Тоҕо маннык сокуон киирдэ?

Дьиҥэр, билигин үлэлии турар сокуоҥҥа иитии эмиэ киирэ сылдьар. Сокуон икки чаастан турар: иитии уонна үөрэтии диэн. Ол эрээри сокуон аакталара сүрүннээн үксэ үөрэтиигэ туһуланан оҥоһуллубуттар. Үөрэх стандартыгар, оскуола бырагырааматыгар олоҕуран бэрээдэктэммит. Оттон иитии өттүгэр чуолкай быһаарыы суоҕун тэҥэ. Владимир Путин ону хонтуруоллуур уолдьаста диэн маннык сокуону оҥорорго ыйда. Кини этэринэн, иитии суолтата күүһүрүөхтээх, үөрэх сүрүн бырагырааматын кытта тэҥҥэ сылдьара ирдэниллэр.

Иитиини сокуоҥҥа тиһии диэн ыксал миэрэ буоллаҕа. Өскөтүн судаарыстыба ыччатын иитиигэ болҕомтотун хатаабыт буоллаҕына, дойдуга таптал, сиэр-майгы чахчы доҕолоҥнуур, ыччат дьоммут майгылара-сигилилэрэ мөлтөөбүт буолаарай?

Холобур, патриотизм өйдөбүлэ бу ааспыт биир үйэ кирбиитигэр олус элбэх уларыйыыны-тэлэрийиини ааста. Дойдуга ханнык идеология баһылыыра-көһүлүүрэ онно улахн оруоллаах. Сэбиэскэй Сойуус саҕана үлэһит киһи өрө тутуллар эбит буоллаҕына, билигин оччотооҕу идеологияны самнарыы, Арҕааҥҥы култуураны, сайдыыны батыһыы инники күөҥҥэ тахсыбыта. Ити барыта дойду устуоруйатын ахсарбат буолууга, ону ааһан устуоруйа чахчыларын уларыта тутууга тиэрдэр. Ол, биллэн турар, ыччаты төрөөбүт сирин аанньа ахсарбат буолууга, тас дойдуга тардыһарга ыҥырар. Кэскиллээх ыччат соҕуруу үлэлии барара элбээн иһэрэ ытырыктатар. Бу ис иһигэр киирдэххэ, Дойдуга бэриниилээх буолууну кытта ыкса ситимнээх эбээт! Төһөлөөх өйдөөх ыччат дьон дойдуларын туһугар үлэлиэхтэрэ-хамсыахтара этэй?

Итини өйдөөн, дойду Бэрэсидьиэнэ иитиигэ болҕомтону хатаабыта биллэр. 2012 сыллаахха Краснодарга ыытыллыбыт Бырабыыталыстыба уонна уопсастыбаннас ыччаты иитиигэ туһуламмыт мунньаҕар этэн турардаах: «Кэскилбитин тутуу бигэ тирэххэ олоҕуруохтаах. Ол патриотизм буолар». Билигин бу боппуруос национальнай идеология быһыытынан ылыллан турар.

 Иитэр үлэни үөрэҕи кытта хайдах ситимниибит?

Саҥа сокуон быһаарыы суругар бу туһунан маннык этиллэр: «Үөрэх тэрилтэтин сүрүн бырагырааматыгар үөрэнээччини иитии бырагыраамата уонна  халандаарынай былаана тэҥҥэ киириэхтээхтэр».  Ол аата баар бэлэм үөрэх бырагырааматын кытта сэргэ иитии үлэтигэр туспа бырагыырама оҥоһуллара ирдэнэр диэн өйдөнөр. 

Сорох үөрэх тэрилтэлэрэ иитиигэ туспа үлэни ыыталлара биллэр. Ону саҥа сокуоҥҥа олоҕуран көннөрөн, тупсаран эрэ биэрэллэрэ наада. Итиэннэ иитии үлэтэ отчуокка киирэрэ саарбахтаммат.  Онон сыл устата бары үөрэх тэрилтэлэрэ сыыйа үлэлэрин көннөрүөхтэрэ, тупсарыахтара.

«Үөрэх бырагырааматыгар кэккэ уларытыылар киирэллэрэ саарбахтаммат. Ол эрээри оскуолаларга, үрдүк үөрэх тэрилтэлэригэр бу сокуону олоххо киллэрэргэ дьулуһан, аһары бүрүкүрээтийэҕэ түһэр, кумааҕыга көмүллэр наадата суох», — диэн РФ Госдуматын Бэрэссэдээтэлэ Вячеслав Володин этэр. 

