Үгүс төрөппүт харантыын кэмигэр оҕолор эрэсиимнэрэ кэһиллибитин, бэйэлэригэр бүкпүттэрин, сүрэҕэ суох, төлөпүөнтэн атын тугу да сэҥээрбэт буолбуттарын, оннооҕор хараактардара кытта уларыйбытын үҥсэллэр.

Үөрэх чааһа, билиини уонна информацияны үөрэнээччигэ тиэрдии Интэриниэт ситимигэр көһөн, иитэр-сайыннарар тэрилтэлэр оруолларын төрөппүттэр бэйэлэрэ толороллор. Бу үөскээбит балаһыанньа иитии эйгэтин, кини кыаҕын, дириҥ суолтатын туһунан толкуйдаахтык кэпсэтэр кэм уолдьаспытын бигэргэтэр.

“Эркээйи” эргиллэр

Арассыыйа үөрэхтээһинин академиятын (РАО) стратегияҕа института хас биирдии оскуолаҕа иитии саҥалыы тииптээх бырагыраамата баар буолуохтааҕын туһунан икки сыл устата кэпсээтэ. Онон бу үөрэх дьылыттан кинилэр оҥорбут барылларыгар уонна эрэкэмэндээссийэлэригэр тирэҕирэн, бэйэҕэ табыгастаах уонна көдьүүстээх бырагырааманы оҥоруу үлэтэ саҕаланна. Маны таһынан дойду Бэрэсидьиэнэ В.В. Путин көҕүлээһининэн, «Арассыыйа Федерациятыгар үөрэхтээһин туһунан» федеральнай сокуоҥҥа балаҕаны ыйын 1 күнүттэн уларытыы киирдэ: үөрэх систиэмэтигэр иитии үлэтин күүһүрдүүгэ, оҕо личность быһыытынан дэгиттэр сайдыытыгар эйгэни тэрийиигэ, өй-санаа бигэ туруктаныытыгар анал бырагыраамалар баар буолуохтаахтарын туһунан.

Дьэ, маныаха биһиги өрөспүүбүлүкэбит Үөрэххэ уонна наукаҕа министиэристибэтин тэрийиитинэн, оҕо-ыччат сайдар эйгэтин олохтуурга аналлаах «Эркээйи эргиирэ» диэн эрэгийиэннээҕи бырагыраама суруллан бүттэ. Саҥа үөрэх дьылыттан олоххо ыпсан барыахтаах. Биллэн турар, ити үөһэ этиллибит докумуоннарга олоҕуран, итиэннэ ФГОС ыстандаартыгар тирэҕирэн оҥоһулунна.

Ити далааһыннаах үлэни тэрийээччинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин оҕолорун уопсастыбаннай холбоһуктарын сойууһа, оттон салайааччынан өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр методист, үөрэх систиэмэтин аксакала Татьяна Ильина буолар. Научнай төрүтү педагогическай наука дуоктара, бэрэпиэссэр, Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева оҥордо.

Эрэгийиэннээҕи сокуону ылар кэм уолдьаста

Татьяна Михайловнаны кытта сэһэргэһиибэр 90-с сылларга киэҥ сэҥээриини ылбыт уонна быһаарыылаах быыһык бириэмэҕэ норуот дьылҕатыгар сүдү суолталаммыт «Эркээйи» бырагыраама идиэйэтин, үтүө түмүктэрин, историятын ордук болҕомтоҕо ылан туоһуластым.

-- Сэбиэскэй кэмҥэ пионер, хомсомуол тэрилтэлэрэ иитэр үлэни сүрүннүүллэрэ. Ол судаарыстыбаннай систиэмэ суох буолбутун кэнниттэн отучча сыл устата ыспыппытын түмэ-хомуйа сатыыбыт, саҥаны тэрийэргэ дьулуһабыт, сонун идиэйэни көрдүүбүт. Бу бэтэрээнэн дьыала буолбатах ээ…

-- Биhиги көлүөнэ бары пионер-хомсомуол ииппит дьоно буоламмыт, олоххо тардыhыылаах, ханнык да ыарахаттары бары бииргэ туоруур, Ийэ дойдубут туhугар олохпутун да толук уурарбытын кэрэйбэт дьон буоллахпыт. Сэбиэскэй Сойуус эстэн, саҥа олох саҕаланыытыгар, биhигини барыбытын «Билиҥҥи үүнэн эрэр көлүөнэни туох күүтэрий?» диэн ыйытыы үүйэ-хаайа туппута. 1991 сыл урусхаллаах сайыныгар төрдүө буолан, Пионерскай тэрилтэ Саха сирин уобаластааҕы кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Н.А. Барашкова тула түмсэн, ыччат бэлиитикэтин кэмитиэтин салайааччыта А.В. Власов өйөбүлүнэн үлэлээн барбыппыт. Иитэр үлэ саҥа бырагырааматын, оҕо саҥалыы көрүҥнээх уопсастыбаннай тэрилтэтин, баhаатайдар үлэлэрин сөргүтүү, о.д.а боппуруостары туруорбуппут. Биhиги бары биир санаалаах дьон этибит – оҕо хайдах киһи буолан тахсарыттан Арассыыйабыт кэскилэ, төһө күүстээх-уохтаах, баай-дуол дойду буолара тутулуктаах диэн.

