Дойду үрдүнэн ылыллар сокуоннар, үгэс курдук, ирдэбили күүһүрдүү, бобуу-хааччахтааһын өттүн ордук тутуһаллар. Саҥа Быраабылаҕа эмиэ онтон туораабатылар. Биллэн турар, бултааһын болдьоҕун тутуспат эбэтэр кыыл-көтөр көрүҥнэрин “бутуйар” булчуттарга кытаатыннарар сөп. Ол курдук, эрдэ саа көрүҥэ, халыыбыра ыйыллыбат эбит буоллаҕына, аны көтөр кынаттааҕы буулдьа саанан бултуур бобулунна. Ити гынан баран, өрүү буоларыныы, “көҥдөй” син-биир баар: мас көтөрүн – бочугураһы, куртуйаҕы, улары 5.6 мм-тэн улахана суох халыыбырдаах буулдьа саанан ытар көҥүллэнэр. Таба туттахха, туоһапканан оннооҕор тыатааҕыны дуу, лөкөйү дуу түҥнэриэххэ сөп ээ...

Ону тэҥэ куобахха, тииҥҥэ, кырынааска, солоҥдоҕо, о.д.а. бытархай кыылга 5.7 мм-тэн улахан халыыбырдаах буулдьа сааланар бобуллар. Оттон 8 мм-тэн улахан буулдьа саанан бэдэри уонна сиэгэни ытар көҥүллэммэт.

Салгын саатынан тииҥҥэ, бочугураска сылдьыахха сөп. Ох саанан уонна арбалетынан бултааччыларга эмиэ букатын атын балаһыанньалар киллэрилиннилэр.

Аны булчут бултаабыт кыылын-көтөрүн астыан-үөллүөн (тириитин сүлүөн, түүтүн үргүөн, иһин-үөһүн оруон, эттиэн) уонна атын сиргэ тиэйэн илдьиэн иннинэ көҥүл кумааҕытыгар бэлиэ туруорара булгу ирдэниллэр буолуоҕа. Ол аата, холобурдаан эттэххэ, биир туртаска көҥүл ылан баран, сезон устата Байанайыҥ төһөнү тосхойорунан охтороруҥ тохтуур.

Элбэх киһи бииргэ сылдьан сааланара хаһан баҕарар сэрэхтээх буолууну эрэйэр. Ол курдук, олорор дьиэттэн, үүтээнтэн 200 миэтэрэ иһинэн сааны эһиэ суохтааххын, от-мас саба үүммүт сиригэр көтөн тахсан эрэр куһу эбэтэр мас көтөрүн сиртэн 2,5 миэтэрэни тэйиэр диэри ытыа суохтааххын, дьон мустар, тохтоон сынньанар кэмигэр уонна айанныырга моһоллоох-моһуоктаах сиргэ сааҕын иитиитэ суох илдьэ сылдьыахтааххын. Саха дьоно оҕо эрдэхпититтэн аҕаларбыт, эһэлэрбит такайбыт үөрэхтэрэ сурукка дьэ киирбиккэ дылы. Көмпүүтэр иннигэр баайыллан хаалбыт аныгы ыччакка наадалаах буолуо диэтэхтэрэ.

Биһиги өрөспүүбүлүкэбититтэн саҥа Быраабыла барылын дьүүллэһиигэ киллэриллибит этиилэртэн үксэ аахсыллыбытын туһунан эрдэ суруйан турабыт. Ирбэт тоҥ биологическай проблемаларын института, итиэннэ Булчуттар, балыксыттар уопсастыбаларын сойууһа киллэрбит этиилэрин Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр, Ил Түмэҥҥэ көрөн, чочуйан баран ыыппыттара суола-ииһэ суох хаалбата.