Иитии диэн өйдөбүлгэ туох киирэрий?

Сокуон этэринэн, иитии киһи сайдарыгар туһуланыахтаах. Ол эбэтэр, үөрэнээччи олоххо бэйэтин миэстэтин, аналын буларыгар кыах бэриллиэхтээх. Ол барыта Арассыыйа уопсастыбатыгар ылыллыбыт духуобунай баайга, майгы-сигили быраабылаларыгар, нуормаларыгар тирэҕирэн, киһи, дьиэ кэргэн, уопсастыба уонна судаарыстыба туһугар ыытыллыахтаах.  Үөрэнээччигэ дойдуга бэриниилээх буолууну, гражданственность олуктарын иҥэрии инники күөҥҥэ тахсыахтаах. Манна Аҕа дойдуну көмүскээбит ытык дьоҥҥо сүгүрүйүү, киэн туттуу, сокуону, бэрээдэги тутуһуу, үлэһит киһини өрө тутуу, кырдьаҕастарга ытыктабыл, бэйэ бэйэҕэ харыстабыллаах сыһыан, култуура пааматынньыктарын, үтүө үгэстэри, айылҕаны уонна тулалыыр эйгэни харыстааһын киирэллэр. Итиэннэ Арассыыйа киэҥ киэлитигэр элбэх нация олорорун учуоттаан, хас биирдии омук итэҕэлигэр ытыктабыллаах сыһыан баар буолуохтаах.

Үөрэхтээһиҥҥэ аҥаардас билиини хаҥатыы, дьоҕуру сайыннарыы эрэ буолбакка, киһини киһи дэтэр духуобунай баай, сиэр-майгы өйдөбүллэрэ барыта киирэллэр. Мантан саҕалаан ыччат уопсастыбаҕа суолтата, дойдуну тутар анала арыллар.

Ил Түмэҥҥэ

Манна даҕатан эттэххэ, бу күннэргэ СӨ Ил Түмэнэ “патриотическай иитии” өйдөбүлүн чопчулуур, сыалын-соругун, бириинсиптэрин, сүрүн хайысхаларын, эбийиэктэрин, субъектарын, нэһилиэнньэни патриотическай тыыҥҥа иитэр ньымалары чуолкайдыыр, быһаарар сокуон барылын бэлэмнээтэ.

Ил Түмэн ыччакка, физическай култуураҕа уонна спорка сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Михаил Гуляев саҥа сокуон устуоруйа үтүө үгэстэрин бөҕөргөтүүгэ, эдэр көлүөнэлэр төрөөбүт дойдуларыгар бэриниилээх уонна ытыктабыллаах буола улааталларыгар туһуланар диэн бэлиэтээтэ.

«Сокуону оҥорууга Дьокуускайдааҕы кадетскай интэринээт-оскуола, улуустар бэрэстэбиитэллэрэ, улуустар Сэбиэттэрин дьокутааттара уонна Саха сирин ыччатын парламена быһаччы кыттыыны ыллылар, бэйэлэрин анал этиилэрин оҥорон киллэрдилэр. Ону барытын учуоттаан, бу сылга саҥа сокуон оҥоһуллан бүтэрэ былааннанар. Сокуон өрөспүүбүлүкэ социальнай уонна этнокултуурунай уратыларын, норуоттарын үтүө үгэстэрин барытын учуоттуур. Ону тэҥэ, бэдэрээлинэй быраап аакталарыгар сөп түбэһэр, – диэн Михаил Гуляев кэпсээтэ.

Норуот дьокутаата саҥа сокуон олус суолталааҕын ыйан туран, күн бүгүн үлэлии турар “СӨ үөрэхтээһинин туһунан”, “СӨ физическай култууратын уонна спордун туһунан”, “СӨ историятын уонна култууратын пааматынньыктарын харыстааһын туһунан” сокуоннарга патриотическай өйдөбүлү күүһүрдэр уларытыылар киириэхтэрин наадатын эттэ.