1992 с. СӨ Бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев көмөтүнэн Бүтүн Арассыыйатааҕы «Океан» оҕо киинигэр миэстэ ылан, 32 улахан киһини уонна 320 оҕону илдьэн, кэнчээри ыччаты норуот төрүт култууратыгар олоҕуран иитэр-сайыннарар «Эркээйи» бырагырааматын оҥорон кэлбиппит. Онон ыhыллыы кэмигэр Саха сирин оскуолалара оҕону иитэр-сайыннарар бырагыраамаламмыттара. Пионерскай тэрилтэ оннугар «Саха сирин кэскилэ» диэн оҕо уопсастыбаннай тэрилтэтин тэрийбиппит, сүрүн үлэтин барылын оҥорбуппут -- улахан историческай суолталаах үлэ дии саныыбын.

-- Ити үлэҕит үтүө түмүктэриттэн, сүрүн ситиһиилэриттэн билиһиннэр эрэ.

-- Психологическай наука дуоктара, бэрэпиэссэр А.П. Оконешникова салалтатынан иитиигэ-сайыннарыыга киэҥ далааhыннаах экспериментальнай үлэ ыытыллыбыта. «Эдэр политологтар» хамсааhын (сал. Л.Е. Мыреева) тэриллэн, 12-16 саастаах оҕолорго «Министр», «Президент» дьыалабыай оонньуулар ыытыллыбыттара. Ол түмүгэр оскуолаларга аны «учком» оннугар “бэрэсидьиэн сэбиэтэ” диэн баар буолбута. В.И. Хингеева көҕүлээһининэн “Эдэр бизнесменнэр” хамсааһын тэнийбитэ,  үөрэнээччилэр биисинэс-былааннары, бырайыактары суруйарга холоноллоро, онтукаларын көмүскүүллэрэ. Улуус аайы оҕолор уопсастыбаннай тэрилтэлэрин түмэр, холобура, «Мэҥэ кэскилэ», «Бүлүү кэскилэ» курдук холбоhуктар сайданнар, араас ис хоhоонноох үлэ бөҕө барбыта.

• --Оҕо быраабын, судаарыстыба көмүскэлигэр сылдьар мэктиэтин сокуонунан бигэргэтэллэрин туруулаһыы эмиэ эһиги ситиһиигит?
• --1992 с. СӨ оҕолорун уопсастыбаннай холбоһуктарын сойууһун уочараттаах мунньаҕар «Эркээйи» бырагыраама олоххо киэҥник киириитигэр оҕону көмүскүүр сокуон, оҕо уопсастыбаннай тэрилтэлэрин кытта үлэлиир исписэлиистэри баар оҥоруу, иитии-сайыннарыы үлэтин систиэмэтин өрөспүүбүлүкэ таһымыгар үбүлүүр наадатын ыйбыттара. Онон хамыыһыйа тэринэн, «Оҕо быраабын туһунан» сокуон барылын оҥорорго туруммуппут. Учуонайдар, юристар, учууталлар олус көхтөөхтүк үлэлэһэн, 32 киһи буолан, сокуон 19 барыйаанын суруйбуппут. Ону чопчулуурга, чочуйарга СӨ борокуруорун солбуйааччыта, РФ үтүөлээх юриһа А.М. Данилов, оччолорго университет эдэр учуонайа Д.Н. Миронов, Дьиэ кэргэн уонна оҕо-аймах кэмитиэтин юриһа Е.Л. Булдакова улахан көмөлөөхтөр. Сынньалаҥа суох үлэлээн, 24 улууһу кэрийэн, араас таһымҥа ити сокуону ырытан, СӨ Бырабыыталыстыбатыгар, Ил Түмэн кэмитиэттэригэр дьүүллэһэн, бүтэһиктээх бырайыагын мин, хамыыһыйа салайааччытын быһыытынан, 1994 с. от ыйын 1 күнүгэр Ил Түмэн дьокутааттарын иннигэр көмүскээн, «Оҕо быраабын туһунан» сокуон маҥнайгы ааҕыыга ылыллыбыта. Бу улахан ситиһиибит этэ! Урукку Сойуус састаабыгар сылдьыбыт дойдуларга, Арассыыйаҕа даҕаны маннык сокуон өссө ылылла илигэ. Быраактыка да көрдөрөрүнэн, оҕо уопсастыбаннай тэрилтэтэ бэйэтэ сокуон оҥорон ылларбыта диэн суоҕа. 
• --Үбүлээһин чааһыгар тохтуур буоллахха, Сэбиэскэй Сойуус суох болбутун кэннэ, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн өлүүлэһии, ону бырагыраама, дьаһал быһыытынан тэрийии үлэтэ эмиэ эһиги искитинэн аастаҕа…     
• --Балайда туруулаһыы, өр кэпсэтии, дакаастааһын кэнниттэн өйөбүлү ылбыппыт. 1995 с. атырдьах ыйын 24 күнүгэр «Оҕо быраабын туһунан» сокуоммутугар уонна “СӨ оҕо уопсастыбаннай хамсааһынын сайыннарыы” кэнсиэпсийэтигэр тирэнэн, судаарыстыбаттан өйөбүл механизмнарын чопчулуур СӨ Бырабыыталыстыбатын уурааҕа тахсыбыта. Маныаха СӨ оҕолорун уопсастыбаннай холбоһуктарын сойууһун структуратын, штаттарын бигэргэттэрбиппит уонна Үп министиэристибэтиттэн быһа үбүлэнэр кыаҕы ылбыппыт. Онтон сэтинньи ыйдааҕы уурааҕынан “Эркээйи” оҕону иитиигэ уонна сайыннарыыга өрөспүүбүлүкэтээҕи тирэх бырагыраама быһыытынан бигэргэммитэ. Үөрүүбүт муҥура суох этэ! Дьэ, бу кэннэ холкутук айар, чинчийэр, бырайыактыыр үлэнэн улуустары, оскуолалары кэрийэ сылдьан, утумнаахтык дьарыктаммыппыт. Арассыыйа куораттарыгар, кыраныысса таһыгар элбэхтэ уопут үллэстэ сылдьарбыт. Бу хайысхаҕа ситиһиилэрбитин сэргээн, бэйэлэрэ төлөөн ыҥыран үөрэттэрэр, сэминээр ыыттарар буолбуттара.