Быраабыла 12-с пуунугар булчут ыраахтан киһи хараҕар быраҕыллар таҥаһы кэтиэхтээҕэ булгу ирдэниллэрин туһунан ыйыллар. Онон, аны күрэххэ (күрэхтэһиигэ буолбатах, күрэтэн бултааһыҥҥа) кыттар дьон чаҕылхай өҥнөөх (кыһыл, араҕас, саһархай) кууркалаах, сэлиэччиктээх сылдьыахтаахтар. Халлаан хараҥардаҕына даҕаны бултуур кэмҥэ устуо суохтааххын.

Куобаҕы туһаҕынан бултуур эрдэ бобулла сылдьыбыта. Хотугу улуустарга эрэ көҥүллэнэрэ. Саха сиригэр кыһын бытарҕан тымныыга халыҥ хаары кэһэ сылдьан, Арассыыйа киин уобаластарыгар курдук, куобахха кыайан сааламмаккын. Ону, дьэ, өйдөөннөр, Саха сирин ханнык улуустарыгар куобаҕы туһаҕынан бултааһыны көҥүллүүрү субъект баһылыгын быһаарыытыгар биэрдилэр.

Бөрө ахсаанын сүрүннүүр инниттэн туһаҕынан бултуур көҥүллэниэҕэ. Ол гынан баран, көҥүл тустаах улууска бөрө ахсааныттан уонна сирин-уотун уратытыттан тутулуктанан бэриллэр буолуоҕа.

Бултааһын болдьоҕор сөп түбэһиспэт буолуу мэлдьи баар. Саха сирэ киэҥэ бэрт буоллаҕа. Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа баайыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтэ бултааһын саҥа болдьохторугар сыһыаннаах хас да этиини киллэрбититтэн сороҕо аахсылынна:

- Тайаҕы бултааһын балаҕан ыйын 15 күнүттэн тохсунньу 10 күнүгэр диэри көҥүллэнэр, оттон сааһын сиппит атыыр тайаҕы балаҕан ыйын 1 күнүттэн балаҕан ыйа бүтүөр диэри бултуохха сөп.

- Эһэни бултааһын болдьоҕо атырдьах ыйын 1 күнүттэн ахсынньы 31 күнүгэр уонна кулун тутар 21 күнүттэн бэс ыйын 10 күнүгэр диэри уһатылынна.

- Андыга сааланыы болдьоҕун уларыттылар. Аны ыам ыйын 9 күнүттэн бэс ыйын 4 күнүгэр диэри көҥүллэнэр буолла. Ол эрээри, андыны бултааһын көҥүллэммит улуустарыгар сааланыы 4 күнтэн уһатыллыа суохтаах.

Маны таһынан биһиги дьокутааттарбыт кыыл табаны бултааһын болдьоҕор уонна эһэни арҕаҕар бултааһыҥҥа уларытыылары киллэрэргэ эппиттэрэ аахсыллыбатах. Саҥа Быраабыла кыыл табаны бултуур болдьоҕу эрэгийиэннэринэн атырдьах ыйын 1 күнүттэн тохсунньу 31 күнүгэр диэри (90 күнтэн аҕыйаҕа суох буолуохтаах) быспыт. Маннык болдьох Саха сиригэр, чуолаан Булуҥ, Эдьигээн, Өлөөн уо.д.а. хотугу улуустар булчуттарыгар, табыгаһа суох. Күһүн суол алдьанар, өрүстэр уолаллар уонна эти уһуннук харайбаккын. Оттон кыһын (сэтинньиттэн олунньуга диэри) халлаан олус тымныйар. Онон Саха сирин усулуобуйатыгар олунньу ортотуттан кулун тутар иккис аҥаарыгар диэри болдьоҕу олохтуур сөп этэ. Саха дьоно өбүгэ саҕаттан тыатааҕыны күһүн арҕаҕар киирээтин кытта эбэтэр хаар халтаҥ эрдэҕинэ бултуур үгэстээхтэр. Кыс ортото хаар халыҥар кырдьаҕаһы уһун уутун уйгуурдан туруорар сэрэхтээх.

Биһиги дьокутааттарбыт салгыы бу хайысхаҕа үлэлэһэр санаалаахтар.

Василий Никифоров.