стандартарыгар олоҕурар, федеральнай ирдэбиллэргэ эппиэттиир гына суруллар. “Инвариативнай” (халбаҥнаабат модуллар) уонна “вариативнай” (оскуола территориальнай уратытын, интэриэһин көрөн уларытыыны киллэрии) чаастартан турар. Биһиги бэлэмнээбит “Эркээйи” бырагыраамабытын, дьэ, ити “вариативнайыгар” сыһыаран, хас биирдии оскуола бэйэтин типовой бырагырааматыгар киллэрэн биэриэхтээх.

Уопсайынан, бу кэнники ылыллыбыт федеральнай докумуоннар өйдөөхтүк, ымпыгын-чымпыгын көрөн суруллубуттар. Ол эрээри “Итини хайдах үлэлэтэбит?” диэн ыйытыы турар. Судургутук эттэххэ, босхо ким үлэлиэй? Онно анаан хантан чаас ылан биэрэбит? Аны туран, кылаас кэмпилиэгэ онто да суох бэйэтэ тиийбэт. Оччоҕо оҕолорбутун ханнык кэбиниэккэ дуу, саалаҕа дуу дьарыктыыбыт? Онлайн дуу? Биитэр көрүөдүргэ тахсан дуо?

Ити курдук олоххо киллэрээри гыннахха, элбэх боппуруос күөрэйэн тахсар. Ол иһин араас форумнары тэрийэллэр -- саҥа ньымалары, идиэйэлэри, санаалары истээри.

Өйдүүргүт буолуо, 2019 сыл бүтүүтэ, чопчулаатахха сэтинньи 20 күнүгэр, Ил Дархан Айсен Николаев кэнчээри ыччаты патриотическай тыыҥҥа иитэр тосхоллоох “Мы – будущее России” диэн бырайыагы үлэлэтэр туһунан Ыйааҕа тахсыбыта. Дьэ, бу бырайыак чэрчитинэн үлэ бара турар. Холобура, СӨ Ыччат дьыалаларыгар уонна социальнай коммуникацияларга министиэристибэтэ ахсынньыга “Наше будущее – в России” диэн ыччат патриотическай форумун ыытары сылдьар. Онно Арассыыйа бары эрэгийиэннэриттэн кыттыахтаахтар.

         Ньургуйаана Макарова, Арассыыйа үөрэнээччилэрин хамсааһынын Саха сиринээҕи салаатын координатора, «Росдетцентр» ыччаты кытта үлэлэһэр исписэлииһэ:

-- Арассыыйа үөрэнээччилэрин хамсааһыныгар өрөспүүбүлүкэ 420 оскуолата киирбитэ. Онон барыта 130 000 оҕо сылдьар. 783 оҕо уопсастыбаннай түмсүүтэ баар.

РДШ ыытар үлэтигэр оҕолор көхтөөхтүк кытталлар. Холобура, төһө да харантыыҥҥа олордоллор, Улуу Кыайыыны көрсө, түннүктэрин киэргэппиттэрэ, эйэ холуубун ыытар челленджи тэрийбиттэрэ, сэрии хоһоонноругар-ырыаларыгар күрэхтэспиттэрэ, сэрии кэмин оҕолоруттан ахтыы хомуйбуттара, бэтэрээннэргэ махтанар роликтары устубуттара, чүмэчи уурар үгэс оннугар төлөпүөн банаардарын тыктарар аахсыйаны ыыппыттара, о.д.а.

Арассыыйа таһымнаах күрэхтэһиилэргэ эмиэ кыттабыт. Ол курдук, бу соторутааҕыта “РДШ -- территория самоуправления” Бүтүн Арассыыйатааҕы бырайыакка Бүлүү Кыһыл Сыырын  «Төлөннөөх сүрэхтэрэ»  уонна Үөһээ Бүлүү “Тускул” киинэ миэстэлэстилэр. Сыл устата ыытар үлэбит элбэх уонна киэҥ хабааннаах. Үөрэнээччини барытын хабан кытыннара сатыыбыт.