Биир ситим судаарыстыбаннай реестргэ билиҥҥи туругунан култуурунай нэһилиэстибэ 144 442  эбийиэгэ уонна устуоруйа пааматынньыга бэлиэтэнэн сылдьар. Итинтэн 34 тыһыынчата анал көрүү-харайыы суоҕуттан быстар мөлтөх туруктаах. Ол аата 28,8 бырыһыана аны аҕыйах сылынан, букатыннаахтык алдьанан-кээһэнэн, суох буолар, сүтэр-симэлийэр дьылҕалаах.

Оттон итини барытын өрөмүөннэтэн оҥоруохха диэтэххэ, кырата 3,5 триллион солк. наада. Хата, 2018 сыллаахха бүддьүөттэн реставрацияҕа диэн харчы көрөннөр, 9,9 млрд. солк. култуурунай нэһилиэстибэ 240  эбийиэгэ саҥардыллыбыта.

Ол гынан баран, ити 240 диэн 34 тыһ. тэҥнээтэххэ, муораҕа хааппыла буоллаҕа эбээт. Ол иһин РФ Бырабыыталыстыбата баар балаһыанньаны өйдөөн, Госдумаҕа уонна РФ Култуураҕа министиэристибэтигэр суһаллык сокуон барылын оҥорон, ону ылына охсон, устуоруйабыт кэрэһиттэрин өрүһүйэргэ сорудахтаабыта.

Биир сыл устата бу боппуруоһу үөрэтэн, ырытан баран, кэм-кэрдии үөскэппит кыһалҕатын судаарыстыба аҥаардас бэйэтин эрэ үбүнэн сатаан уйунар кыаҕа суоҕун билинэн, чааһынай тэрилтэлэри, дьону инвестор быһыытынан кыттыһыннардахха эрэ, тустаах кыһалҕаны быһаарыахтарын сөбүн сүүс сүбэнэн тобулбуттара.     

Онон 2019 сыл олунньу 19 күнүгэр “О внесении изменений в отдельные законодательные акты Российской Федерации  (об отнесении объектов культурного наследия к объектам концессионных соглашений и государственно-частного, муниципально-частного партнерства)” диэн сокуон барылын Госдума көрүүтүгэр бэлэмнээн киллэрбиттэрэ.

Дакылааты РФ Култуураҕа миниистирин солбуйааччы Алла Манилова оҥорбута. Ис хоһоонуттан кылгатан тиэртэххэ маннык:

—отнести к объектам концессионных соглашений (соглашений о государственно-частном партнерстве) объекты культурного наследия, находящиеся в неудовлетворительном состоянии (за исключением достопримечательных мест, объектов науки и техники, объектов археологического наследия, памятников религиозного назначения, иных объектов культурного наследия);

— на концессионера (частного партнера) возлагается обязанность соблюдать требования законодательства РФ и законодательства субъектов РФ об объектах культурного наследия и проводить за свой счет работы по сохранению объекта культурного наследия в соответствии с соответствующим охранным обязательством;

— отнести к существенным нарушениям условий концессионного соглашения невыполнение концессионером за свой счет работ по сохранению объекта культурного наследия (это позволит расторгнуть концессионное соглашение, заключенное в отношении объекта культурного наследия, на основании решения суда).

“Босхо оҥорторо биэрэр буолан бараннар, туох да элбэх ирдэбиллээхтэрий?” – диэххит. Сөп ээ, араас дьон түбэһиэн сөп буоллаҕа дии, абырыахтааҕар алдьатар адьынаттаах. Ол иһин судаарыстыба култуурунай нэһилиэстибэтин көмүскүүр сыалтан итинник усулуобуйалары туруорар. Ол гынан баран, биллэн турар, икки өттүттэн табыгастаах гына  сокуону оҥорбуттара чуолкай. Холобур, ылан өрөмүөннэтэн, чөлүгэр түһэрбитин иһин, судаарыстыба чааһынай партнеругар бу култуурунай эбийиэги, мусуой курдук оҥостон, дьоҥҥо харчыга көрдөрөрүн көҥүллүүр.

Чэ, сэнэх соҕус пааматынньыктары инвестордарга холкутук биэриэххэ сөп. Оттон былыргы дьиэлэр үлтүркэйдэрин, сэмнэхтэрин биэрэр уустуктардаах. Тоҕо диэтэххэ, 2005 сыллаахха ылыллыбыт  "О концессионных соглашениях" уонна 2015 сыллаахха ылыллыбыт  “О государственно-частном партнерстве, муниципально-частном партнерстве в Российской Федерации” Федеральнай сокуоннарга култуурунай нэһилиэстибэ эбийиэгэ хайаан да тугу эрэ толорор хайысхалаах буолуохтааҕа ыйыллар. Оччотугар туох да “отраслевой функционала” суох ол руиналарбыт инвесторга бэриллибэккэ хаалалларыгар тиийэллэр. Ол иһин былырыын 2019 сыллаахха ити икки сокуоҥҥа уларытыылар бу чааһыгар киирбиттэрэ.