- Историяны хасыһан көрдөххө, оҕо уопсастыбаннай хамсааһыныгар судаарыстыба өттүттэн сорох кэмҥэ болҕомто күүһүрэр, ардыгар тутахсыйар эбит. Ити туохтан тутулуктааҕый: уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй быһыыттан-майгыттан дуу, биитэр уопсастыбаннай лиидэрдэр хорсуннарыттан-сэмэйдэриттэн дуу?

-- Оҕо диэн ааһан иһэн барытын иилэ хабан өйдүүр, сүүрэн иһэн ситэр-сайдар уратылаах. Кинини куһаҕан хараххынан көрдөххүнэ, самныан сөп кэбирэх уйулҕалаах. Онон биhиги, улахан дьон, салайааччылар, дьокутааттар, уопсастыбынньыктар оҕолору сайыннарар, үрдүккэ кынаттыыр туhугар туох баар күүспүтүн, өйбүтүн-санаабытын түмүөхтээхпит. СӨ үhүс аҕа баһылыга Е.А. Борисов оҕо уопсастыбаннай хамсааhынын судаарыстыбаннай таhымҥа таhаарбытын, саҥалыы сайдарыгар кыах биэрбитин олус истиҥник ылынабын. 2013 сыллаахха Ил Дархан өйөбүлүнэн «Дьулуур» оҕо биир сомоҕо хамсааhынын тэрийии бары эрэгийиэннэргэ холобур быһыытынан сылдьар, кэнники икки сылга Арассыыйа үөрэнээччилэрин хамсааhынын (РДШ) кэккэтигэр киирэн, тэтимнээхтик сайдар кыахтанна. Саха сирин Ил Дархана А.С. Николаев бу саас «Саха» НКИХ  ханаалыгар биэрбит интервьютугар: “Оскуолаҕа оҕону саха төрүт култууратыгар уонна үгэстэригэр үөрэтэр бырагыраамалар наадалар”, -- диэн эппитин олус үөрэ истибитим. Иитии үлэтин сүрүннүүргэ анаммыт «Эркээйи эргиирэ» диэн үтүө уопуппутугар олоҕуран, саҥардыллан оҥоһуллубут бырагыраамабыт сүрүн санаатыгар лоп бааччы сөп түбэһэр. Онон бу хайысхаҕа үлэ балайда кэскиллэниэҕэ, далааһыннаныаҕа дии саныыбын.

Иитии үлэтин судаарыстыбаннай таһымҥа таһааран тэрийиигэ, хас биирдии оҕоҕо дьаһал, бырайыак, тэрээһин буолан дьайыытыгар оҕо уопсастыбаннай тэрилтэтэ ордук суолталаныахтаах, инники күөҥҥэ тахсыахтаах. “Оҕо уопсастыбаннай хамсааһынын сайыннарыы туһунан» эрэгийиэннээҕи сокуону ылар кэм уолдьаста, “СӨ оҕо уопсастыбаннай хамсааһынын сайыннарыы” кэнсиэпсийэтин чэрчитинэн, 2021-2025 сылларга диэри былаанын чопчулуур, өйөбүл саҥа механизмнарынан байытар наадатын инники сорук оҥостуохтаахпыт.

Геннадий Охлопков,

СӨ Ыччат уонна оҕо

уопсастыбаннай тэрилтэлэригэр тирэх буолар

ресурснай киин дириэктэрэ.