Педагогтар санаалара

 Светлана Неустроева, Амма улууһун Бөтүҥ нэһилиэгин оскуолатын саха тылын учуутала:

— Иитии хаһан баҕарар бастакы миэстэҕэ туруохтаах. Үөрэтии хас биирдии дьарыга иитэр суолталаах буолуохтаах. Литература уруогар айымньы нөҥүө араас майгылаах, көрүүлээх, иитиилээх дьоруойдары ырытан, киһилии киһини иитэбит. Атын уруоктарга эмиэ оннук иитэр түгэн баар буолар.

Билиҥҥи кэмҥэ үлэнэн иитии оннооҕор тыа сиригэр мөлтөөтө. Урукку курдук мас мастыыр, оһох оттор, сүөһү көрөр оҕо аҕыйах. Билигин тиэхиньикэ  дэлэйэн, сүөһү иитэр киһи аҕыйаан, оттуур оҕо эмиэ тарбахха баттанар. Онон үлэ лааҕырын былааннаан тэрийэр ордук буолуо. Агрооскуола оҕону үлэнэн иитэргэ улахан оруоллаах. Тыа сиригэр агрооскуолалары тэрийиэххэ сөп. Оҕо оскуолаттан биисинэс-былаан, биисинэс-бырайыак оҥоро үөрэннэҕинэ, олоҕор улахан көмөлөөх буолуо этэ.

Анастасия Сергеева, Дьо­куус­кайд­ааҕы Оҕо дыба­рыаһын педагога:

Мин санаабар, оҕону иитии олуктара хас да түһүмэхтээх:

1. Олох туһунан. Киһи олоҕо туох суол­талааҕын, олох олорорго эппиэтинэс, кыра эрдэхтэн бэйэни көрүнэ, дьаһана үөрэнии. Бэйэ майгытын-сигилитин хонтуруоллана, сатаан ону ырыта үөрэнии, сыыһаны көннөрүнэ сылдьыы. Табаарыстарын, улахан дьон тылын истэ, ырыта, толкуйдуу, сыаналыы үөрэнии.

2. Төрөппүт, учуутал оҕоҕо олоххо көрүүтүн дьиҥнээҕинэн, о.э. тулалыыр эйгэҕэ хайдах баарынан, кырдьыктаахтык быһааран өйдөтүүтэ. Үтүө эрэ өттүн буолбакка, омсолоох өттүн эмиэ аһан, олоххо бэлэмнээх буоларга иитэ сатыахтаах.

3. Оҕо харчы хантан кэлэрин билиэхтээх. Харыстыы, толкуйдуу, билэ үөрэниэхтээх.

4. Сиэри-туому билэ, тутуһа сылдьыахтаах.

5. Итэҕэллээх буолуохтаах. Ол туһугар бииргэ алтыһар атын омук оҕолоро туох итэҕэл­лээх­тэрин, ол итэҕэл суолтатын, туох туһалааҕын, төһө сөптөөҕүн ырытан көрүөхтээх.

6. Патриотизм тыыныгар бигэтик үөрэниэхтээх.

7. Бэйэтин тылын убаастыахтаах, билиэхтээх.

Виктория Колесова, аныгы смарт-бибилэтиэкэ үлэһитэ:

—Билигин иитии бибилэ­тиэкэҕэ кытта сүктэ­риллэр. Биһиги араас тэрээ­һиннэри, үөрэхтээһин куурустарын, маастар-кылаастары ыытабыт. Аныгы бибилэтиэкэ сүрүн сыала – тохтоло суох үөрэхтээһини сайыннарыы буолар. Омук тылын үөрэтэбит, театральнай туруоруулары тэрийэбит, араас киинэлэри көрдөрөбүт уо.д.а. интэриэһинэй дьарыктары ыытабыт. Уопсайынан, инники өттүгэр аныгы бибилэтиэкэ култуура тэрилтэлэрин кытта ыкса үлэлэһиэхтээх, киһини сайыннарарга туһуламмыт эйгэ буолуохтаах. Онон киһини бары өттүттэн сайыннарыы, иитии мантан инньэ судаарыстыба көрүүтүгэр киирдэ. Оҕону, ыччаты иитиигэ болҕомто улааппыта биир өттүттэн хайҕаллаах. Атын өттүттэн ылан көрдөххө, сокуон буолла да, модьуйуллар уонна толоруллар адьынаттаах. Онон инникитин оскуолаларга, уо.д.а. үөрэх тэрилтэлэригэр кэккэ уларыйыылар киирэллэрэ ирдэниллэр буолара саарбахтаммат.