Манна даҕатан эттэххэ, Санкт-Петербург территориятыгар баар Ропша дыбарыаһын сэмнэхтэрин чөлүгэр түһэрэр боппуруос 2012 сылтан быһа турар. Онно 5 млрд. солк. наада. Итиччэ улахан суума судаарыстыбаҕа кыаллыбатынан, хас эмэ сыл соһон баран, 2017 сыллаахха Култуура миниистирэ Владимир Мединскэй “Роснефть” ылан оҥороругар көрдөспүтэ. Биллэн турар, хампаанньа бэйэтин барыһын эмиэ саныыр буоллаҕа эбээт. “99 сылга босхо кэриэтэ арыандаҕа ылабыт уонна манна бас (головной) офиспытын көһөрөн аҕалабыт”, -- диэн туруорсубуттара. Онуоха министиэристибэ: “Сөп, ол эрээри федеральнай бас билиигэ хааларын умнумаҥ”, -- диэн тоһоҕолоон эппитэ. Онон билигин Ропша дыбарыаһын “Роснефть” бэйэтин үбүгэр реставрациялата сылдьар.

Маннык ньыманан үлэлиир табыгас­тааҕын өйдөөн, бу “О внесении изменений в отдельные законодательные акты Российской Федерации  (об отнесении объектов культурного наследия к объектам концессионных соглашений и государственно-частного, муниципально-частного партнерства)” сокуон барыла Госдумаҕа бастакы ааҕыытын этэҥҥэ ааспыта.

Дьиҥэр, Госдума култуураҕа кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Шолохов: “Бастакы ааҕыыга ылына охсуохха наада. Тоҕо диэтэххэ, хаһан маны иккистээн-үһүстээн көрүөхпүтүгэр диэри өссө хас историческай пааматынньык суох буолара биллибэт. РФ 24 субъегын сокуонун оҥорор уорганнара, итиэннэ 51 субъегын ситэриилээх былааһын уорганнара бу сокуон барылын өйөөбүттэрэ”, -- диэн кэллиэгэлэриттэн көрдөһөр аҥаардаах этэ сатаабыта да, дьокутааттар сокуон бырайыага  ситэтэ суоҕун бэлиэтээн, көннөрүүлэри киллэрэллэригэр күһэйбиттэрэ.

Ол курдук, ылбыт инвестор өттүттэн хаачыстыбалаах өрөмүөнү ыытарыгар туох хонтуруол баарын, устуоруйа ол кэмин ирдэбилиттэн уларыппакка оҥорорун экспертиза бэрэбиэркэлиирин дуу, суоҕун дуу, ылсыбыт дьыалатын тиһэҕэр диэри тиэрдибэккэ быраҕар түгэнигэр, туох эппиэтинэһи сүгэрин, арыанда нолуогун хайдах төлүүрүн, эрэгийиэннээҕи суолталаах пааматынньыктарга бу сокуон хайдах дьайарын,  о.д.а. түгэннэри чопчулуурга эппиттэрэ.

Дьэ, онон ити ымпыгын-чымпыгын барытын учуоттаан, бу сотору кэминэн “О внесении изменений в отдельные законодательные акты Российской Федерации...” сокуон барыла иккистээн көрүллээри сылдьар. Ол туһунан балаҕан ыйын 22 күнүгэр Госдума пресс-сулууспата иһитиннэрдэ.

Сокуон, баҕар, бу ааҕыыга ылыллыаҕа. Оттон Саха сиригэр былырыыҥҥыттан ыла «Сохраним памятники» диэн аахсыйаны олохтоон, култуурунай нэһилиэстибэ эбийиэктэрин чөлүгэр түһэрии үлэтэ саҕаламмыта. Бастакы холобуру Ил Дархан Айсен Николаев кэргэнэ Людмила Валерьевналыын көрдөрбүттэрэ. Кинилэр бэйэлэрин үптэригэр Чөркөөх мусуойугар баар үктэтии миэлиҥсэни “Уран” дизайн-устуудьуйанан өрөмүөннэппиттэрэ. 1932 сыллаах тутуу билигин үлэлиир туруктаах турара үөрдэр. Күн бүгүн оҕуһу туруоран хаамтардахха, бурдугу тардыбытынан киирэн барыаҕа.

Быйыл ити үтүө үгэһи РФ Нолуокка сулууспатын Саха сиринээҕи салаата салҕаата. Эмиэ “Утум” дизайн-устуудьуйа уустарынан 2,5 ый устата оҥорторон, 1867 сыллаахха тутуллубут аҕыс кырыылаах мас ураһа саҥатыгар түстэ.

Онон өрөспүүбүлүкэбитигэр баар 1800 историческай-култуурунай эбийиэктэн иккитэ Николаевтар дьиэ кэргэн уонна судаарыстыбаннай тэрилтэ көмөлөрүнэн сөргүтүлүннүлэр.

Бу “О внесении изменений в отдельные законодательные акты Российской Федерации  (об отнесении объектов культурного наследия к объектам концессионных соглашений и государственно-частного, муниципально-частного партнерства)” сокуон олоххо киириэн, дьиҥэр, бары да олус баҕараллар. Бастакы ааҕыыга 100 %-тан  77,3 бырыһыана сөбүлэһэрин биллэрбитэ. Биир да дьокутаат утарбатаҕа. Онон бу сырыыга ааспыт кэм кэрэһиттэрин үйэтитэргэ туһуламмыт кэскиллээх, дириҥ суолталаах, олус наадалаах сокуон ылыллыа диэн эрэнэбит.